XI . ATALA . Gomendioak
Egindako landa-lanetan, presoak gizarteratzeko lan egiten duten gizarte-ekimeneko erakundeen ekarpenetan eta kontsultatutako dokumentazio akademiko, zientifiko eta administrazioan oinarrituta ateratako ondorioak eta erakunde honetan jasotako kexa guztien tramitazioan lortu dugun ezagutza kontuan hartuta, jarraian adieraziko ditugun gomendioak idatzi ditugu.
Gomendio horiek egituratzeko orduan, askatasuna kendu dioten pertsonaren bizi-ibilbidea hartu dugu abiapuntutzat, sistemaren elementu nagusia bera dela ikusarazteko, eta buruko osasunean izan ditzakeen beharrizanak nabarmentzeko, azken finean horrexek justifikatzen baitu agintari publiko desberdinek sisteman duten zeregina. Horrek guztiak bi ondorio dauzka:
Batetik, gure gomendioak egitean sistema hori osatzen duten politika publiko guztiak barne hartu behar ditugu, gure jarraipen eta kontrolean berariaz euskal administrazioek garatzen dituztenak landu ditugun arren.
Bestalde, lehendik ezagutzen genituen neurri guztiei ahalik eta koherentzia eta zentzu gehien emateko, zigorrak betetzeko eredu propio batean sartzeko gomendatzen hasi behar dugu, Euskadik espetxeen gaineko eskumenak bere gain hartu behar dituela ezartzen duten estatutu-aurreikuspenen esparruan.
ESPETXERA SARTU AURREKO ETAPARI dagokionez:
1. Nahitaezkoa da SEGURTASUN NEURRIEN aplikazioa sustatzea, baita zigor-legediak buruko nahasduraren bat duten pertsonek beren zigor-erantzukizunak espetxeen barruan betetzen dituztela saihesteko eskaintzen dituen bestelako aukerak bultzatzea ere.
Horretarako, gainera, neurri horiek erkidego-sarean betetzeko prest dauden unitate egokiak eduki behar dira.
2. Buruko gaixotasuna duen pertsonarekin harremana izan duten zuzenbide eta segurtasuneko profesionalen PRESTAKUNTZA hobetzea komeni da, delitua sortzen den unetik kausaren tramitazio osoan zehar.
3. Buruko gaixotasundun egoerak oharkabean ez pasatzeko prozedura judizialen EZARPENA hobetu behar da, eta, horren harira, bereziki zaindu behar da legediak delitu jakin batzuen auziperatze azkarrerako ematen dituen automatismoetan erortzeko arriskua.
4. Beharrezkoa da Auzitegi eta Medikuntza Klinikaren lana erraztea, pertsonaren buru-osasuna baloratu eta egoera horrek gertaeretan duen eragina ebaluatzeko orduan. Horretarako, klinikak Osakidetzako buru-osasuneko sarearekin duen koordinazioa indartu behar da, perituek beharrezko aurrekari klinikoak izan ahal ditzaten. Era berean, Osakidetzak auzitegietako txostenak eskuratzeko erraztasunak dituela bermatu behar da, buruko gaixotasuna duen eta perituen balorazioa jaso duen pertsonari eskatzen zaion erkidego-arreta hobetzeko asmoz. Hori guztia, pertsona interesdunak bere baimena ematen badu.
5. Beharrezkoa litzateke atxilotuaren Gizarte Orientazio eta Laguntzarako Zerbitzuaren (GOLZ) antzekoa berrezartzea, DIZIPLINA ANITZEKO TALDE bat izateko, alde judizialetan funtziona dezan eta pertsonaren informazioa era koordinatuan jaso eta batu dezan, auzitegiei pertsonen egoera sozio-sanitarioaren berri eman diezaien, esku hartzen duten administrazio eta agente desberdinen ardatz koordinatzailea izanik, eta, hala, auzitegiek erabakiak hartzeko orduan pertsonaren errealitateari eta xede-baliabideei buruzko ezagutzarik zabalena izan dezaten.
6. Premiazkoa da Osakidetzak bitarteko eta estrategia egokiak izatea NORTASUN NAHASDURAK dituzten pertsonei berariazko arreta eskaintzeko. Horrenbestez, beharrezkoa da baliabide espezializatuak antolatzea, esaterako eguneko ospitalea, 2009az geroztik proiektatuta zegoenaren ezaugarriekin, Arartekoaren 2012ko azaroaren 23ko ebazpenean adierazten genuen bezala; gailuak; koordinazio-protokoloak; goiz antzemateko mekanismoak; lantzeko bitartekoak; eta abar. Izan ere, substantzien erabileraren ziozko nahasdurarekin batera agertzen direnez maiz, paziente dual hauek sare sozio-sanitarioan jasotzen dituzten arretak menpekotasun-sintomak kontrolatzeko izaten dira soilik, nortasun-nahasduraren gaineko arreta ahaztuta, eta, horrek konpentsazio-ezak eragiten ditu, edo, bestela esanda, sarritan espetxeratzea eragiten duten delituzko jarrerak.
Neurri hori gauzatu arte, beraz, ezinbestekoa da biderapena, ituna eta gastu-sarrera bezalako bideak aurreikusi eta ap
likatzea.
7. Beharrezkoa da NORTASUN NAHASDUREI eman behar zaien arreta klinikoari buruzko hausnarketa zientifikoa sustatzea, baita horiei eman behar zaien balorazioari eta egozgarritasunean duten eraginari buruzko hausnarketa medikoa eta legezkoa egitea ere, segurtasun-neurriak eta bestelakoak ap
likatzen direla ahalbidetzeko, pertsona horiei espetxetik kanpoko tratamendua emateko asmoz.
8. Buruko nahasdurak dituzten ATZERRIKO PERTSONEI erraztasunak eman behar zaizkie osasun-arreta espezifikoa eskuratzeko orduan, gainerako herritarrekiko berdintasun-baldintzetan. Horrenbestez, saihestu egingo da administrazio edota burokraziako arrazoiak medio (errolda, osasun-txartela…) beren osasunerako behar duten tratamendutik kanpo geratzea eta, gaixotasun horren ondorioz, espetxera eramango dituzten jarrera disruptiboak garatzea.
ESPETXEKO EGONALDI denborari dagokionez:
9. Zigor-kausak dituzten EMAKUMEAK arreta berezia behar duten kolektiboa dira. Izan ere, orokorrean gure espetxeetarako biztanleria osoarentzat egindako gainerako gomendio guztiak ap
likagarriak izateaz gain, larritasun handiagoko psikopatologiak antzeman dira emakumeen artean eta zailtasun handiagoak dituzte erkidegoko baliabideak eskuratzeko orduan. Halaber, ondorio larriagoak eragiten dizkie maila pertsonalean eta familiarrean, beren zaintzapean seme-alabak izaten baitituzte.
10. Beharrezkoa da Osakidetzaren eskutik ESPETXEETAKO OSASUN PLANA ezartzea, arreta era homogeneoan emateko espetxe desberdinetako pertsona presoei, gaur egun desberdintasunak antzematen baitira arreta-irizpideetan eta ekipoen horniduretan. Halaber, erkidego-sareko baliabideak koordinatu eta bideratzeko protokoloak falta direla antzeman da.
11. Buruko osasunari dagokionez, Espetxeetako Osasun Plan horretan berariaz zehaztu beharko da Espetxeetan Buruko Gaixoei Arreta Integrala Emateko Esparru Programa (PAIEM) izenekoarekiko elkarreragina. Edonola ere, berau eraginkortasunez ezartzeko, honako hobekuntzak ezarri behar dira:
a. Pertsona presoak programa horretan sartzeko irizpideak egokitu beharko lirateke, eta zehazki:
i. Nahitaezkoa da nortasun-nahasdura larriak dituzten pertsona guztiak (mugak eta antisozialak) PAIEMen sartzea.
ii. Beharrezkoa dirudi nahasdura psikotikoa edo nortasun-nahasdura eta substantzien erabileraren ziozko nahasdurara komorbidoa duten pertsonak PAIEMetik ez baztertzea.
b. Ezinbestekoa dirudi pertsonengan dauden osasun-alderdiak eta espetxe-alderdiak koordinatzea. Horretarako, koordinazio-bide iraunkorrak ezarri behar dira Espetxe Erakundeetako teknikarien eta espetxean esku hartzen duten Osakidetzako osasun-langileen artean. Ildo horretatik, PAIEMeko ekipoetan eta tratamendu-batzordeetan osasun-langileen partaidetza ahalbidetu eta zaintzeak oso gomendagarria dirudi.
c. Espetxea pertsona hauen tratamendurako espazio egokia ez dela azpimarratuta ere, komenigarria litzateke nahasdura desberdinei orientatutako esku-hartze psikoterapeutiko espezifikoak gehiago ezartzea, bai eta espetxe-erakundeetako teknikariek eta gizarte-erakundeek pertsona kanpo-baliabideetan hobeto egokitzeko bideratze egokia ahalbidetuko duten gizarteratze-ibilbideak diseinatzeak ere.
d. Espetxeetako PAIEMeko ekipoetan kolektibo honekin esku hartzen duten erkidego-sareetara sartu beharko litzateke.
e. Hau da, beharrezkoa da buruko nahasdurak dituzten pertsona presoekiko esku-hartzeak, eta horren barruan, bereziki PAIEM deiturikoak bere ikuspegia espetxeen barrutik kanpora eramatea, eta, horren harira, premiazkoa da espetxearen eta erkidegoaren arteko lotura sustatzea:
iii. Tratamendu-batzordeek euskal sare sozio-sanitarioan dauden baliabide guztiak ezagutzen dituztela sustatu behar da. Horretarako, eremu honetara egokitutako baliabideen gida edo mapa bat egitea komenigarria litzateke, Osakideko Buru Osasuneko Sarearen Atlasetan eskainitako informazioa ap
robetxatuz, autonomia-erkidego osora zabaltzeko asmoz.
iv. Baliabide horietako batzuek espetxeen barruan aurretiaz esku hartzeko erraztasunak jarri behar dira.
v.
Lehentasuna eman behar zaio erregimen irekiaren ap
likazioari, espetxeetako araudiak eskaintzen duen modalitate anitzetako edozeinetan, pertsona horiei tratamendua kanpoan emateko, espetxeetan egon beharrean, zigorraren betearazpena pertsona bakoitzaren arabera egokitzeko saiakera eginik.
ESPETXEKO IRTEERARI dagokionez:
Aldez aurretik Arartekoak EAE-ko haurren, nerabeen, gazteen eta helduen buruko osasunaren arretaren inguruan egindako hurbilketa: erronkak eta aukerak izeneko azterlana argitaratzean igorri zituen gomendioak aipatu behar ditugu, azterlan horretan aztertzen baita erakundeak Buruko gaitzaren trataera ospitaletik kanpo txosten berezia argitaratu zuenetik buruko osasunaren arretak 2000. urteaz geroztik erkidego-mailan erregistratu duen bilakaera, erantzun gabeko beharrizan, hutsune eta hobekuntza-arlo batzuei dagokienez.
Espetxean dauden buruko gaixoei arreta emateko jarritako kanpoko erkidego-baliabideen urritasunaren erreferentzia orokorraren barruan honako gomendio zehatz eta operatiboak zehaztu daitezke, egoera hobetze aldera:
12. Beharrezkoa da erkidegoko gizarte-arretako sarean dauden baliabideak EGOKITZEA, buruko nahasdurak dituzten pertsona presoen arreta eta harrera errazteko bitarteko egokiak jartzeko asmoz.
13. Beharrezkoa litzateke horren harira dauden eragozpenak ezabatzea, eta, horretarako, Osakidetzak bideratze eta sarbide PROTOKOLOAK ezarri eta argitaratzea, espetxeetako tratamendu-batzarrek eta organo judizialek ezagut dezaten zein pertsona bidali behar duten baliabide bakoitzera eta zein ez, eta, hala badagokio, zein baldintzatan eta zein mekanismoren bidez.
14. Premiazkoa da erkidego-mailan dauden baliabideen sareari buruzko ezagutza handiagoa ematea gizarteratze-ibilbideak egiteaz eta mailaz aldatzeko edo espetxetik irteteko proposamenak egiteaz arduratzen diren espetxe-erakundeetako teknikariei. Horretarako, arreta jaso duten profilak eta sarbide- eta bideratze-protokoloak zehaztuko dituen BALIABIDEEN GIDA egin behar da.
15. HARRERARAKO EGOITZA-EGITURAK izateko beharrizana azpimarratu da, zaintzapeko pisuak zehazki, ostatua eta hezkuntzako esku-hartzea eskainiko dutenak, eguneroko konpainiarekin, eta buruko gaixotasuna duen pertsona espetxetik irteteko aukera ahalbidetuko dutenak, bere egoera testuinguru osasungarriagoan lantzeko eta gizarteratze-irizpide egokiagoak ezartzeko asmoz. Egitura horiek pertsonak baliabide sozio-sanitario normalizatuen sarera sartzeko katalizatzaile izan litezke, espetxetik baliabideok zuzenean eskuratzea normalean bideraezina baita, are gehiago jarraipena egiteko egoitza-baliabide bat eduki gabe, pertsonaren loturari eutsiko diona eta espazio terapeutikoen ap
robetxamendua gaituko duena.
Ildo horretatik, substantzien erabileraren ziozko nahasdurak dituzten pertsonentzako egoitza-baliabideak kualifikatu eta indartzeko aukera adierazten da, eta, horretarako, baliabide ekonomiko handiagoak jarri beharko lirateke eta prestakuntza espezializatua duten langileak izan, buruko osasunean arreta espezifikoagoa eman ahal izan dadin. Baliabide horiek, beren ibilbidea eta izaera kontuan hartuta, patologia duala duten presoak hartzen ari dira, komorbilitate-egoerak eman baitira nahasdura psikotikoarem edo nortasun-nahasduraren eta substantzia-erabileraren ondoriozko nahasduraren artean, espetxeetako eskakizunetan sartzen direlarik, eskaintzen duten euskarriagatik, pertsonaren tratamendua erraztu ahala.
Bestalde, EGONALDI LUZEKO egoitza-baliabide gehiago sortzeko beharrizana baloratu beharko litzateke narriadura kognitibo larriak dituzten pertsonentzat, beren autonomia pertsonala bizi osorako mugatuta dituzten oligofreniekin (urtebetetik gorako itxarote-aldiak daude horrelako baliabide urrietara sartzeko).
16. Beharrezkoa da buruko gaixotasunak dituzten pertsonek adierazitakoak bezalako egoitza-baliabideak eta bitarteko baliabideak ESKURATZEKO ERRAZTASUNAK jartzea, esaterako: eguneko ospitaleak, eguneko zentroak eta lanbide-tailerrak. Horren harira, beharrezkoa da administrazioek baliabide jakin batzuk (errolda, mendekotasun-egoeraren aitorpena...) eskuratzeko eskatzen dituzten tramite burokratikoak MALGUAGO BIHURTZEA, batez ere bide normalizatuak erabiltzen ez dituzten edo itxaro-aldiek espetxe-egoeraren luzapena eragiten duten presoen kasuan.
17. Azkenik, beharrezkoa da zigorra betearazteko politika gobernuko sail desberdinen artean eta tokiko eta foruko administrazioen eskutik adostutako eta partekatutako erantzukizun gisa hartzea, justizia-arloko neurriak ez ezik, gizarte, osasun, hezkuntza, etxebizitza… arloko politiketako neurriak ere aurreikusten dituelako. Politika horien integrazio koordinatu eta zeharkakoa, euskal sare instituzional osoa inplikatzen duena Arartekoak defendatzen duen eredu propioaren esparruan, ezinbesteko erreferentzia da Euskadik espetxe-politikak beregain hartzeko oso-osorik.
Adingabeei dagokienez:
18. Beharrezkoa dirudi arreta kualifikatu eta espezifikoa garatu eta martxan jartzea (integrala, osasuneko profesionalak eta hezitzaileak barne hartzen dituena), adingabeen osasun hobea (diagnostiko goiztiarra eta lantze espezifikoa berariaz jorratuz) eta profesionalen lanaren optimizazioa indartuz. Horretarako, hezkuntza, osasun eta justiziako prestakuntza sakondu behar da eta biztanleriako sektore honen arretan esku hartzen duten tresna eta prozesuak era egokian ezarri behar dira.