Ararteko

Azterlanean erabili beharreko metodologia kualitatiboa izango zela eta talde ikuspegia erabiliko zela zehaztu ondoren, talde fokalen teknika aukeratu zen informazioa bil­tzeko baliabide­tzat.

Talde elkarriz­keta irekia eta egituratua duen modalitateko bilkura bat egitean da­tza talde fokalen teknika. Ikerlariek aukeraturiko banakoen talde bat sor­tzen da, azter­tzekoa den gizarte gaia edo gertaera eztabaidatu eta landu di­tzaten nork bere esperien­tziaren arabera. Kasu honetan, EAEko espe­txeetako buruko gaixotasunen egoera.

Hauxe da abiapuntuko premisa: giro egokia sor­tzea lor­tzen bada eta beharrez­ko aldagaiak kontrola­tzen badira, testuinguruaren nahiz aztergaian zuzenean parte har­tzen duten eragileen eta harremanen gaineko informazio balio­tsua lor­tzen da.

Eredu hori oinarri hartuta, espe­txearen arloko sen­tsibilitate eta informazio eta interakzio maila ezberdineko talde fokal nagusiak sor­tzea erabaki zen, zertarako-eta ­txostenaren xedeko galderei aplikaturiko eran­tzun esangura­tsuak lor­tzeko.

Talde fokal horiek homogeneoak izan behar zuten profesionalen lurralde jatorriaren eta ordez­kari­tzaren eta rol hierarkikoen aldetik; hartara, bi per­tsonak zuzen­tzen zituzten 6-8 partaideko taldeak. Txostena ida­tzi zuen taldeko kide horiek talde guztiak zuzendu eta beha­tzeko eginkizuna bete zuten.

Espe­txeen fun­tzionamenduaren egitura dela-eta, informazioa bil­tzeko lau talde homogeneo identifikatu ziren:

A) Osasun profesionalak.

B) Talde teknikoa.

C) Espe­txeetako fun­tzionarioak.

D) EAEko espe­txeetan zigorra bete­tzen ari diren per­tsonak.

Hortaz, hiru espe­txeetako per­tsonek osaturiko 4 talde fokal egitea erabaki zen. Gainera, egoki iri­tzi zi­tzaion talde fokal bat egiteari Ibaiondo adingabeen zentroko profesional taldearekin eta, beraz, az­kenean 5 talde fokal egitea erabaki zen.

Saioetako transkripzioen bidez, zenbait esanahi-nukleo lortu ziren talde horietatik, eta behar bezala aztertu eta haztatu ondoren, ­txostenaren edukiaren barruan sartu ziren.

Horretarako, espe­txeetako eta adingabeen zentroko arduradunen lagun­tza eskatu zen, taldeak osa­tzeko hurrengo atalean zehaztuko den osaerarekin.

Talde bakoi­tzerako galdera gidoi bat prestatu zen, taldeko partaideen arteko eztabaida bul­tza­tzeko eta arreta ondorengo taulan zehaztuko diren gaiei eran­tzuteko bideratu ahal izateko.

Zentroetako zuzendariek proposaturiko kokapenean garatu ziren taldeak, erraztasun edo komenigarritasun handiagoaren arabera; izan ere, ez dago zentroen arteko trukerako bileren gaineko kulturarik.

Bilkurak graba­tzeko baimena eskatu zi­tzaien partaideei. Beren beregi kontrataturiko profesional batek egin zuen bilkura bakoi­tzaren ondorengo transkripzioa; per­tsona horrek ez du parte hartu azterlanaren gainerako ezein fasetan. Taldeak zuzen­tzeko per­tsonak aztertu zuen transkripzioko dokumentuek dakarten informazioa, eta ondoren ­txosten hau egiteko ardura izan duen taldeko gainerako kideekin eztabaidatu zen.

120 minutukoa izan zen talde bakoi­tza, eta hasieran, azterlanaren jatorria eta helburuak azaldu ziz­kien taldeko gidari talde bakoi­tzean parte hartu zuten kide guztiei, baita jarraitu beharreko metodologia eta bertan emango diren iri­tzien gaineko anonimotasunari eta isilekotasunari eusteko konpromisoa ere.

Az­kenean, ondoren azalduko diren partaideen eta kronogramaren arabera garatu ziren taldeak. Guztira 30 per­tsonak hartu zuten parte taldeetan (24 gizonez­kok eta 6 emakumez­kok). Taldeen osaera diseinuan proposaturiko eskemari zehaz­ki egokitu ez bazi­tzaion ere, partaideak aukera­tzeko iriz­pideei eran­tzuten die profesionalen lurraldeetako ordez­kari­tzari eta profilen aldetik.

Bildutakoaren gaineko bi interpretazio mota egin dira. Bata ohikoena da: esanahi-nukleoak atera­tzea, ho­ts, errepika­tzen diren eta asmo subjek­tibo berean ugariak diren diskur­tsoko eremuak. “Unitate semantiko” mota horiek errepika­tzeak balio erkagarria ematen dio diskur­tsoari, neutraltasunetik urrun­tzen baitu. Asmo subjek­tibo argia duten era horretako mezuak an­tzematera bideraturiko azterketaren bidez egiten da ikerketa. Halaber, askotariko konnotazioarekin koka­tzen da asmo hori taldearen diskur­tsoan, askotan kontrakoa. Horrek tonu ideologikoa eta dialek­tikoa ematen dio taldearen diskur­tsoari.

Ikerketa lanean, lehenik eta behin, esperien­tziak u­tzi duen eragin subjek­tiboa azal­tzearen gaineko ikerketa arloa proposatu besterik ez du egiten ikerlariak, kasu honetan EAEko espe­txeetako presoen buruko osasunaren egoera. Nahikoa helburu irmoa dela ematen du, nahikoa esperien­tzia dagoen gaia proposatu baita, edo, ba­tzuetan, ikerketaren arloarekin diskur­tso koherentea sor­tzeko moduan komentatua.

Bigarrenik, esanahi-nukleoak identifika­tzeko lana dago, taldean sortutako diskur­tsoaren hi­tzez hi­tzeko azterketan oinarrituta. Azterketa hori egiten da berbaz­ko eta ez berbaz­ko elementuak zein diren jakinda (taldeko gidari gisa parte har­tzea), per­tsonen arteko lana egin ondoren, talde bakoi­tzaren “tenperatura”, asmo edo tesi zeha­tzaren alderdi nabarmenenei buruz.

Azterketaren emai­tzak baliagarriak dira, zenbait fak­tore adierazten baitute:

• Talde bakoi­tzaren kez­karik nagusienak.

• Iri­tzien asmoa.

• Esanahi-eremuetan taldeka­tzea.

• Errepika­tzen diren diskur­tsoak.

• Gero eta maizago egiten diren diskur­tsoak.

Taldearen tesi hori lagungarria da arlo tematiko eta diskur­tsiboen matrizea ezar­tzeko, non esanahi-nukleoak koka­tzen diren, baita nukleoen kalifikazioa ere “kolorearen” aldetik: ho­tza ala beroa, positiboa ala negatiboa, indargune edo ahulezi instituzional gisa. Hala ezarri ziren azterketaren emai­tzak sailka­tzeko hiru arlo tematiko hauek:

• ARLO KLINIKO TEKNIKOA: Arlo honetan, aurkikun­tza klinikoaren esanahia taldeka­tzen da, ho­ts, buruko gaixotasuna an­tzematea eta presen­tzia espe­txeen eremuan, haren sintomak eta adierazleak eta hainbat eremutatik gaixotasunari ematen zaion eran­tzuna ere: klinikoa, administratiboa, juridikoa, erregimenekoa, etab.

  Arlo nagusia eta esanahi handienekoa da, haren esanahi-nukleoak egoera zeha­tzei dagoz­kielako.

• KULTUR ARLOA: Arlo honetan, taldeek buruko osasunaren arloan, buruko gaixotasuna duten per­tsonen eta euren buruaren aldetik nagusi diren kultur balioen aurrean duten jarrera bildu da. Jarduketa, ekimen eta iner­tzia instituzionalak dakar­tzaten balioak ere deskriba­tzen dira, positiboak edo negatiboak.

• ANTOLAKUNTZA ARLOA: Buruko gaixotasunak fun­tzionamendu instituzionalean maila guztietan duen eraginarekin lotutako esanahi-nukleoak taldeka­tzen dira arlo honetan, beste erakunde ba­tzuekiko harremanetan nahiz barne mailako fun­tzionamenduan eta prozedu­retan.

Guztira 12 indargune eta 10 ahulezi identifikatu dira, ondoko taulan zehaztuko diren arlo tematikoen arabera banatuak.

Ikerketaren xedeari eran­tzuten dio talde bakoi­tzak. An­tzeko gidoiarekin aurkeztu zaie talde guziei helburua, betiere eraginpeko eremu bereziak ematen duen diskur­tso berezia sortuz.

Espezifikotasun hori desegin egingo da esanahi-nukleoaren adostasunaren inguruan, baina interesgarria da aparteko ekarpen gisa jaso­tzea, baita gida ere. Gida horretan bil­tzen dira taldeek ulermenerako izan li­tzaketen gakoak eta gertaera berari aurre egiteko estrategia desberdinak buruko gaixotasuna espe­txeen eremuan.

Ez li­tzateke egiaz­koa izango testuinguruak irudipenetan duen eraginaren balorazioa ain­tzat har­tzen ez duen edozein azterketa. Hori abiapuntu izanik eta espe­txeen eremuak, erabateko erakunde gisa, parte har­tzen duten eragile guztiei eragiten diela jabetuta, gure ustez talde bakoi­tzak fenomenoari buruz duten irudipen espezifikoa azal­tzen duten zenbait gako aipatuko ditugu. Gako horien bidez, talde bakoi­tzaren zatiz­ko ikuspegia interpreta daiteke, eta erraztasunak ematen dira egoera globala uler­tzeko eta guztiaren gaineko baterako ikuspegi koherentera hurbil­tzeko.

OSASUN TALDEA

Hi­tz gakoa: azalpena

• Osasun ikuspegiak irudipen sakona ematen du buruko gaixotasunak espe­txeetako lanaren xede gisa duen garran­tziaz.

• Klinika arloa adierazteko eta tratamendu psikologikoa eta farmakologikoa ezar­tzeko baliabide­tzat har­tzen du espe­txe eremua.

• Ez­korra da buruko gaixotasunaren bilakaeraren gaineko espek­tatiben aldetik, batez ere buruko nahasmendu larriaren inguruan, dela esperien­tzia klinikoa beragatik, dela espe­txetik irtendakoan gizartean dagoen ingurunearen ezaugarriengatik. Izan ere, ezegonkortasuna dakar ingurune horrek.

• Badago buruko gaixotasuna izatearekin loturiko ahultasunaren inguruabarrekin uztar­tzen den eran­tzukizunari buruz­ko azalpena. Ongin­tza izaerakoa da lagun­tza emateko modua, paternalista, jokabideak patologian oinarrituta azal­tzen saia­tzen dena.

TALDE TEKNIKOA

Hi­tz gakoa: normalizazioa

• Epaile, auzitegiko mediku eta espe­txeen arloko zenbait gairen nukleoa dago, eta horien bidez koka­tzen da buruko gaixotasuna duen per­tsonaren­tzako erabaki penal eta administratiborik hoberenak har­tzeko ahalmena kanpoan (aparatu judiziala, sanitarioa...), hain zuzen buruko gaixotasunak espe­txeen eremuan duen gero eta presen­tzia eta garran­tzi handiagoa den egoera honetan.

• Autonomia eta mendekotasun iriz­pideak sartu dira buruko gaixotasuna duen presoaren balorazioan, eta haren estatusaren normalizazioa proposa­tzen da egonkortasun eta begirune gisa.

• Buruko gaixotasunean oinarritutako zenbait jokabide gehiegi justifika­tzearen gaineko irudipena dago, batez ere zenbait diagnostikoren inguruan (nortasunaren nahasmenduak).

• Espe­txeekin lotutako estigma instituzionala determinantea da kanpoko harremanak eta komunikazioa alda­tzeko, eta normalizazioa galarazten du.

BARNEKO FUNTZIONARIO TALDEA

Hi­tz gakoa: heldutasuna

• Beren fun­tzioen rolari eta ezaugarriei buruz­ko talde gogoeta eta teorizazio handia dago.

• Agintari­tzaren erregimen-prin­tzipioak baldin­tza­tzen du taldearen esku-har­tzea.

• Berez­ko rol enpirikoa dago, betiere zen­tzuz­ko jokabidean, trebetasunen erabileran eta konben­tzi­tzeko eta argudioak emateko gaitasunean oinarrituta.

• Buruko gaixotasunaren inguruko prestakun­tza zabalago baten eta buruko gaixotasuna duten presoek kasu ba­tzuetan dituzten inguruabarren gaineko informazioaren falta suma­tzen da, baina autokritika zuzena eta eran­tzukizuna dago buruko gaixotasuna duen presoaren eboluzio onean duen eginkizunaren inguruan, hain zuzen espe­txeak bizikide­tza-gune bihur­tzeko eragile nagusiak diren aldetik.

IBAIONDO ADINGABEEN ZENTROKO TALDEA

Hi­tz gakoa: lotura

• Zentrotik irten ondorengo konpromiso ak­tiboa eta zain­tza-lanen jarraikortasuna fun­tsez­ko­tzat jo­tzen da plan­teamenduetan, batez ere zentroko egonaldia bukatutakoan baliabide espezifikoen sare urriak dakarren frustrazioagatik, eman­tzipazio prozesuaren tirabirez eta babesik ezaz gain.

• Adingabeengana hurbil­tzeko eta uler­tzeko paradigma hez­kun­tzaren, prestakun­tzaren eta psikologiaren arlokoa da. Ildo horretan, jarrera proak­tibo handia dago baliabideak bila­tzeko nahiz informazioa lor­tzeko.

• Hez­kun­tza proiek­tuaren osotasunak hurbileko estiloa ematen du, loteslea, lanerako tresna nagusi gisa.

PRESO TALDEAK

Hi­tz gakoa: egoki­tzapena

• Askok uste dute buruko gaixotasuna bizi­tzako aurretiaz­ko inguruabarren emai­tza dela.

• Espe­txean sar­tzeak oso ondorio psikologiko handiak dituen bizi­tzako inguruabarra dakar, batik bat ohiko ingurunetik urrun­tzearekin eta bakardadearekin lotua.

• Kritika handia dago arazoa soilik medikamentuekin trata­tzen delakoan, ingurune berrira egoki­tzearen ondorioz­ko sintoma psikologikoak ulertu gabe.

• Nolabait ez­kutatu egiten da sintomatologia psikiatriko larria, baina toleran­tziaren eta begirunearen aldetik trata­tzen direla ere aipa­tzen da.

Emai­tzak uler­tzeko proposaturiko hiru arlo handiak ez dira, inola ere, zurrunak, elkarrengandik aparte aztertuak, zeren eta haien arteko mendekotasuna buruko osasunaren edota gaixotasunaren moduko gertaera konplexuen egiturako ezaugarria baita. Konplexutasun hori eta zailtasun taxonomikoak are indar handiagoarekin aplika­tzen dira indarguneen eta ahulezien az­pibanaketan, zeren eta esanahi-nukleoak, askotan, batean zein bestean agertuko baitira eta jokaera ezberdina izango baitute testuinguruaren edo aplika­tzen diren unearen arabera. Gertaera argi­tzeko eta hobeto uler­tzeko erabil­tzen da sailkapen hori, baina askotariko irakurketak izan di­tzakete eta ez dituzte inola ere agor­tzen ulermen mailak.

ARLO KLINIKO TEKNIKOA

Indarguneak

Espe­txeetan buruko gaixotasunak daudela agerikoa da talde guztien­tzat, eta gero eta ohikoagoak eta garran­tzi­tsuagoak direla irizten diote.

“Gure jardunean, medikuen ikuspegitik, gaixotasun psikiatriko edo parapsikiatriko tasa handia dago”.

“Baie­tz esango nuke. Nik esango nuke badela, edo behin­tzat badago diagnostikoren bat. Gehienak adingabeak dira eta, beraz, diagnostiko asko beharbada ez dago zehaztuta, edo nahasmendu motaren bat sor­tzen ari da, edo populazioaren por­tzentaje handia dago”.

“Eragin handia du gugan, lehen komentatu dugun mailan. Erregimen mailan alde batetik, eta preso psikiatrikoekiko bizikide­tzan beste aldetik. Ba­tzuetan arazoak an­tzematen dituzu, eta eragina du norberarengan arazo psikiatrikoak dituen jendea dagoelako eta bere buruaz beste egiten duelako”.

Buruko nahasmenduen sailkapen diagnostikoa ohikoa da jardun klinikoan, eta garran­tzi eta pronostiko ezberdina eslei­tzen zaio kategoria bakoi­tzari.

Buruko gaixotasun larria da ondoen kontrola­tzen dena: “Nahasmendu psikotikoak edo buruko nahasmendu larriak beharbada kontrola­tzea lor­tzen dugu, tratamendu farmakologikoa ezarri dugulako, medikazioa ikuskatu eta gu­txi gorabehera hemen egokituta daudelako. Alde horretatik ez dago arazorik”. “Oso ohituta gaude buruko gaixotasun ­txikiekin, nolabait esatearren. Jakin badakigu medikazioa eskatuko dutena. Alabaina, nahasmendu psikotikoa edo eskizofrenikoa duen per­tsona bat sar­tzen denean, arreta gehiago jar­tzen diogu nolabait, adiago gaude”.

Buruko nahasmendu arrunta konplexuago bezala ageri da eskarian, baina ez da hain kez­kagarria: “Nahasmendu ­txikiak dituztenak okerragoak dira, eskaria handiagoa dutelako, arazo gehiago sor­tzen dituztelako. Seguru asko beste zerbait gehiago egin liteke, baina niri horrek une honetan kez­ka ­txikiagoa sor­tzen dit”.

Nortasunaren nahasmenduak arazo­tsu ageri dira diagnostikoan eta izaera klinikoaren inguruko zalan­tzekin: “Saski-naskia dago, ho­ts, nortasunaren nahasmendu ezagunak. Hau da, sar­tzen dira presoak, zerbait dutela ikusten dugu, ez dakigu oso ondo, eta askotan ez dugu lor­tzen presoak daukanari buruz­ko diagnostiko garbia, baina badago zerbait, ezta? Ba askotan nortasunaren nahasmendu zehaztugabeari dagokion diagnostikoa egiten da...”. “Nahasmendu psikotikoak edo buruko nahasmendu larriak, esaten ditugun 15 horiexek dira garran­tzi­tsuak, baina badira bestelakoak ere, a­tzean ditugun beste zifra ba­tzuk, nortasunaren 57 nahasmendu horiek, garran­tzi­tsuak horiek ere”.

Buruko gaixotasunaren diagnostiko, kontrol eta tratamendurako baliabideak, batez ere buruko nahasmendu larria, egokiak eta ugariak dira senda­tzeko bidean aurrera egin ahal izateko tratamendu farmakologikoa eta psikologia emateko: “Ondo egokituta daude maila farmakologikoan. Haien­tzako jarduerak daude, arruntak nahiz espezifikoak, buruko osasunaren tailer espezifikoekin”. “Gainerako presoen­tzako banakako tratamendua bada, buruko gaixoen kasuan are per­tsonalizatuagoa da”. “Presoen buruko osasunaren programa dago espe­txean”. “Hau da, haien­tzat zori­txarrez mundu honetan egon ahal izateko modua dago”. “Hain bizi­tza egituratua eta babestuta egotea babes giroa da, per­tsona halako­tzat babesten den neurrian. Elikatuta, zain­tza medikoekin…”. “Hori dela-eta, sar­tzean baino babes fak­tore gehiago badituzte irtetean, eta arrisku gu­txiagoarekin, bilakaera gertatu da, ezta?”.

Tratamendu farmakologikoetan ere aurrerapena izan den irudipena ere badago: “Hau da, esan dezagun… klinikoa ez den ikuspegitik ere an­tzeman daiteke farmakologiak aurrera egin duela”. “Horrekin lotuta, ez da farmakoa soilik; dosia da. Hau da, leloegi ez uztea da kontua, jardueretan parte har­tzeari ez uztea, gainerako presoekin integra­tzea. Nire ustez, horixe da gakoa”.

Ez da erraza substan­tziekiko mendekotasunaren kon­tsiderazio klinikoa, zeren eta, oro har, buruko gaixotasunaren ezaugarri edo fak­tore kausal gisa ageri baita buruko beste gaixotasun bat baino. Oso garran­tzi­tsua da hori, eta seguru asko buruko patologiarik nagusiena. Hala ere, oso handia da mendekotasunen arloko esperien­tzia eta bikaintasun maila espe­txeen eremuan: “Lanean hasi ginenean, zein zen espe­txean zegoen jendea? Espe­txeko jendea drogadik­toa zen, toxikomanoa. Orduan prestakun­tza handia dugu toxikomanietan”. “Aurrerapen handia egin da toxikomaniarekin, manten­tze-planak jarri dira metadona erabiliz, eta planak ditugu buprenorfina par­txeekin. Beraz, ez dizut esango toxikomania desagertu ­denik, ez delako desagertu, baina lehen baino kontrolatuago dago”.

Substan­tziekiko mendekotasuna duenaren profila aldatu den irudipena dago: “Gorpu­tza zelan honda­tzen den ikusten genuen lehen gehiago heroinomanoarengan; orain agerraldi psikotikoa da”. Eta gero eta gehiago diren substan­tziak (eta delituak): “Eta gero eta gehiago azalera­tzen ari da alkoholaren arazoa. Beste ba­tzuk baino askoz gehiago”. “Alkohola da, baina batez ere kon­tsumi­tzeari u­tzi dion ibilbide luzeko toxikomanoa: alkohol gehiegi har­tzen duenez gero, egoki­tzeko arazo gehiago izaten ari da lehen garran­tzi handiagoa ematen zi­tzaien beste droga ba­tzuetan baino”. “Eta alkoholak genero indarkeriaren eta bide-segurtasunaren pol­tsa berri osoan (delituan) duen presen­tzia aipatu behar da. Zentroan sartu eta espe­txean alkoholaren gehiegiz­ko kon­tsumoan hainbat alditan berriz erori ondoren ere, zenbait per­tsona ez daude jabetuta alkoholarekin arazorik dutenik”.

Aldakorra da buruko gaixotasunen tratamenduaren ezaugarri teknikoei buruz­ko prestakun­tza eta, zenbait taldetan ageriko ahulezia bada ere, beste ba­tzuetan ona da: “Medikuen oposizioetarako ikasi nuenean, psikiatriako ezagu­tza bereziak dituzten oinarriz­ko arretako mediku­tzat har­tzen gintuzten. 4 zatitan zegoen banatuta gaitegia, eta zati bakoi­tzeko gai bati buruz­ko galderak egiten ziz­kiguten oposizioan: bata medikun­tza prebentiboa zen, beste bat legeak; beste bat medikun­tza orokorra eta bestea psikiatria. Hau da, gure prestakun­tzaren %25 psikiatriakoa izan behar dela suposa­tzen da”. Bestalde, etengabeko prestakun­tza trinkoa duten zentroak daude: “Horretan ari gara (ikuskari­tzan), baina soilik zuzendari­tza taldea, bakarrik 11. Oraingoz bakarrik 11, eta orain zentroko arduraduna eta hez­kun­tzako arduraduna aldi berean bestelako ikuskari­tza mota jaso­tzen ari dira”.

Osasunaren arloko jarduerarekin lotutako baliabide tek­nikoez gain, sintomatologia psikiatrikoaren detekzioan rol terapeutikoa eta aditua dakarten bestelako trebetasun motak daude, behaketan eta esperien­tzian oinarrituta: “Ni ez naiz arloko aditua eta, orduan, ustez buruko arazoak dituen per­tsona bat ager­tzen zaizunean, i­txurari errepara­tzen diozu, ezta? Kanpokoa ikusten duzu. Zerbait ondo ez dagoela irudi­tzen zaizu. Per­tsona honek jokabide bi­txia du”. “Fun­tzionarioen eta presoen arteko elkar eragite handia dago. Normaltasunean egonik ere, jendea ezberdina da eta modu ezberdinean eran­tzuten du pizgarri beraren aurrean. Eta uste dut norbera zelakoa den asko balora­tzen dugula eta oso kontuan har­tzen dugula, baita inguruabarretara egoki­tzeko modua ere”. Eta eusteko zenbait baliabide proposa­tzen dira: “Gure arma nagusiak esperien­tzia eta hi­tz-jarioa dira, ezta? Hi­tz egitea esan nahi dut. Az­ken batean, ondorio batera iristen zara: gure arma nagusia informazioa dela. Zenbat eta informazio gehiago izan, hainbat hobeto. Orduan, lanean ari zaren per­tsonaren informazioa iristen bazaizu, iri­tsiko da une bat non, sail batean edo modulu batean preso asko izan arren, ia espero duen bezala hi­tz egingo diozun bakoi­tzari”. Per­tsonaren egoerarekiko propor­tzionaltasun eta kon­tsiderazio elementuak sar­tzen ditu egoera horrek: “Ho­ts, ezagutuz gero, informazioa izanez gero, malguago joka­tzen duzu. Ordenaren aldaketa hori gerta­tzen bada, esan dezagun, toki i­txi batean, banaka eta oso jende gu­txi aurrean dagoela, beharbada pazien­tzia gehiago izango duzu, kako­tx artean, hi­tz-jario handiagoa, denbora gehiago zaude harekin”. “Ordenaren aldaketa toki zabalago batean gerta­tzen bada, askoz jende gehiagorekin, eta gainerako presoek, jakina, norberak baino askoz informazio gu­txiago badute, suma dezakete; izan ere, ez dute zertan jakin buruko gaixotasuna duen per­tsona dela. Agerikoa da beste modu batez jokatuko duzula, ezin baituzu espero gorabehera hori beharbada zabaldu arte edo bide gehiago izan arte. Orduan, horrexegatik ñabardura bat egin nahi dut: arazoak ez direla ezinbestean modu berean konpon­tzen. Eta informazioa, jakina, fun­tsez­koa da”.

Erregimeneko jarduera horren propor­tzionaltasuna, per­tsonaren buruko egoeraren araberakoa, agerikoagoa da zenbait zentrotan: “Baldin eta behin eta berriz gerta­tzen diren zenbait jarduketa daudela ikusten badugu, buruko nahasmenduarekin lotuak, orduan beste baliabide bat erabil­tzen dugu: plan berezia. Hau da, tratamendu berezia ematen diogu, ez horrenbeste aplikatu zigor-prozedura”. Horretarako, informazio zeha­tzaren euskarria dago; ak­tiboki lortu eta hedaturiko informazioa da: “Adingabe bat zentroan sar­tzen denean, alde batek aurretiko ­txostenak bil­tzen ditu, judizialak nahiz psikiatrikoak, ahal den neurrian eta abar. Zerbi­tzuren batean egon badira, Osakide­tzan, haiekin ere jar­tzen gara harremanetan, jakina, edo Etorkin­tza moduko zerbi­tzuren batean... edo horrelako zentro batean. Nortasunari, gizarte trebeziei eta autoestimuari buruz­ko proba psikologikoak egiten dira, horrelako proba guztiak, eta gero behaketa erregistroak batez ere. Beraz, informazio asko dago banako elkarriz­ketaren mailan nahiz taldeko behaketa mailan edo har­tzen diren erregistroetan”.

Ikus daitekeenez, arau-murriz­pena baliabide terapeutikoa eta indargunea da, batez ere adingabeekin: “Bizi-baldin­tzak, hain egituratuta dagoen bizi­tza”. “Toxikoak ken­tzen dira (por­tzentaje handi batek toxikoak darama­tza), eta abstinen­tzia dagoenean, hemen hori bai errazten da, ezta? Kon­tsumorako gune librea izan dadila, analisiak, kontrolak eta hainbat bitarteko erabiliz. Hor ere eboluzio handia dagoela nabari­tzen da, ezta?”. “Eta nik uste dut beha­tzeko gaitasuna ere bai (presoena)”. ”Nahitaez­kotasuna, nire ustez, indargunea ere bada”. Baliabide horrek lotura erabil­tzearekin du zerikusia; lotura terapeutikoa eta, ba­tzuetan, per­tsonala izaten da, tresna nagusi­tzat erabilia: “Az­ken finean, hezi­tzailearekin edo psikologoarekin edo gizarte langilearekin edo nagusiarekin lotura izatea da garran­tziz­koa. Eraldaketa izatea hor, ezta?”. Irtetean loturarik ez izatea da arazoa: “Fasekako sistema da hori pixka bat prebeni­tzeko behar dena. Hasierako integrazio fasetik garapen fasera igaro­tzen da, eta ondoren integrazio fasera, ezta? Kanpora irtetea ahalik eta progresiboena izaten saia­tzen gara, gero eta autonomia handiagoa eta kontrol gu­txiago izan dezaten eta, beno, loturak galduz joan daitezen eta tresnak baliatu ahal izan di­tzaten”.

Eremu espezifikoak izatea balora­tzen eta defenda­tzen da buruko gaixotasuna duten presoen­tzako gune gisa, normalizazio prozesuaren baitan: “Orain gure bizikide­tza moduluak ditugu, gure begirune moduluak. Beraz, beharbada sail bat egin beharko li­tzateke non per­tsonalak, begirune moduluan lan egiten duen per­tsonalak bezala, nolabaiteko kon­tzien­tziazioa duen lehenbizi. Orduan, profil egokia bila­tzen diozu, prestakun­tza eman -ahal duzuna, ahalik eta gehien eta birziklatua- eta espe­txeko atal batean ematen diozu arreta. Tira, estigma duten arlo guztietatik ihes egitea ere ez da presoak bana­tzea, baizik eta, tira, giro jakin batean egon daitezela, esku hartu beharra dagoenean esku har­tzeko nozioren bat izan dezagun”.

Espe­txean buruko gaixotasuna izatearen ondorioen tratamendu juridikoa oso baliabide tekniko garran­tzi­tsua da, eta ondorio erabakigarriak ditu gaixotasunaren bilakaeran eta pronostikoan, zeren eta eragina baitu egonaldian, egonaldiaren erregimenean edo askatasunean eta arretarako bitarteko motan: “Ikuspuntu juridikotik, lehenbiziko unean lehen balorazioa egiten du epaileak, eta egozgarritasuna edo ez adierazten du. Hemen une gakoa dago, ezta? Bitarteko egoera bat dago, erdi egozgarritasuna alegia, non salbuespen ez osoa adierazten den, eta zigorraren ordez segurtasun neurria ezar­tzeko aukera ematen du”. “Gertaerak izan zirenean buruko nahasmendua zuten per­tsonak dira; orduan ez zen an­tzeman, ez zuen ondorio juridikorik izan, eta zigorra bete­tzean agertu egiten da, eta Zigor Kodearen 60. artikuluaren bidea dago. Bat-bateko buruko nahasmendua”.

Ahuleziak

Buruko osasunean arreta ematean espe­txe sistemak duen ahulezi nagusiak trataturiko per­tsonen kanpoko jarraipenarekin eta haren kargupean dauden erakundeekin (osasuna, justizia, gizarte ekin­tza…) du zerikusia. Gai honetan aho bateko adostasuna dago talde guztietan, eta horren bidez, ingurumen komunitarioa arrisku eta babesik gabeko gune­tzat har­tzen da, formalki eta sinbolikoki: “Nire ustez, zerbaitek egiten du hu­ts sisteman. Ez dakit hori ere ez ote den gai honen etorkizuneko ideiaren a­tzean; betiko espe­txetik haragoko toki batean jar­tzea da kontua, edo bestela kasuan kasuko psikiatria zerbi­tzuaren mendean uztea. Psikotiko bat datorkizu eta kontrolatuta izan dezakezu gu­txi gorabehera; halako medikazioa eman eta.... Beno, gizon horrek ez du hemen egon behar, ez du zereginik hemen, bere gaixotasunaren bilakaerarako batere mesedegarria ez den jendearekin inguratuta. Beharbada bai, arlo medikotik edo psikologikotik, egunez egun eraman dezakezu, bere medikazioarekin, terapiarekin, baina, jakina, beste zerbait gehiago egin behar bada harekin… Gizarteratu edo bideratu beharra badago epe ertainera edo luzera, espe­txeak ezin du ezer egin eta uste dut akutuen unitateak ere ez. Orduan, bada…”. “Gero eta per­tsona gehiagok du horrelako arazoren bat, lagun­tzeko gizarte sarerik gabe eta, noski, per­tsona horiek buruko osasunaren sarera bidera­tzean, ez dago a­tzean hi­tzorduak jarrai­tzeko edo medikazioa har­tzen den kontrola­tzeko bitartekorik”. “Espe­txean sar­tzean presoari ematen zaion arreta, nire ustez, per­tsona normal batek eduki dezakeena baino askoz handiagoa da. Hau da, per­tsona horri nola edo hala arreta emateko dauden medikoen, psikiatren, hezi­tzaileen edo per­tsonen ratioa askoz handiagoa da kalean duena baino”. “Orduan, zenbait mutil hor­txe geldi­tzen dira... tokirik gabe, ez dakizu, zailtasun askorekin. Ezin diezu ezertan lagundu, barruan oso ondo daudelako (medikazioa hartu beharra). Hori ere arazoa da. Ba­tzuetan zera planteatu diogu geure buruari: ba, datozela eta emango diegu. Izan ere, dagoeneko…”.

Epe ertain edo luzerako proiek­turik ez izateaz gain, diagnostiko dualen konplexutasuna dago, non diagnostikaturiko buruko gaixotasunari bestelako egoerak gehi­tzen zaiz­kion hala nola substan­tziekiko mendekotasuna edo desgaitasun intelek­tuala: “Eta lehen eroe­txeak zeuden (ezindu intelek­tualak eduki­tzeko). Orain ez dago eroe­txerik edo dena delakorik. Orduan bai, kalean kontrola­tzen ez diren horiek az­kenean delitua egiten dute, besterik gabe. Erabili egiten dira droga-garraiolari gisa ere. ‘Leloa zarenez, ez zaizu ezer gertatuko, edo ez askorik. Niri bai, ordea. Hara, eramadazu pakete­txo hau!’ Eta horietatik az­kenean, bada, zerean sar­tzen dira... Hori adibidea da, e? Ez dakit asko ematen duen ala ez, baina sartu egiten dira eta ez dute zertan sartu. Arazo psikiatrikoa dutelako –koefiziente intelek­tual oso baxua da– eta askoz errazagoa izan delako erabil­tzeko”. “Orduan, zer hasi da irteten orain?: Patologia duala, nortasunaren nahasmenduak, patologia psikiatrikoa oro har. Eta, beno, horixe dagokigu orain”.

Kanpoko baliabideen urritasunari buruz­ko irudipena arlo soziosanitariora ere heda­tzen da: “Elkarteen arloan ikusten dut nik erresisten­tziarik handiena, zeren eta gizarte lagun­tzaren zati handi bat elkarteen­tzat bidera­tzen baita eta oraindik eurek onar­tzeko eskubidea gorde­tzen baitute nolabait”.

Tratamenduaren zenbait egoeratarako gune normalizatua eta eraginkorra eskain­tzeaz gain, espe­txea gune terapeutikoa eta sendo­tzeko gune bihur­tzeko gaitasun ­txikia dagoela ere ikusten da: “Egokiak diren zentroetan konponbide terapeutikoak aplikatu nahi ditugu; horixe da arazoa. Orduan, badakigu zein den konponbidea: zentro egokietara eramatea per­tsona horiek”. Baliz­ko ahulezi gisa azal­tzen da erizain­tzako moduluak erabil­tzea buruko gaixotasuna duten presoak sar­tzeko gune­tzat: “Oso konplikatua da. Zentro askotan erizaindegira bidera­tzen ari dira patologia psikiatrikoak dituzten per­tsonak. Eta erizaindegietan daude, baina kontrolatu ezinik daude”.

Farmakoak erabil­tzeak, izandako aurrerapenen eta profil egokiagoa izatearen gaineko ia erabateko adostasuna izanik ere, kritika ere badu: bereiz­ketarik egin gabe erabil­tzen dira zenbait talderekin, presoekin adibidez: “Ni, adibidez, hemen dauden eta morroi edo tipo bat har­tzen duten mediku psikiatren erabat kontra nago; izan ere, pixka bat ilusioa galduta etorri eta pilulak sar­tzen hasten zaiz­kio, ‘koko’ bat hasten zaio, barkatu adieraz­pen hori erabil­tzeagatik, ‘dopeko koko mentala’”. Eta beste ba­tzuetan ere bai, adingabeekin adibidez, iraganean kokatuta badago ere: “Medikazioaren kontra zegoen jende asko zegoelako. Gehienbat medikazio psikiatrikoa har­tzearen gaineko kon­tzepzioa zen beldurra –‘ez, ez, Jainkoarren, hemen lan egiten dugu, lan egin behar da’–. Uste dut eze­tz. (…) hezi­tzailea izango zara, baina edukazio pixka bat iraka­tsi beharko dizugu. Asko kostatu zen hasieran. Pixka bat ideia erromantiko hori zen: medikaziorik ez sar­tzea edo lan egitearen kontua. Adurra dariola dagoen eta botika hartu duenaren ideia hori ez dago, dagoeneko ez da existi­tzen”.

Substan­tziekiko mendekotasunak, arestian esana dugunez, ezaugarria eta nolabaiteko borondatez­koa izateari eusten dio: “Ez, biziosoa ez. Beste ba­tzuekin identifika­tzen dut buruko nahasmenduaren kon­tzeptua, beste egoera ba­tzuekin, ezta? Hemen lehen komentatu ditudanak. Nire ustez, gaixoa, toxikomania duen per­tsona, toxikomania duen per­tsona da. Ez dut buruko gaixo­tzat har­tzen”. Erlazioa dago toxikomaniaren eta buruko gaixotasunaren artean gaixotasun horren kausa edo efek­tua den aldetik: “Zenbait toxikomanok oraindik ez du buruko gaixotasunaren diagnostikorik, baina laster izango du. Burmuina aldatuz doa. Az­ken finean, buruko patologia batekin buka­tzen dute, zalan­tzarik gabe”. “Ez dira egoera ­txarrean sar­tzen zoratuta daudelako, baizik eta, har­tzen dituzten gauzen ondorioz, burmuina haustuta dutelako”.

Jokabidearen nahasmenduak substan­tzien egungo edo aurretiko kon­tsumoarekin lo­tzen dira: “Izan ere, adibidez, kokaina asko hartu duen jendeak, kar­tzelan, ez du lorik egiten gauez pilulak ematen ez bazaiz­kie. Iskanbila sor­tzen dute. Hurrengo egunean, lo egiteko arazo handiak dituztela, eta horrek zera sor­tzen du... Ez dut uste zoroak direnik, baina buruko gaixotasuna duen morroi batek eman diezaz­kizukeen an­tzeko problemak dakar­tzate edo sor­tzen dituzte”.

Zentroaren barruan, buruko gaixotasunaren lagun­tzaren ahuleziarik nagusienek talde profesionalen interes ezberdinekin dute zerikusia; aginpidearen erregimenaren prin­tzipioaren eta osa­tzeko tratamendurako eskubidearen artean daude banatuta. Egoera hori agerikoa da informazioaren gaineko irudipenean: askotan norabide bakarreko informazioa da: “Informazio gu­txi dugu haiekin harreman zuzenagoak eta egunerokoak ditugun fun­tzionariook. Patologia motari buruz­ko informazioa falta zaigu. Ez horrenbeste zein patologia motari buruz­koa, baizik eta zein eboluzio izan dezakeen... gugan eragina duten neurrian”. “Norabide bakarra dago informazioaren aldetik”. “Nire ustez, informazioa ez da biz­kor ematen. Adibidez, tratamendu taldea eta osasun taldea. Nik ez daukat ezer horren kontra; kontua da ba­tzuetan eurak entera­tzen direla preso bat gaiz­ki dagoela; guk ez dugu ikusi”.

Informaziorik ezarekin batera, prestakun­tzarik ezaren gaineko irudipena dugu buruko osasunaren kasu zeha­tzean: “Nire ustez, beste bide batetik joan beharko li­tzateke prestakun­tza, fun­tsean: jarduteko moduan. Kalte gu­txien dakarren bidetik. Badira beste modu ba­tzuk egiteko, jakina. Konplikatuak dira, zaila da ikastea, baina, beno, eraginkorrak dira”. “Kon­tzien­tziazioaren gaineko prestakun­tza eman beharko li­tzateke, ho­ts, per­tsona horrek jokabide bat duela, ez bereziki bere gustukoa ez naizelako edo gosaria gaiz­ki ezarri zaiolako. Hau da, arazo honen aurrean ezin jardun dezakete beste jarduketa irregular baten aurrean bezala; az­ken kasu horietan, erregimen mailako jarduketa da soilik”.

KULTUR ARLOA

Indarguneak

Indargune nagusi gisa, kultura klinikoa gainerako kolek­tiboetara zabal­tzeko posibilitatea dago. Formulazio biopsikosozialaren ereduari jarrai­tzen dio buruko gaixotasunak kultura horretan. Hala, jokabide asko ikus daiteke sufrimendu psikiatrikoaren argitara: “Adostasuna dago ez adostasun gehienen dagoen arloan ere, ho­ts, zain­tzan eta tratamenduan. Are gehiago, zain­tzako fun­tzionario batekin berba egiten duzu eta ideia hau transmiti­tzen diozu: ‘Zer egiten du morroi horrek hemen barruan? Ez du hemen egon behar’. Eta lankide­tza ere bai, uste dut; izan ere, fun­tzionarioek askotan preso horien kontuak komenta­tzen dituzte eta beharbada beste ba­tzuen inguruko argibiderik ez dute egunero ematen. Berehala ematen dizute tokea. Eta presoek eurek ere bai lagun­tzako presoen gaian; asko heda­tzen ari den kontua da hori. Haien artean kontuz joka­tzen dute eta nolabaiteko malgutasuna erakusten dute. Moduluko giroaren eta gauza askoren araberakoa da, baina oro har jokabideekiko toleran­tzia hori ere gara­tzen ari dira”. “Ikus dezagun. Buruko gaixotasuna duen gure administratuak bi arazo ditu: bata, buruko gaixotasuna duela; bigarrena, gainera legearen kontrako zerbait egin duela”.

Gaixotasun­tzat har­tze hori, aurreiri­tzietatik eta estigmetatik urrun, ez da substan­tziekiko mendekotasunetara zabal­tzen, baina dagoeneko ez dira ikuspegi moralaren araberakoak behinik behin: “Nire ustez, toxikomanoa bizioso­tzat har­tzea… Nire ustez, historiara pasatu da dagoeneko…”. “Nik uste dut eze­tz (buruko gaixotasuna da). Beste kontu bat da jada duzun buruko gaixotasuna areago­tzeko balio izatea, baina nik dakidala, momentuz behin­tzat, toxikomanoa gaixoa da, baina ez gaixo mentala”.

Delituetan eran­tzukizun per­tsonala izateari buruz­ko lan psikologoa, horien egozgarritasuna alde batera u­tzita, nahasmendua alde terapeutikotik azter­tzeko elementua ere bada, kasu ba­tzuetan fun­tsez­koa: “Helburuetako bat iraganeko, egungo eta geroko jokabideen egoera berrikustea da gauzaturiko gertaerei dagokienez. Horixe da asmoa: eran­tzukizun hori, beren ekin­tzen ondorioak eta balioak eta gainerakoak uztartuz”. “Bai, per­tsona bakoi­tzaren posibilitateen arabera azter­tzen da. Izan ere, hain buruko gaixotasun, patologia edo nahasmendu kognitibo handia dute zenbaitek, ezin dute ulertu zer esaten diozun. Orduan, horretan ere ez da sar­tzen. Beste ba­tzuk, ordea, ondo daude medikazio egokia emanez gero, eta horretan sar gaitez­ke, ezta? Eta egoerak erkatu eta esango dugu: ‘beno, horixe gertatu da eta zerbaitegatik gertatu da’. Maila terapeutikoan eta psikologikoan bai egiten da lan”.

Gaixotasun psikiatrikoa duen presoaren estatusaren normalizazioa eta presoa bere autonomiarako gaitasunaren arabera balora­tzea indargune argiak dira, preso horien estigmazioa desegitearen ildotik: “Alde batetik, banakakoa da presoaren tratamendua; bakoi­tzak behar duen guztia eduki behar du, baina zentroaren sistema orokorrean ­txerta­tzea eta normaliza­tzea nahi dugu. Hau da, ez dugu per­tsona bat nortasunaren anomalia, jokabide nahasmendua edo dena delakoa duelako, ez zelularrean, ez bakartuta, ezta hurrik eman ere”. “Nire ustez, ildo horretan lortu den zerbait da, oso ondo lortu ere. Zain­tzako lehen fun­tzionarioak an­tzematen duenetik hasita prozesu osoan esku har­tzen duen teknikari espezifiko bakoi­tzarenganaino”. ”Gure ustez, autonomia per­tsonala da iriz­pide prak­tikoa. Per­tsona batek autonomia per­tsonalerako gaitasunik ez badu, batez ere gizartera­tze-prozesua plantea­tzeari begira, berdin dizu”.

Buruko osasuna esku-har­tze, preben­tzio eta terapia arloa da, eta gero eta indar handiagoa du eta jarrera erreflexiboa du kudeaketa ­txarraren ondorioen aldetik: “Buruko osasuna edo buruko gaixotasuna garran­tzi handiko arazoa da gizartean, eta erakundean lan egiten ­dugunok konturatu gara aipaturiko arazo garran­tzi­tsu hori espe­txeetara ere igaro dela, bestela ezin izan zitekeen moduan, eta kez­katu egiten gaitu. Sen­tsibilitate berezia dugu horrelako gaixotasunekin, eta izugarri kez­ka­tzen gaitu, baina nire ustez, beno, esku artean ditugun baliabideekin, ahalik eta konponbiderik egokiena ematen ari ga­tzaiz­kie per­tsona horiei; ez daude arretarik jaso gabe inondik inora. Arreta psikiatrikoa dute, profesionalen, hezi­tzaileen eta gizarte langileen arreta eta arreta psikologikoa dute eta, beno… Beharbada punturik ahulena az­ken momentuan adierazi dudana izan daiteke, ezta? Hau da, gizarte baliabideekiko lotura”. Ildo beretik, gizarte mugimenduen eta espe­txe barruan daudenen arteko jarraipena an­tzematen da: “Edonola ere, gizartean gerta­tzen denaren mikro isla da espe­txea, ezta? Buruko osasunaren gaineko arazo bat dago eta beno… delinkuenteak baino ez dira, jendeak kalean ere baditu buruko gaixotasunak, eta eguneroko bizi­tza egiten du. Arreta sistemak arazo bat du, ba geuk ere badugu”.

Ez dago uste zabala, zatiz­koa edo estigma bihurtua, buruko gaixoak erregimenean arazo-sor­tzaileak izatearen inguruan: “Ez dakit ez ote garen oker joka­tzen ari buruko gaixotasuna duenak erregimenean arazoak ematen dituela pen­tsatuta edo gehienbat horretara bideratuta. Gure zentroetan ditugun gorabeheren barruan, ikusi egin beharko li­tzateke zenbat gorabeheratan dauden inplikatuta buruko gaixoak. Izan ere, neu naiz zuetatik gazteena lanbide honetan, baina 13 urtean banaka ba­tzuk besterik ez dira izan…”.

Ahuleziak

Gizarte gunea gaixotasun eremu­tzat har­tzen dute espe­txeko arduradunek, non gaixotasuna sortu eta manten­tzen den, eta gainera giza harremanak hau­tsi egiten dira eta baztertu egiten dira buruko gaixotasuna dutenak. Esperien­tzia instituzionalean dago oinarrituta iri­tzi hori, baina parametro asko hobetu egiten dira espe­txeko egonaldiak iraun bitartean: “Atera eta haiek zuten arreta guztia -%200ekoa zena, hain zuen- desagertu egiten da bat-batean, eta buruko osasuneko e­txean ikusten dute psikiatra noizean behin, toka­tzen zaienean. Askotan ematen du ez dutela lagun­tzarik nahi, eta nik aspaldidanik dut irudipen hori, beharbada ez horrenbeste zerarekin, beno, nahasmendu psikotikoarekin, edo are gehiago, buruko nahasmendu larriarekin…, baina nortasunaren nahasmenduarekin ere bai. Jakina, argi dago arazoak sor­tzen dituela, arazoak sor­tzen ditu eta, gainera, toxikomania bat ere badu. Komunitate terapeutiko batera bidera­tzen duzu –‘bai, noski, baina paziente horrek… arazoak ditu’, ‘izan ere, arraroa da, ez dakite zer dela’–. Ez, ez da arraroa, nortasunaren nahasmendua du, bere toxikomaniatik aparte ere tratatu beharreko buruko patologia, ezta? Eta guk irudipen hori dugu: inork ez dituela nahi, inork ez dituela maite. Beraz, berriz diot, zailtasun handiak ditugu horrelako per­tsonak gizartera­tzeko”. “Kanpora irten daitekeen per­tsona bat duzu, hainbat legetan hala egitea ahalbide­tzen delako: baldin­tzapeko askatasuna, bat-bateko buruko nahasmendua, hirugarren gradua ere bai. Baina ez da kanpora irteten, kanpoan ez duelako plazarik. Eta kanpoko arduradunak ez dio plazarik eslei­tzen kar­tzelan dagoelako, eta kar­tzelan dagoenez gero, badaki ezin dela joan. Ba­tzuetan zera esateko gogoa ematen dizu: ‘oso ondo, nik aske u­tziko dut, atean u­tziko dut. Hemen­txe duzu buruko gaixotasuna duen euskal herritar aske bat. Zeuk egin tratamendua. Ez esan kar­tzelan dagoela eta neuk tratatu behar dudala’”.

Babesik ez izatearen aurrean, joera paternalista eta instituzionalista handia dago buruko gaixotasuna duen presoaren kudeaketan: “Norbait a­tseginago badu, medikuak ‘mediku-aita’ren eginkizunak bete­tzen ditu nolabait”. “Berriro eror­tzen dira. Haien buruko arazoak areagotu egiten dira, zeren eta, droga har­tzeko kez­ka badute, u­tzi egiten baitiote medikamentuak har­tzeari; ez dute har­tzen. Berriro ere nahastu eta an­tsia handiagoarekin eta euren kasa har­tzen hasten dira. Kalean dira, ez dute behar beste lo egiten, ez dute behar bezala jaten, arraustuta daude, azala eta hezur dira, bertan behera u­tzita. Handik hilabetera ezagutu ere ez dira egiten. Hemen daudenetik. Eta bi­txia da. Askotan hi­tz egiten dugu urte askoan espe­txeek izan duten fama ­txarraz, ezta? Eta bi­txia da… Ona izango li­tzateke jendeak ikustea”. “Ahulezia dugu buruko osasunaren aldetik. Buruko gaixotasunak gizartean eduki dezakeen ahulezia, jakina; izan ere, badu. Saka­tzen duzunean, ba lagun­tza jaso dezakezu kasuren batean, egonaldi ertainera pasa dezakete, eta nolabait lagundu denbora luzeagoan, behar dutelako. Bestela, atean bertan jarriz gero, eta badaki bere burua zain­tzen, ba ederki, sendatuta dago, ezta? Baina gehienetan ez da hala izaten”.

Gizarte gunearen gaineko ikuspegi hori indargune­tzat ematen da, eta indar adierazlea da, talde diskur­tso bera oinarri hartuta. Irtenbide instituzionala (espe­txea, ospitalea…) organiko, indar­tsu eta eraginkor ageri da lagun­tzaren kudeaketan, baliabide komunitarioen ezaugarriez organikoa eta sareko izaeraren aurrean. Jarraipen maila hobea dela ageri da parametro sendoen aldean (sintomatologia psikiatriko gu­txiago, egoera fisiko hobea…).

Badiraute oraindik ere estigmaren zenbait ezaugarri dituzten aurreko elementuek diskur­tso instituzionalean, baina errukiaren ikuspegitik tratatuak eta ez bazterkeriatik, batez ere desgaitasun intelek­tualei eta substan­tziekiko mendekotasunei dagokienez: “Bada beste gauza bat gaur egun, ez dakit nire lankideek esango duten, baina ikusten hasita nago lehen ‘leloak’ esaten genituenak, ho­ts, oso koefiziente intelek­tual baxuko jendea”. “Nik bai igarri dut az­ken urteotan gero eta jende bi­txiagoa sar­tzen ari dela, eta badiot ez naizela batere aditua gaian; ondo ez daudela suma­tzen duzu”.

Hor­txe dago estigma bikoi­tza ere, batez ere kanpoarekiko harremanetan, hain zuzen ere buruko gaixotasuna eta aurrekari penalak dituen per­tsona lo­tzen dituena: “Bata, buruko patologia izanik, eragoz­pena dagoela. Zera eska­tzen dizute lehenik eta behin: ‘ezdezala arazorik sor bizikide­tzan eta ez dakit ezer edo ez dakit zenbat’. Eta orduan badago patologia diagnostikoa; arazoa da jadanik. Eta nire ustez beste bat ere badago, gure pazienteak buruko osasunaren sarera bidera­tzean toxikomanien arloan edo tratamenduaren arloan. Zailtasunak daude kasu horiek buruko osasuneko zentroetan har­tzeko. Erreparoak daude”. “Nire ustez, hainbat gauza daude batera, ez soilik buruko gaixotasuna. Gaixotasun sendaezinak ere badira, askotan buruko gaixotasuna duten oso gaixo larriei dagoz­kienak; buruko gaixotasunik ez balute, seguru asko e­txean hartuko lituz­kete”.

Aurreiri­tzien eta ezjakintasunaren emai­tza den egoera horrek ematen du, dirudienez, erakundeen arteko koordinazioaren tonua: “Nire ustez, psikiatrikoetan edo buruko osasuneko zentroetan lan egiten duten per­tsonek, kulturaren aldetik, patata beroaren kultura garatu dute; hau da, arazo handia nire esku uzten ari zara. Horrela esaten dizute. Alde batera uzten da gai psikiatrikoa, buruko gaixotasuna, eta beste gizarte arazo ba­tzuk az­pimarra­tzen dira (‘Egia esan, ez zaude gaixo bat niregana bidera­tzen ari, baizik eta delinkuente profesionala, delituan berriz eroria eta toxikomanoa’). Eta egia da delinkuente toxikomanoa dela, ez dakit profesionala, baina delituan berriz eroria bai, baina gainera buruko nahasmendua du, eta arlo ani­tzetatik tratatu beharko da, edo dena delakotik. Eta beti izaten da kultura hori. Izan ere, zentro psikiatrikoak ez… Guk esaten dugu morroi horrek ez duela espe­txean egon behar, buruko gaixotasuna duela, eta haiek esaten dute morroi horrek ez duela zentro psikiatrikoan egon behar, delinkuentea delako”.

Behin eta berriz ager­tzen da lagun­tza psikiatrikoan egiten den lana ikusezin izatearen eta onarpenik ez izatearen gaineko irudipena: “Baina ­txarrena da gainera fama ­txarra dugula edo izaten dugula. Ez, jauna, espe­txean tratatu egiten dira. Arlo medikotik nahiz psikiatrikotik ondo trata­tzen dira. Zenbait preso egoera onean izaten dira espe­txean daudela kontuan hartuta, eta berriz ere sar­tzen dira espe­txean; izan ere, 6 hilabete barik... 6 urte igaro direla ematen du. Bai, okerrera egin baitu bere egoerak nabarmen”. “Ikusezinak garenaren irudipena. Ikusezinak gara, kasu honetan buruko osasuneko profesionalok, profesionalak garela uste dudalako; ez gara adituak, ez dugulako horretarako prestakun­tza jaso, baina haiekin ari gara lanean eta abiada handian egin behar izan dugu aurrera. Eta toki guztietan gara ikusezinak. Eta horixe da geldi­tzen zaizuna: zera esatearen irudipena: ‘beno, hemen lan handia egiten da baina… inork ez daki’”.

ANTOLAKUNTZA ARLOA

Indarguneak

Osakide­tzako buruko osasuneko zerbi­tzuekiko koordinazioan aurrera egiten den irudipena dago, baina barne ezagu­tza informalarekin oso lotua: “Psikiatra aholku-emaile jakin bat izan dugunean, ezin hobeto ibili gara lanean. Orain ezin hobeto gabil­tza lanean; bitartean ez gara hain ondo ibili. ‘Aizu, nik uste dut zentroan sartu beharko zenukeela…’. ‘Ez kez­katu. Ohe bat bilatuko dut. 48 orduan ingresatuta izango dut’. Hori askotan egiten da, baina per­tsonaren arabera izaten da askotan. Horrexegatik esan dizuet solasaldiaren aurretik: ikusi egiten zaituzte, ikusten eta ezagu­tzen gaituzte, nirekin hi­tz egiten duzu, zerbait aldatu eta kontu horrek az­kenean hobera egiten du beti”.

Jakin-min ona eta igurikapenak daude beste profesional taldeen inguruan, egon dauden tirabirei nolabaiteko kontrapisua egiteko: “Izugarri gustatuko zait fun­tzionarioekin egingo duzuen talde horretan, zerbi­tzuko buruekin, etab. Ea ze ondorio atera­tzen duzuen hortik. Gero badira ere gure artean ezberdintasunak medikuetatik medikuetara, psikologoetatik psikologoetara eta fun­tzionarioetatik fun­tzionarioetara, etab., ezta? Egoera kontrola­tzeko gai den jendea gu­txi gorabehera. Ba­tzuek erdibidetik jo­tzen dute…”.

Barne informaziorako elementua da diagnostiko psikiatrikoa, eta eragin ona dauka: “Ba­tzuetan kosta egiten da diagnostikoa izatea. Diagnostikoa duzunean, ondo baino hobeto entera­tzen zara. Protokoloan, gainera, erlazioa dago zerbi­tzu medikoekin. Baina gizarte baliabideak eskura­tzeko zailtasun handiagoak dituztenak edo… Kosta egiten da diagnostikoa izatea, batez ere nahasmendu espezifiko argirik ez dagoenean gainera. Baina diagnostikoa denean, badugu baliabideak eskura­tzeko modua eta ez dago arazorik”. “Nire ustez, ba­tzuetan haiek dituzten jokabideak edo zailtasunak uler­tzeko modua dugu. Per­tsona batek diagnostikoa izatea edo buruko osasuneko sarearen arreta jaso­tzen ari den per­tsona izatea lagungarria da. Eta batez ere beharbada zain­tzan lan egiten duten per­tsonez ari naiz. Per­tsona horrek noizbait zenbait zailtasun izango dituela jakitea eta nondik datorkion uler­tzea”.

Osasun baliabide publikoak erabil­tzea (ospitalekoak eta anbulatoriokoak) indargune sendoa da segurtasun neurriak bete­tzean, baita gure ingurunearekiko konparazioaren aldetik ere: “Gaur egun ez dugu espe­txean bete­tzen ari den segurtasun neurririk bat ere”. “Tira, nik uste dut kanpoan dagon baliabide kopuruagatik dela hemen; beste erkidego ba­tzuetan behar bada ez dago hainbeste”.

Zigor betearaz­penaren zenbait alderdi errazten dituzten hobekun­tzak aitor­tzen dira: “Ondo da, ildo horretan adibide bat aipatu behar da Legea aldatu zenean: zain­tzako epaileak ain­tzate­tsi behar du bat-bateko buruko nahasmendua eta ez epaia ematen duenak. Hobekun­tza handia izan zen”.

Espe­txe erakundearen lagun­tzat har­tzen da familia, beti bezala mugarik gabeko gizarte sarearen aurrean: “Hala ere, familiarekin sar­tzen denak, diozuna, familiarekin badaki medikazioa, ­txosten medikoak esaten dio… Har­tzen ari denari buruz­ko ­txosten medikoa dakar..., normalean medikazioa har­tzen jarrai­tzen du eta per­tsona normala izan daiteke”. “Borondatez­ko sar­tzea denean, adibidez, gurasoek edo gainerakoek dakartena, aringarria da familiaren­tzat, barne ondorioetarako. Hori lehenik eta behin. Eta bigarrenik, tira, per­tsona horrek bizi­tza normala egin ahal izateko az­ken esperan­tza da”.

Ahuleziak

Erakundeen arteko komunikazio gunearen baitan, arazo nagusienetakoa da epaile, auzitegiko mediku eta espe­txeen arteko koordinaziorik eza, eta ezaugarri asko ditu: prozedura juridikoaren beraren mugak (errugabetasun presun­tzioa) espe­txera­tze prebentiboan. Eragina dute diagnostikoaren aurretiaz­ko ezagu­tzan: “Egia da ba­tzuetan gertaerei buruz­ko informazio ida­tzia ere ez datorkizula, eta ustez espe­txera doa gertaera horiengatik. Ondo datorkizu aurre kalifikazio juridikoa, besterik gabe. Hil­ketagatik edo genozidioagatik edo auto istripuagatik dago. Ez dakizu, eta zuzeneko behaketaren bidez lor dezakezu ondorioren bat”. Prozedura judizial arazo­tsuetan informaziorik ez izatea: “Az­kenean, epai irmoarekin zigorturiko presoen kasuak ikusten ditugu, baina harrigarria irudi­tzen zaiguna da epai batean ere ez aipa­tzea zein buruko gaixotasun duen”. “Per­tsona horren sumarioan, beharbada epaitegi bateko ku­txaren baten barruan bertan behera u­tzitako sumarioan, auzitegi medikoaren ­txostena egon liteke, non ez dakit zein proba psikometriko mota egin dela azal­tzen den, eta hor­txe dago bertan behera u­tzita. Horixe da tristeena. Izan ere, prozesu horren guztiaren amaiera baizik ez zaigu iristen, epaia. Baina dagoen guztia… Inbidia ematen dizu ba­tzuetan beste herrialde bateko zigortu bat iristen zaizunean, ustez gu­txiago den herrialde batetik datorrena... eta informazioa iristen zaizu”.

Ordena juridiko berean, arazo tekniko gisa ager­tzen da legez­ko zenbait jardun eta buruko gaixotasuna duten presonen interesak kontrakoak izatea (batez ere gaixotasun larria bada), hala nola askatasunerako tran­tsizioan, buruko gaixotasun larria denean: “Erdi askatasuneko eta askatasuneko kontrolerako instan­tzien falta suma­tzen dugu horrelako per­tsonen­tzat. Oro har preso guztien­tzat, baina bereziki nahasmenduak dituzten horrelako per­tsonen­tzat”. Edo betearaz­penak bete­tzeko ordenan: “Eta instan­tzia desberdinak bete­tzeko ordenan. Beti izaten da eztabaida ordenaren inguruan: lehenbizi neurria eta gero kar­tzelara i­tzul­tzea, eta horrek erabateko aldaketa ekar dezake”. “Legegileak, oro har zigor-betearaz­pena arautu duenean eta zehaz­ki gai hau, zigor bakarra izaten du beti gogoan, bai. Irudi­tzen zaiona eta gogoan duena zigorra da. Inoiz ez du kontuan har­tzen egoerarik ohikoena: zigor aniztasuna, nolabait esatearren”.

Prozedura juridikoaren arloko gai horiek bereziki mingarriak dira babestutako adingabeen kasuan eman­tzipazio baliabideei dagokienez: “Mutil bat adin nagusia izatera iristen bada erreforman, Biz­kaian sar­tzeko protokoloak berak galarazi egiten du mutila eman­tzipazio baliabidean sar­tzea. Protokoloak berak dio ezin dela sartu. Araban, eman­tzipazioaren fun­tzionamendua hala-halakoa da; esan nahi dut ez dagoela hor ere proiek­tu askorik. Gipuz­koan ditugu irteera edo ibilbideetarako posibilitate gehiago. Izan ere, baliabide gehiago ere badira. Biz­kaian askoz protokolizatuago dago dena; beraz, sar­tzeko modua askoz mugatuago dago. Jende askok dio: ‘Akabo. 18 urte. Kanpora. Eta gainera mo­txilan kargan handia izanik. Kanpora...’”.

Eskumenak transferitu baino lehen eginiko azterlan honetan bildutako iri­tziaren arabera, kanpoko osasun koordinazioak ez du egitura formalik eta, ondorioz, egoera deserosoak edo tirabirak sor­tzen dira: “Osakide­tzarekiko lankide­tzaren oinarria, beno, elkarrenganako konfian­tzak izan behar du, eta zera esan behar da... ‘hemen ondo doan guztia gero ere ondo joango dela kalera irtendakoan’. Esan nahi dut ez dela eskuzabaltasun kontua, ezta…. Itun kontua da, elkarrengana izan behar dugun konfian­tza, ezta? Baina tira…”. “Askotan, esaten dugunarekin, irudipena duzu mesede bat eska­tzen ari zarela, lagun­tza gehiago eska­tzen ari zarela”. Agerikoa da aurrera egin behar dela itun eta komunikazio egitura egonkorragoak gauza­tzeko bidean: “Etorkizunean lan handia egin beharko da buruko osasunaren, Osakide­tzaren eta espe­txe erakundeen arteko komunikazioaren arloan. Komunikazioa hobe­tzea, harremanetan jar­tzea eta errezeloak pixka bat gaindi­tzea, espe­txe erakundeekiko dauden errezeloak, ezta? Zer agindu digute hauek?”.

Taldeen arteko tirabirak ere askotan ager­tzen dira, taldearen interes partikularrekin bat datozen hainbat ikuspegitatik; izan ere, agerian uzten dute oraindik ez dela guztiz gauzatu adostasuna buruko gaixotasuna duten per­tsonekiko: “Interes gataz­ka. Hemen fun­tsez­ko gauza bat dago, agintari­tza prin­tzipioa eta erregimen ordena manten­tzea hain zuzen. Preso batek, buruko gaixotasuna izan zein ez, fun­tzionario bati eraso egiten dionean, jokabide horrek berez eran­tzuna izan dezake, erasoa edozeinek egiten duelarik ere. Orduan, jakina, egoera horretan buruko gaixotasuna duena pixka bat... Ez dakit nola esan, ezta? Pixka bat… kalteturik dago, ezta? Ez dakit nola esan, baina tira, beharbada desabantaila du beste preso batekiko”. “Hemen nolabait berdin gerta­tzen da espe­txean erregimena dutenekin, barneko fun­tzionarioekin eta tratamendukoekin. Onak, ­txarrak, etab. Ba hemen hasiera hala zen nolabait, ezta? Ba gu hezi­tzaileak gara (guaiak), traje jan­tzita jaisten garenok eta guaiak garenok. Eta besteak dira egurra eman behar dutenak. Orduan, onak eta ­txarrak, guaiak. Eta hasieran distan­tzia handia zegoen. Berba bitan esanda, orain 6 urte ez ziotela elkarri hi­tzik egiten (elkarri salaketak jar­tzen ziz­kioten, deskalabrua zen). Eta, orduan, guztiei azaldu behar izan genien, bi aldeei, guztiok ginela beharrez­koak; nork bere fun­tzioa duela, elkarren osagarriak direla…”. “Izan ere, taldeen interesak askotan ura eta ardoa bezalakoak diren espe­txean”.

Taldeen artean koordinaziorik ez dagoela ere ikusten da, batera­tzeko gunerako presen­tzia arauturik gabe (bilerak…): “Nik uste dut ba­tzuetan ondo dagoela hala egitea, bilera bat, ez dakit nik, gaiak lan­tzeko… 20 presorekin baino ez bada ere. Espe­txean sartu diren az­ken 20 presoak, ez dakit… Az­ken hilean edo dena delakoa. Ikusten dituzu. Zera diozu: ‘nola dagoen hau, zein tratamendu du, zerbait duela uste duzue?’ Guk ez dugu hala egiten. Hainbeste duzunez gero, az­kenean ez dizu astirik ematen presoei buruz hi­tz egiteko. Hala, arlo ani­tz jorratuta, ezta?”. “Nire ustez, ­txarra da oro har (koordinazioa). Oro har ­txarra da. Nire ikuspuntutik, batez ere per­tsonen arteko harremanak ditu oinarri, e? Askotan, medikuarekin edo psikologoarekin dugun harreman per­tsonalengatik entera­tzen gara, eta une jakin bat komentario bat egin eta diozu: ‘hau edo bestea’, eta egoera aldatu egiten da”. “Nire ustez, zuk zenioen moduan, bi norabidekoa izan behar du informazioak, ez norabide bakarrekoa”.

Koordinazio hobea izateko eragoz­pena da lan-karga, gehiegiz­ko­tzat jo­tzen den lan-karga: “Ahulezia da baliabide material eta giza baliabiderik ezagatik, eta guztiok dugun lan-karga ikaragarri handiagatik. Az­kenean, ez duzu ba­tzarra egiteko eta informazioa elkarri emateko astirik; izan ere, bil­tzen garenean, ‘tira, presaka’ ibil­tzen gara aurrera atera­tzeko, ezta? Horixe da arazoa, ezta?”.

Erabil­tzailearen mailan, balorazio ­txarra egiten da arreta psikiatrikoaz eta batez ere espe­txean sar­tzeko baldin­tzez: “Nik besteak ez dakit, baina espe­txean medikazio asko ematen da. Hemen medikazioarekin konpon­tzen da gauza asko. Nik hala ikusten dut. Egunero ematen den gutun-azala da. Gainera kontrolik gabe ematen da, zeren eta beste espe­txe ba­tzuetan beharbada haien aurrean hartu behar baitu ematen dizuten medikazioa, ezta? Baina hemen gutun-azalak, eta ba­tzuek gehiegi har­tzen dute. Gutun-azala ireki eta 15 pilula, 20 pilula, 30”. “Nik jende asko ikusten dut kaletik 5. modulura zuzen­tzen (espe­txean sar­tzeko modulua); jakina… leher eginda daudelako. Eta karramarro deri­tzon segurtasun ate bat dago. Eta askotan esaten didate: ‘Ba al dago ziega hori moduluan?’. Ez, moduluan ziega hobeak dira. Gaiz­ki etor­tzen dira eta, gainera, 5. moduluko ziega ikusten dute. Lur jota geldi­tzen dira, lehen baino gehiago. Ate arruntaz gain, segurtasun atea dago (…) Oso zahar daude guztiak (...) Edonon egongo zara hobeto, ziega hobeak dira... Lur jota geldi­tzen dira, lehen baino gehiago. Askotan suertatu zait niri…”.

Talde fokalen iri­tzietan, ikerketaren xedearen ingurukoetan, indarguneei buruz bideraturiko diskur­tsoa ematen da; izan, alde kualitatibotik garran­tziz­koak diren ezaugarriak sustenga­tzen dituzte, askotan eta inten­tsitate handiz ager­tzen direlako. Adostasunaren eta bat etor­tzearen emai­tza den diskur­tso hori esanahi-nukleo hauetan laburbil daiteke:

• Buruko osasuna edota gaixotasuna garran­tzi handiko arazoa da espe­txe erakundeetan, maiztasunagatik, erabilitako baliabideengatik eta kudeaketaren ondorioz­ko arazoen inten­tsitateagatik.

• Kultura klinikoa eta eredu biopsikosozialak sustenga­tzen dute, talde guztietan, buruko gaixotasunaren ulermena.

• Gune komunitarioa e­tsai­tzat eta bazter­tzaile­tzat jo­tzen da buruko gaixotasuna duten presoen­tzat espe­txe erakundeetan.

• Seguruago­tzat jo­tzen dira konponbide instituzionalak (espe­txea), eta erka daitekeen hobekun­tza berma­tzen dute buruko gaixotasuna duen presoaren kasuan. Giza baliabide profesionalak eta esku-har­tze terapeutiko, sendagarri, psikologiko eta farmakologikorako banakako plana ematen dute.

• Ongin­tza eta justiziaren elementu etikoak lehenesten dira autonomiaren aurretik, eta loturako arreta, hurbila eta paternalista estiloa ematen da.

• Erakundeen arteko koordinazioa (justizia, osasuna, gizarte ekin­tza...) urria da forman eta mamian.

• Koordinazio informalaren mailak operatiboak dira, eta koordinaziorik gehiena maila horien arabera ebazten da.

• Koordinazio eta informaziorik ezak eragin erabakigarria du, maila juridikoan nahiz klinikoan, presioaren pronostiko klinikoan eta hari dagoz­kion lege eskubideak erabil­tzeko bere gaitasunean.

• Adingabeekin, batez ere eman­tzipazio prozesuan, babesik eza gerta daiteke batere malguak ez diren administrazio prozesuetan.

• Ona da segurtasun neurriak bete­tzeko osasun lagun­tza publikoaren estaldura.

• Buruko nahasmenduen maila ezberdinak daude larritasunaren eta lagun­tzarako lehentasunen arabera: buruko nahasmendu larria (arretarik eta lehentasunik handiena) eta ohiko buruko nahasmendua (konplexutasunik handiena eta lehentasun ertaina).

• Nortasunaren nahasmenduek ez dute adostasun klinikorik ez instituzionalik, konplexuak direlako.

• Substan­tziekiko mendetasunak estereotipo moraletik urrun­tzat har­tzen dira, baina buruko gaixotasunetik ere bai.

• Alkohola delitu berriekin eta egoera klinika berriekin lotutako substan­tzia gisa ageri da.

• Per­tsona berarengan hainbat egoera kliniko batera­tzen dituzten askotariko diagnostikoak (buruko nahasmendua, desgaitasun intelek­tuala, substan­tziekiko mendetasuna…) gero eta garran­tzi handiagokoak dira arlo klinikoan, eta prestakun­tza eta baliabide espezifikoak behar dituen pazientearen profil berria dute.

• Bi aldetatik dago estigmatizatuta buruko gaixotasuna duen presoa gune komunitarioarekiko harremanetan.

• Buruko gaixotasuna duen per­tsona espe­txeen barruan normaliza­tzeko eta integra­tzeko asmo proak­tiboa dago, presoaren gaitasunaren eta autonomia edota mendetasun mailaren inguruan bideratuta.

• Partaide­tza maila handia dago buruko gaixotasuna duen presoari lagun­tzeko eginkizunean talde guztietan, betiere haien gaixotasuna ulertuta eta baliz­ko eragile terapeutiko eta normaliza­tzaile izateko asmoa izanda.

• Lehentasunez­koa izan behar du buruko osasunaren arloak lanbide curriculumetan.

• Agerikoak dira erakundeen barruko tirabirak lanbide taldeen arteko harremanetan. Adostasun teorikoa badago ere, eguneroko lanari buruz baterako guneak ezarri behar dira koordinazioa ahalbide­tzeko.

• Buruko gaixotasuna duen presoaren eran­tzukizuna duen lan terapeutikoa errehabilitaziorako osagaia da espe­txe guztietan, presoak egozgarritasunaren aldetik duen egoera edozein delarik ere.

• Iri­tzi iraingarria an­tzematen da espe­txeek duten estigmaren inguruan, ho­ts, errehabilitaziorako gune barik zigor­tzeko gunea izatearen gainean. Irudipen horrek beste bat dakar, eginiko lanaren profesionaltasuna gu­txiesten eta ikusezintasuna areago­tzen duena, profesionalen aldetik nahiz gizartearen aldetik.

• Kez­ka handia dago presoa espe­txetik irten ondoren duen egoerari buruz.

EAEko espe­txeak ez daude espe­txeetan ager­tzen diren gizarte aldaketetatik eta erritmoetatik aparte, betiere beren lana era­tzeko baldin­tza i­txiak eta bereziak eta lanaren xedea gorabehera; propor­tzio eta inten­tsitate berezia du, baina ez da par­tziala alde kualitatibotik. Gizarteak gero eta gehiago uler­tzen ditu eta gu­txiago estigmatiza­tzen ditu buruko gaixotasunak, eta norabide aldaketa hori, era berean, taldeen pen­tsamendu sozialaren eta profesionalaren bilakaeran ageri da, seguru asko jakin­tza zeha­tzagatik eta ildo horretan pribilegiatua izateagatik, hain zuzen ere buruko gaixotasuna duen presoarekiko eguneroko tratu hurbilaren ondorioz.

Zenbait elementu komun bildu dira ondorioetan, gizartearen ulermenik ezak eta bakar­tzeak eraginda: presoaren eta presoa trata­tzen duen profesionalaren estigmatizazioa, espe­txeko errealitatearen mitifikazio negatiboa…, baina elementu garran­tzi­tsuak ere ugariak dira hala nola profesionalak egunera­tzea, rol profesionalak sor­tzea oro har presoei buruz, eta buruko gaixotasuna duten presoei bereziki; normalizazioa, lagun­tza eta erregimen politika gisa... Beti ager­tzen diren eta oinarriz­koak diren bi elementuen bidez konpon­tzen da buruko gaixotasunak eguneroko bizi­tzan duen presen­tzia:

• Gaixoa ingurune instituzional kontrolatuan eta i­txian hobe­tzea.

• Gune komunitarioa e­tsai­tzat har­tzea, arlo askotan islatua:

  - Koordinaziorik eza lagun­tzarako bitarteko publikoekin.

  - Moteltasuna edo komunikaziorik eza bitarteko juridikoekin.

  - Errezelo ulertezinak per­tsonen estalduran; erakundeen estigmatizazioa ez­kuta­tzen dute...

Bi errealitate horiek direla-eta, ongin­tza estilo paternalista du erakundeak, eta hainbat modutan eta ba­tzuetan kontraesanekin jardun dezake. Horregatik, ñabardurez beteriko eremu fresko eta abera­ts horretan egiteko dagoen eta gehien nabarmen­tzen den eginkizuna, seguru asko, erakundea kanpora zabal­tzea da, baita gizartearekiko eta erakundeekiko koordinazioan aurrera egitea ere.