Ararteko

Bi faseetan egindako landa lanari esker, GKEn ekarpenei, aztertutako agiriei eta erakunde honetan jasotako kexen tramitazioak eskainitako ezagu­tzari esker, ondorio hauek atera dira ikerketa honetatik:

PAIEM DELA ETA:

Ikusten denez az­keneko urtean sustatu da EAEko espe­txeetan PAIEMen ezarpena; Espe­txe Erakundeak sustatutako programa esparru honek eduki teoriko zabala du eta aplikazio prak­tiko ­txikiagoa eta desberdina.

Baina buruko gaixotasunen bat izan eta espe­txean dauden per­tsonei arreta bereziagoa eskain­tzea eta espe­txean zerikusia duten eragileen eran­tzukidetasuna garran­tzi­tsua dela az­pimarra­tzeko balio izan du. Berez “ez dago espe­txean dagoen buruko gaixoa arta­tzeko kulturarik”.

Programaren ezarpen mailari dagokionez, harrigarria da programan sartu beharreko per­tsonak zein diren zehazteko iriz­pide tekniko argirik ez egotea.

EAEko espe­txeetan ikusten denez, nahasmendu psikotikoak dituzten per­tsonak sar­tzen dira, sintoma positiboak kontrola­tzeko tratamendu farmakologiko jakina behar dutenak. Nortasun nahasmenduak iragazitik pasa­tzen dira PAIEMen sartu aurretik; espe­txeko profesionalek ikusitako larritasun sintomatologikoa har­tzen da kontuan PAIEMen sartu ala ez erabaki­tzeko, presoaren bizi­tza muga­tzen ote den ala ez ikusten da PAIEM sartu ala ez erabaki­tzeko. Prak­tikan ikusten denez, nahasmendu psikotikoak dituzten denak ez dira sar­tzen programan eta nortasunaren nahasmendu larriak dituzten oso gu­txi sar­tzen dira eta ba­tzuetan iri­tziaren arabera.

Oro har, buruko gaixotasun komorbidoa duten per­tsonak programa honetatik kanpo gera­tzen direla ikusi da, nahasmendua substan­tziak erabil­tzeagatik bada; horiek adikzioan oinarritutako taldeetan sar­tzen dira, buruko osasuna drogen kon­tsumoari gailendu zaion edo alderan­tziz izan den balora­tzeko iriz­pide argirik gabe.

Elkarriz­ketatutakoek emandako datuen arabera, PAIEMen per­tsona gu­txi zeuden sartuta. Hona hemen espe­txe bakoi­tzeko datuak:

• Langraiz: 33.

• Basauri: 18.

• Martutene: 7 (eta horietan nahasmendu psikotikoak baino ez daude sartuta).

PAIEMen sartutako per­tsonen datuak eta espe­txeetako buruko gaixotasunen prebalen­tziari buruz­koak (gaiari buruz­ko azterketatik hartuta eta elkarriz­ketatutako profesionalek emanda) aldera­tzen baditugu, argi dago programa honek gaur egun ez dituela arta­tzen buruko gaixotasunak dituzten espe­txeratu guztiak.

Zen­tzu honetan, PAIEMek eragin kuantitatibo ­txikiagoa duela esan daiteke. Nahasmendu psikotikoak dituztenei zuzenduta dago, batez ere, nahiz eta horiek guztiak ere ez diren sar­tzen; eta oro har, beste nahasmendu ba­tzuk kanpoan gera­tzen dira, hala nola, substan­tziak erabil­tzeagatiko ­nahasmenduekin komorbidoak diren nortasun nahasmenduak, nahiz eta patologia honek prebalen­tzia handiagoa izan espe­txeetan [ikus 11.a) gomendioa].

Az­ken finean, eta zifren arabera, Espe­txe Erakundeak buruko gaixotasunekiko per­tsonak arta­tzeko duen programatik kanpo gera­tzen da buruko gaixotasunekiko per­tsonen talderik nagusiena, nortasun nahasmenduak dituzten per­tsonekin berariaz­ko esku-har­tzeak izatea beharrez­koa eta garran­tzi­tsua dela esaten duten arren elkarriz­ketatutako profesionalek.

PAIEM denik ere ez daki preso askok eta programaren edukiak ez dituzte ezagu­tzen, ezta espe­txean esku har­tzen duten erakundeek ere.

Edukiari eta horrek PAIEMen zerrendetan daudenen­tzako duen esanahiari dagokionez, talde teknikoaren jarraipen handiagoa esan nahi du, per­tsona horren egoera gu­txienez hilean behin baloratuko baitu. Per­tsona horien arreta farmakologikoa ere zorro­tzagoa da eta koordinatuago dago, nahiz eta PAIEMen egoteak ez duen esan nahi beti gainbegiratuko denik. Puntu honetan teknikarien iri­tzi guztiak ez datoz bat, medikamentua gainbegiratuta eman beharreko egoerei eta kasuei buruz.

Era berean, zeha­tzago baloratuko da espe­txean duen kokapena eta inguru edo modulu gogorrenetatik babesten saiatu beharko da; askok erizaindegian amai­tzen dute.

PAIEM duten per­tsonek tratamendu desberdina izaten dute diziplina hau­tsiz gero, zenbait zigor ez zaiz­kie ezar­tzen jokaera horren oinarrian bere buruko gaixotasuna egon dela uste izan bada edo bakar­tzea bezalako zenbait neurri bere buru osasunerako kaltegarria izan daitekeela ikusiz gero.

Aldi berean, espe­txeko jarduera okupazionaletarako lehentasuna dute, beste presoekin alderatuz gero.

Baina kolek­tibo honen­tzako berariaz­ko jarduerarik ez dago eta esku-har­tze psikoterapeutiko oso gu­txi egoten da.

Espe­txea oso aurkako espazioa da preso askoren nahasmenduei hel­tzeko: sintoma ba­tzuk ak­tiba­tzen ditu, aurretik zeuden nahasmenduak areagotu egiten ditu (estresagarria delako, elkarbizi­tza derrigortua delako, bakartu egiten delako, etab.) edo beste nahasmendu ba­tzuk sor­tzen ditu, gehienetan egoki­tzapen arlokoak. Elkarriz­ketatutako teknikariek “espe­txea amildegi bat da”, “espe­txea iristen den tokira iristen da” eta an­tzekoak esan dituzte hori adierazteko [ikus 11.c) gomendioa].

Zen­tzu honetan, Zigor Kodean berariaz aurreikusitako segurtasun neurriak ezarri beharra dago buruko nahasmenduak dituzten per­tsonen­tzat, espe­txean sartu ez daitezen eta espe­txean askatasunik gabe gera­tzeak ekar di­tzakeen ondorio kaltegarriak saihestu daitezen (ikus 1. gomendioa).

PAIEM programaren gabezia nagusia espe­txe barrura begira egotea da, hau da, badirudi garran­tzi­tsuena sintomei eustea eta pazientea ingurura egoki­tzea dela, batez ere tratamendu farmakologikoaren bidez, eta espe­txeko testuinguruaren eta baliabideen mugen ondorioz ez dago ikuspegi zabalagorik, per­tsonaren prozesua kanpoan har­tzen duenik.

Espe­txe Erakundeko zuzendariorde nagusiak 2013ko ekainaren 25ean Diputatuen Kongresuan izandako agerraldian esandakoari jarraituaz, gabeziarik garran­tzi­tsuenetako bat paziente hauek har­tzeko kanpoarekin dagoen koordinazio gabezia da, batetik lagun­tzarekin jarraitu ahal izateko eta bestetik, per­tsona gizartera­tzeko prozesuan lagungarri izan di­tzakeen dispositiboetara bidera­tzeko [ikus 11.e) gomendioa].

Gabezia honek lotura handia du espe­txe erakundeetako teknikariek buruko gaixotasuna dutenekin espe­txe barruan aurrez eta berariaz esku-har­tzerik ez egitearekin eta baita erkidegoko erakundeetako teknikariek esku-har­tzerik ez egitearekin ere, substan­tziak erabil­tzeagatik nahasmenduak dituztenekin egiten diren bezala [ikus 11.d) gomendioa].

Espe­txean esku har­tzen duten gizarte erakundeek ez dute PAIEMen edukia eta garapena ezagu­tzen eta ez dira programa horretan sartuta egoten. 2013ko azaroan programa pilotu bat jarri zuen abian FEDEAFESek Arabako espe­txean.

Bestalde, espe­txeetako profesionalek erkidegoko baliabide sarea ez dutela oso ongi ezagu­tzen ere hauteman da (ikus 14. gomendioa).

Espe­txe barruan aurrez egiten den esku-har­tzea fun­tsez­koa da per­tsona bakoi­tzaren egoera ezagu­tzeko, kasu bakoi­tzeko zailtasunak eta indarrak azter­tzeko eta gizartera­tzeko ibilbide bat diseina­tzeko, egoera bakoi­tzera egokitutako erkidegoko baliabideetan sar dadin. Teknikariek adierazi dutenez, espe­txe barruan egiten den aurreprestakun­tza oso garran­tzi­tsua da, baliabide egokietara igorritakoan eraginkortasun handiagoa izateko eta per­tsona baliabide horietara hobeto egoki­tzeko; hala eginez gero tratamendu eta gizartera­tze prozesuan arrakasta izateko aukerak hazi egingo dira.

Espe­txeko talde teknikoen lana zaildu egiten da berariaz­ko baliabiderik ez dagoelako edo daudenak ezagu­tzen ez direlako eta espe­txetik datozen per­tsonak har­tzeko mesfidan­tza egoten delako buruko gaixotasunen bat izan eta espe­txetik irteten direnak har­tzeko osasun sarearen tokietan; honek guztiak paziente hauen ibilbidea zaildu egiten du eta espe­txetik kanpora ematen den urra­tsa bereziki konplika­tzen da (ikus 13. eta 16. gomendioak).

Horren ondorioz, ba­tzuetan espe­txeko egonaldia luzatu egiten da edo euren arazoa arta­tzeko kualifikaziorik ez duten baliabideetara bidera­tzen dira, az­kenean, baztertuta eta eskean amai­tzen dute eta askotan berriro erori eta espe­txeratu egiten dira.

ESKUMENAK TRANSFERITZEKO PROZESUA DELA ETA:

Elkarriz­ketatutako profesional ia guztien­tzat positiboa da espe­txeetako osasun arloko fun­tzioak Osakide­tzara transferi­tzea.

Transferen­tzia honen aurrerapenen artean bat nabarmen­tzen da, behin eta berriz errepikatu delako: espe­txeetako talde medikuen­tzat OSABIDErako sarrerak ekarri duen hobekun­tza. Horren ondorioz, presoen historia klinikoak kon­tsultatu daitez­ke eta aurrekari medikoak ere bai, horri esker, arreta errazago eta hobeto eskaini daiteke eta ikuspegi kliniko globala izan dezakete.

Dena dela, badaude hobetu beharreko alderdiak ere, paziente bakoi­tzaren historiako area jakin ba­tzuetara sar­tzeko iragaz­kiak daudenez, lehen arretako zentroek ezin baitute zenbait informazio eskuratu. Espe­txeetako mediku taldeei lehen arretako zentro izaera eman zaienez, oso erabilgarria izango luketen zenbait informazio ezin dute eskuratu. Baina espe­txeko arreta medikoa ezin da alderatu lehen arretako zentro normal batean eskain­tzen denarekin, izan ere, batetik, gaixotasun kronikoari eskain­tzen zaion arreta ospitaleetakoen an­tzekoa da eta, bestetik, espe­txearen zigor izaerak arreta hori baldin­tzatu egiten du.

Informazio medikuaren tratamendua ere hausnar­tzekoa da, isilpekotasun eskariei erreferen­tzia egiten dien heinean. Osasun arreta espe­txekoa ez den beste erakunde baten mende geratu denean, zalan­tzak areagotu egin direla dirudi tratamendu ba­tzordeei edo espe­txeetako beste eragileei datu medikoak eskain­tzerako orduan. Horrelako kasuetan per­tsonaren baimena behar da eta tratamendua errazteko tresna guztiak erabili beharra dagoela izan behar da gogoan; espazio hauetan arretarik ezak edo paziente bakoi­tzaren egoera ez ezagu­tzeak eragiten baititu kalterik handienak.

Bada beste gai gataz­ka­tsu bat ere: medikazio farmakologikoa gainbegiratuta eman behar den ala ez. Gainbegiratuta emanez gero, medikazioa hobeto erabiliko dela uste da eta sintomatologiaren egonkortasuna lor­tzen da, medikazioa behar duten pazienteetan. Dena dela, eremu terapeutikotik adierazten denez, kasu larrietan gainbegiratuta eman beharra dago medikazioa, baina gainerako kasuetan preso asko eta asko euren medikazioaren arduradun izan daitez­ke eta hori sustatu behar da. Aldi berean, zeregin honetarako behar adina eta berariaz­ko giza baliabide ez dagoela ere esan da. Elkarriz­ketatutako teknikari ba­tzuen ustez, bateratutako iriz­pideak ezarri beharra dago, gainbegiratutako medikazio psikiatrikoa ematerakoan.

Telemedizina ere az­pimarratu behar da, bereziki Arabako espe­txean, horretarako egokitutako instalaziorik modernoenak bertan baitaude; telemedizinari esker, espezialistengana az­karrago igor­tzen da pazientea eta kondukzioak saihesten ditu.

Osakide­tzak espe­txeetako osasun planik ez duela ikusi da; hori dela eta, ezin dira espe­txe desberdinetan preso daudenak modu homogeneoan eta parekidean artatu. Ildo horretan, gabezia hauek erregistratu dira:

a) Hiru espe­txeetan arreta iriz­pide desberdinak daude.

b) Hiru espe­txeetako ekipo medikoen artean ez dago ­koordinazio protokolorik.

c) Ekipo desberdinen horniduran aldeak daude. Psikia­tra aholkularia profesional egonkorra bada eta espe­txearen erreferen­tziaz­ko ospitaleari a­txikita badago, buruko osasun zentro bati a­txikita egon ordez, zenbait kasutan errazagoa da ospitalean ingresa­tzea eta arreta espezializatua eskain­tzea, horren ondorioz, arretaren kalitatea ere hobetu egin daiteke.

d) Buruko gaixotasunen bat izan eta preso dauden per­tsonak arta­tzeko eta balora­tzeko espe­txe zain­tzako unitateak erabil­tzea ez dirudi egokia denik; gomendagarriagoa da paziente psikiatriko hauek dagokion ospitaleko akutuen unitatea ingresa­tzea.

e) Gipuz­koa eta Biz­kaiko Osasun Mentaleko Atlasek eskain­tzen duten informazioa oinarri hartuta eta agiri hau Araban ere egingo delakoan, espe­txean lana egiten duten profesionalek sakon ezagutu behar dituzte buruko nahasmenduekiko per­tsonak arta­tzeko Osakide­tzak dituen osasun baliabideak, baliabide horien kokapena, interlokuzioa, plaza kopurua eta sar­tzeko baldin­tzak.

f) Bereziki az­pimarra­tzen da hiru espe­txeetatik ospitaleetako baliabideetara edo Osakide­tzaren unitate psikiatrikoetara buruko gaixotasunen bat dutenak igor­tzeko eta sar­tzeko protokolorik ez dagoela.

g) Talde medikoetako profesionalek PAIEMen presen­tzia eta esku-har­tze egituratuagoa, handiagoa eta uniformeagoa behar dutela ikusten da.

h) Espe­txeko osasun lagun­tzaren izaeraz hausnartu beharra dago, lehen arreta baino gehiago baita, arreta espezializatuko eta ospitaleko arretako alderdiak ere baditu, eta hori guztia kon­tzeptuazio horren ondorioz­ko muga ba­tzuk ken­tzeko: Osabiden sar­tzeko zail­tasunak, farmazia arazoak, medikazio kroniko zenbait eskura izateko disfun­tzioak...

i) Komenigarria li­tzateke espe­txeetako talde medikoek buruko nahasmenduekiko presoen peritu ­txosten mediko-forenseak eskura izatea, arretaren kalitatea eta eraginkortasuna hobe­tzeko informazio baliagarria bailirateke, per­tsona horiek horretarako baimena emanez gero (ikus 10. gomendioa).

Az­ken finean transferen­tzia hau espe­txeetako osasuna erkidegokoan integratu nahi delako egin nahi da, hau da, biztanleriaren­tzako oro har dauden estrategiak eta bitartekoak espe­txeetarako daudenekin parekatu nahi dira, espe­txeratuek euskal osasun sistemaren kalitatez­ko estandarrak izan di­tzaten –euren kondenak ezarritakoak beste mugarik gabe–.

Abiapuntua kontuan izanez gero, asmo handiekiko hel­burua da, eta beharrez­koa izango da Osakide­tzako eta Espe­txe Erakundeetako langileen arteko gehieneko lankide­tza susta­tzea. Era berean, egiturak doitu eta lotu beharra dago eta espe­txeetakoa ez den osasun arlotik datozen profesional berriei berariaz­ko trebakun­tza eman beharra dago. Gure azterketatik ondoriozta­tzen denez, transferen­tziatik igaro den denbora honetan arlo guztietan aurrerapenak egon direla argi dago, baina espe­txeetako osasunean oraindik ere iner­tzia ba­tzuk gainditu beharra dago presoen tratamendu beharren arreta baldin­tza­tzen baitute, gure espe­txeetan erregimen eta segurtasun eskakizunek lehentasuna dutelako.

Gure ustez, horretarako beharrez­koa da euskal botere publikoek eskakizun horien definizioaren eta arretaren berri izatea, transferitu zaiz­kien eskumenak erabiliaz hauek hartutakoekin nahastu ez daitezen, ba­tzuetan gerta­tzen den bezala. Izan ere, ia alferrikakoa da Osakide­tzak preso baten buruko osasun arloan esku har­tzeko programa bat diseinatu eta gara­tzea, prak­tikan programa horren bideragarritasuna Administrazio zentralaren erabakiek baldin­tza­tzen badute, –hala nola, presoaren sailkapen mailari, destinoari, zentroz alda­tzeari edo ezar dakiz­kiokeen zehapenei lotutako erabakiek–. Hala ari da gerta­tzen erakunde honek Legebil­tzarrera igor­tzen dituen ­txostenetan behin eta berriro salatu legez. Hain zuzen, gizartean edo lan munduan sar­tzeko arloan, esku-har­tzearen zatirik handiena, nahiz publikoa nahiz pribatua, duela urteak Euskadin egiten den eremu horretan.

Horregatik esaten dugu behin eta berriro espe­txeetako eskumen guztiak ahalik eta lasterren transferitu beharra dagoela, euskal agintariek askatasunik gabeko per­tsonekin esku-har­tzeko eremua zehazteko erabakiak har di­tzaten azaldutako esparru guztietan. Horren bidez buruko osasunaren arreta zigor politika koherente eta integralaren zati izatea nahi da; zigorra bete­tzeari kalterik egin gabe, gure osasun sistemak eta gizarte ekin­tzak (eta gizarte zibil organizatuak) eskain­tzen dituzten aukerak eta sinergiak aprobe­txatu nahi baitira gizarterako.

Atal hau amai­tzeko, berriro adierazi nahi genuke eskumen horiek hartuta amaitu behar den prozesuarekin batera gizarte kon­tzien­tziazio lan handia egin behar dela, ez da balio duen bakarra zer izan behar, nola eta, batez ere, zertarako ere oso baliagarriak izan behar dira. Zen­tzu honetan, estatutu aurreikuspenak arlo honetan transferen­tziak eska­tzeko titulu bat baino zerbait gehiago dira erakunde honen iri­tziz: euskal gizartearen­tzako aukera paregabea da bere izenean egiten den esku-har­tze penalaren erabileraren arduradun izateko, horren ondorioak ezagutu di­tzan eta gizarte justiziaren ikuspegitik hartu ezinak direla uste duen neurrian, bere espe­txe eredua diseinatu eta kudeatu dezan, zigorrak buru­tzeko sistemak marjinazioa areagotu ez dezan eta gure espe­txeetako per­tsonarik gehienak delinkuen­tziara eramaten dituen fak­toreak kronifikatu ez daitezen.

BURUKO GAIXOTASUNA DUTENEI ORO HAR ESKAINTZEN ZAIEN ARRETA SOZIOSANITARIOA DELA ETA:

Aztertutako egoeratik ondoriozta­tzen denez, nortasun nahasmendu larriak (mugakoak eta antisozialak) dituzten per­tsonarik gehienek ez dute berariaz­ko arretarik espe­txean, preso daudenen artean nahasmendurik ugariena izan arren.

Elkarriz­ketatutako profesionalek behin eta berriro adierazi dute nortasun nahasmenduen kasuan berariaz­ko diagnostikoa falta dela eta behin betirako screeninga behar dela. Nahasmendu hauek gu­txie­tsita daudela diote eta diagnostikoa ez dela egokia, inguruaren eraginez. Espe­txean nortasun nahasmendu larrien jokaerak egoten dira, baina aurka egiteko jokaerak direla uste izaten da, eta ez da uste izaten berariaz­ko tratamendua behar duen nortasun nahasmendu baten sintomak direnik (ikus 7. gomendioa).

Elkarriz­ketatutako espezialisten esanetan, nortasun nahasmenduen larritasunaren diagnostikoa gu­txie­tsi egiten da errealitate hau ikuspegi zientifikotik eta lege ikuspegitik uler­tzeko dagoen moduaren ondorioz. Nortasun nahasmenduak uler­tzeko modua aldatu beharra dago, buruko gaixotasunetan sar­tzeko; horren ondorioz, egozgarritasunak behera egin dezake eta espe­txean sar­tzea edo egotea saihestuko luketen neurriak hartu ahal izango lirateke.

Hori guztia areagotu egiten da gure osasun sistemak, oro har, nahasmendu mota hauei hel­tzeko dituen mugen ondorioz, erakunde honek adierazi bezala Arartekoaren ebaz­pena, 2012ko azaroaren 23koa.Horren bidez, Osakide­tza-Euskal Osasun Zerbi­tzuari gomenda­tzen zaio nortasun nahasmendu larriak dituzten per­tsonei arreta emateari lotutako neurri orokor ba­tzuk eta eragindako gazte baten arretaren gainerako beste neurri berezi ba­tzuk har di­tzan.
Presoen diagnosia hobetu beharra dago. Askotan, gehien baztertuta eta baliabiderik gu­txienekin daudenen kasuan batez ere, aurrez inolako diagnostikorik egin gabeko per­tsonak iristen dira espe­txera, buruko osasun arazoak izan arren. Beste talde handi baten diagnostikoa ez da argia. Oligofreniak, substan­tziak kon­tsumi­tzeagatik narriadura kognitiboa dutenak, kalte neurologikoak dituztenak eta nortasun nahasmenduak dituztenak hauteman eta egoki diagnostikatu behar dira, lehen esan bezala.

Bada beste gai konplexu bat ere: buruko osasun arazoak dituzten a­tzerritarrak diagnostika­tzea eta aborda­tzea, kasu hauek kanpora igorriz gero zailtasun administratiboak edo burokratikoak izan baiti­tzakete arta­tzeko (erroldarik ez, osasun ­txartelik ez…) (ikus 8. gomendioa).

Preso dauden emakumeen kolek­tiboa da zaurgarrienetako bat, bazter­tzeko aldagai gehien bertan ikus daitez­ke: psikopatologia larriagoak izaten dituzte eta erkidegoko baliabideetan sar­tzeko zailtasun bereziak; gehienek seme-alabak dituzte beraien kargu eta horrek zaildu egiten du egoerari hel­tzea eta neurriak ezar­tzea. Gu­txi direnez eta banatutako moduluetan egoten direnez, espe­txean jaso­tzen duten arreta baldin­tzatuta egoten da: askatasunik gabe dauden emakume hauen tratamendurako giza baliabideak eta baliabide materialak oso ­txikiak dira, hondarrak izaten dira. Az­pimarragarria da Biz­kaiko espe­txean emakumeen modulurik ez egotea oraindik ere (ikus 9. gomendioa).

Teknikari ba­tzuen iri­tziz epaiarekin batera auzi penaleko instrukzioak egindako ­txosten mediko-forenseak ere igorri behar lirateke espe­txera, ­txosten horietan egindako probak eta balorazioak egongo bailirateke eta oso erabilgarriak lirateke per­tsona horren egoera ezagu­tzeko eta espe­txean egoera horri hobeto hel­tzeko (ikus 4. gomendioa).

Aho batez diote denek buruko nahasmenduren bat duen presoarekin esku har­tzen duten profesional guztien arteko koordinazioa oso garran­tzi­tsua eta beharrez­koa dela; informazioak batetik bestera joan behar duela adostutako iriz­pideak hartu eta ekin­tza bateratuak egiteko. PAIEM izan daiteke horretarako espazioa eta kasu jakin ba­tzuetan hala da, baina oso gu­txi ezarri denez, gabezia horrek hor dirau oro har, eta medikazioa ematerakoan nabarmen­tzen da, esaterako, eta medikazio hori gu­txi­tzeko edo gehi­tzeko jarraibideetan, edo espe­txeko eguneroko egoeretan, buruko nahasmenduak dituzten presoek kasurik gehienetan ez baitute eran­tzun terapeutiko integrala jaso­tzen, nahiz eta bizi diren inguruaren ondorioz jokaera ba­tzuk ak­tibatuta izan. Dena dela, PAIEMen Osakide­tzaren presen­tzia egituratuagoa denez eta Programa honetatik artikulatu daitez­keen ekimenetan parte har­tze ak­tiboagoa izan dezakeenez, aurrerapausoa da eta lerro honetan jarraitu beharra dago lanean [ikus 10. eta 11.b) gomendioak].

Per­tsona bat berarekin egiten diren esku-har­tzeetan oso konplexua da osasun arloko (psikiatra aholkularia, sendagileak, lagun­tzaileak...) eta espe­txeetako (psikologoa, jurista, hezi­tzaileak, gizarte langilea, barne fun­tzionarioa...) profesionalen esku-har­tzea koordina­tzea, per­tsona horrekin banaka erlaziona­tzen baitira eta egoeraren ikuspegi atomizatua izaten baitute zenbaitetan. Ezinbestekoa da ikuspegi globala eta diziplinartekoa izango duten egiturak edo espazioak sor­tzea. Gainera, esku-har­tze atomizatu hori izaten da gizartera­tzeko ibilbideak egiteko zailtasunak jar­tzen dituena zenbaitetan eta buruko nahasmenduak dituztenak espe­txetik kanpo trata­tzeko zailtasunak jar­tzen dituena ere bai (ikus 5. gomendioa).

Topaketa guztietan etengabe aipatu da espe­txean dauden buruko nahasmenduekiko per­tsonak har­tzeko prest dagoen erkidegoko baliabiderik ez dagoela, inon nahi ez dituzten per­tsonak dira eta askotan horregatik amaitu dute espe­txean.

Baliabide gu­txi dagoela oro har esan da, baina per­tsona hauek espe­txetik irteteko beste zailtasun ba­tzuk ere badaude: horietako zenbait egoi­tzaz­ko baliabide ba­tzuk eskura izateko administrazioek eska­tzen dituzten izapide burokratikoei dagoz­kie.

Era berean, espe­txe erakundeetako teknikariek ez dituzte ezagu­tzen erkidegoan dauden baliabideak, teknikari horiek gizartera­tzeko ibilbideak egin behar dituzten arren, graduz pixkanaka alda­tzeko eta espe­txetik atera­tzeko proposamenak ere egin behar dituzten arren eta baliabide horietako zenbait egoera jakin ba­tzuk arta­tzeko baliagarriak izan arren (ikus 14. gomendioa).

Zen­tzu honetan eta gaur egun dugun krisi ekonomiko larrian, zuz­kidura berriak horni­tzea zaila da eta elkarriz­ketatutako ba­tzuen iri­tziz dauden baliabideak egokitu behar dira buruko nahasmenduekiko presoak arta­tzeko eta harrera egiteko (ikus 12. gomendioa). Adibidez, egonaldi ertaineko unitate ba­tzuetan segurtasun neurri handiagoak egon behar liratekeela diote, presoak har­tzeko mesfidan­tzak izaten baitituzte, nahiz eta segurtasun neurriren bat ezarri zaien zigortutako per­tsonei harrera egin. Unitate hauek espe­txetik kanpo geratutakoak har­tzeari uko egiten diotela aipatu da, Osakide­tzak protokolo garbiak ezarri beharra daukala ere aipatu da, zein paziente igorri daitez­keen eta zein ez ikusteko, eta dagokionean, zer baldin­tzarekin eta zer mekanismoren bidez igorri daitez­keen ikusteko, borondate per­tsonalen eta hautaz­koen gaia alde batera uzteko.

Beharrez­ko baliabideen artean egoi­tzaz­ko egiturak dira nagusi, zain­tzapeko pisuak, ostatua eta hez­kun­tza esku-har­tzea eskainiko dutenak, egunero norbaitek lagun eginaz; espazio pribilegiatuak lirateke, per­tsonak inguru irekian berriro koka­tzeko zubiak izan daitez­ke, erkidegoko baliabide sarearekin harremanetan jar daitez­ke eta, ahal den kasuetan, pixkanaka autonomia lortuz joan edota familian integratu (ikus 15. gomendioa).

Bitarteko baliabide sorta bat artikula­tzeko beharra ere aipatu da: eguneko ospitaleak, eguneko zentroak eta okupazio-lantegiak. Az­kenik, zenbait kasutan egonaldi luzeko egoi­tzaz­ko baliabideak aipatu dira narriadura kognitibo larriekiko per­tsonen­tzat, euren autonomia per­tsonala muga­tzen dieten oligofreniak badituzte eta sintoma positiboak kontrolatuta egon arren, negatiboek epe luzeko esku-har­tzea behar badute.

Aborda­tze honetan behin eta berriro aipatu da erkidegoko erakundeek esku hartu behar dutela espe­txe barruan, inguru irekiarekiko lotura izan daitezen, ibilbidearen diseinua erraztuaz eta kasu bakoi­tzean baliabiderik egokienetara bideratuaz, gure espe­txeetan adikzioak dituzten per­tsonekin finkatuta dagoen esku-har­tzearen an­tzera [ikus 11.d) gomendioa].

Horrekin batera, eta substan­tziak erabil­tzeagatik nahasmenduak dituzten per­tsonen­tzako baliabideak garran­tzi­tsuak direnez, askotan ikusi ahal izan da buruko nahasmenduekiko presoak toxikomanien tratamendurako egoi­tzaz­ko baliabideetara igorri direla, nahasmendu psikotikoa edo nortasunekoaren eta substan­tziak erabil­tzearen ondorioz­koaren artean komorbilitate egoerak daudelako, baina bereziki baliabide hauek, eskain­tzen duten konten­tzioagatik, erdi-askatasun erregimeneko eskakizunetan sar­tzen direlako, eta aldi berean per­tsonaren tratamendurako mesedegarriak direlako. Hori dela eta, baliabide hauei bitarteko ekonomiko gehiago eman behar zaiz­kie eta trebakun­tza bereziko langileak jarri, berariaz­ko arreta eskain­tzeko behar diren baldin­tzak izan di­tzaten (ikus 15. gomendioa).