Ararteko

Espe­txean kondena bete­tzen ari diren per­tsona asko daudenez eta jasaten dituzten buruko psikopatologien ondorioz espe­txeak haien osasunerako toki egokienak ez direnez, aztertu beharreko lehen kontua li­tzateke zein­tzuk diren egoera horretako prozesuko auzi edo auzi penalak.

A) BURUKO GAIXOTASUNA EZ DA IGARRI

Lehen arrazoia da auzi penal bat izapide­tzean EZ DELA IGARRI inputatuko per­tsonak buruko gaixotasun bat daukala, honako inguruabarretako baten ondorioz, banaka zein metatuta:

• Ez da jakiten inputatuak gaixotasun bat daukala, ez baitu jakinarazi edo egoera hori ez­kutatu ere egin duelako.

• Polizia-esparruan ez dago a­txiloketaren ostean jarduteko prestakun­tza edo protokolo egokirik, eta horrek ba­tzuetan domino-efek­tua zehazten du (atestatua, inputazioa, epaiketa az­karra, epaia).

• Fase judizialak az­kar bidera­tzen dira, eta ezin da inputatuaren egoera per­tsonala ebaluatu.

• Eragile juridikoek (abokatuek, fiskalek, epaileek) ez daukate gaitasun espezifikorik, zehaz­ki juridikoaz gain, haren buruko osasuna ebalua­tzeko garran­tzi­tsuak izan litez­keen per­tsonaren egitateak eta inguruabarrak an­tzemateko.

• Buruko patologiak dituzten per­tsonak gizarte-bazterketako egoeretatik datoz, eta ez daukate haien defen­tsarik ezaren alde egiteko haien buruko osasunaren benetako egoera agerian u­tzi edo baiezta dezakeen familia- edo gizarte-lagun­tzarik.

• Ez dago A­txilotuari Lagun­tza eta Orientazioa emateko Zerbi­tzua (ALOZ) zena bezalako zerbi­tzurik. Diziplina ani­tzeko talde hori epaitegietara a­txikita zegoen, eta inputatuaren inguruabar per­tsonal eta sozialen gaineko informazioa helarazteko eginkizuna zeukan.

Delitu jakin ba­tzuk az­kar epai­tzeko beharrari buruz­ko legeriak hori guztia larritu egiten du. Izan ere, inputatuaren nortasuna azter­tzeko eta, beraz, haren patologia egiazta­tzeko aukerak are gehiago ken­tzen ditu. Gainera, adostasuna dagoenean zigorra pribilegioz murrizteak indarra ematen dio, zeren eta horrek beste presio bat sor­tzen baitu eragile juridikoengan gaia ahalik eta zigor ­txikiena ezarrita i­txi dezaten, arau-hauslearen inguruabarrak egiazta­tzeaz arduratu gabe.

Errugabetasun-presun­tzio bat dagoen bezala, a­txilotuak edo inputatuak gaitasun osoa daukalako presun­tzioa har­tzen da oinarri jarduterakoan, eta per­tsona hori zigor "­txiki" batekin e­tsi­tzen da, horretarako gaitasuna ez daukan arren.

Izan ere, az­kar epai­tzeko prozedurak, Prozedura Kriminalaren Legearen 795.1.2. artikulua eta 801. artikulua bitartean araututa dagoenak, arazoak adostasunaren bidez konpon­tzea susta­tzen du, adostasuna lor­tzen den kasuetan zigorra heren batean murriztuko dela ezar­tzen baitu. Adostasunak esan nahi du akusatuak Fiskal­tzak proposatu duen egitateen kontakizuna eta zigorra onar­tzen dituela.

Arau-eredu horren ondorioz, esku-har­tze judizial orok salatu den delitu-egin­tzan jar­tzen du arreta, eta alde batera uzten du inputatuak eduki di­tzakeen patologien ebaluazioa.

Akusatua akusazioarekin baretu egiten da, eta epaileak aldeen proposamena onartuz epaia emateko aukera eskain­tzen du. Horrelako kasuetan, oro har, eragile juridikoen (Fiskal­tza eta defen­tsa) arteko negoziazioaren emai­tza da; bertan, akusatua eta, hortaz, haren inguruabar per­tsonalak eta haren osasunarekin lotutako inguruabarrak alboratuta daude.

Prozesuko errealitate horren harira, Zaragozan 2012ko ekainaren 19an eta 20an burutik gaixo daudenak babesteko egindako Herriaren Defen­tsarien Koordinazioko XXVII. Jardunaldietako ondorioetan honakoa aipatu zen: “Horrek askotan ekar­tzen du materialki inputa ezin daitez­keen per­tsonak per­tsona inputagarri­tzat jo­tzea, horren ondorioz sor daitez­keen arazo juridiko-penal guztiekin batera”. Zehaz­ki, herriaren defen­tsa erakundeek honakoa egiaztatu dute: “Ekonomia- eta gizarte-baliabide gu­txi dituzten per­tsonak aurreikus daitekeen eta espe­txera edo espe­txe psikiatrikora eramango dituen prozesuko iter batean sar­tzeko arrisku nabarian daude –eta, hain zuzen ere, horixe gerta­tzen da–: delituaren aurretik lagun­tza psikiatriko eskasa edo batere ez jaso­tzea, familia- eta gizarte-lagun­tzarik ez eduki­tzea, delitu-egitatea egitea, auzitegiko ebaluazio edo diagnostiko onik ez jaso­tzea, auzitegi epai-emaileaz bestelako aukera errealik ez egotea, espe­txean edo espe­txe psikiatrikoan sar­tzea, erkidego-baliabiderik ezagatik kar­tzelatik atera ezin izatea eta, hori gerta­tzen denean, sisteman berriro eror­tzeko arriskua (‘ate birakariaren egoera’). Prozesuko iterreko une horietan guztietan lan egin behar da per­tsona horienganako bereiz­keria saihesteko”.

Prozedura penalen instrukzioa hobetu behar da buruko gaixotasunak oharkabean joan ez daitezen. Horrela, patologiaren bat dagoela adierazten duen zan­tzu ­txikiena ere an­tzemandakoan, auzitegi-mediku espezializatuek peritu-proba psikiatriko eta psikologiko egokiak egin behar dituzte, eta Prozedura Kriminalaren Legearen 381. artikuluan xedatutakoarekin bat eginez jardun behar da: “Epaileak an­tzematen badu auzipetuak zorotasunaren zan­tzuak dituela, berehala mediku foren­tseen behaketaren mende jarriko du auzipetu hori, preso dagoen establezimenduan edo beste establezimendu publiko batean, baldin eta az­ken hori egokiagoa bada edo hura aske badago” (ikusi 3. gomendioa).

Era berean, herriaren defen­tsariek gomendatu dutenez (Koor­dinazioko XXVII. Jardunaldietako ondorioak), honakoak beharrez­koa dirudi: “buruko gaixoarekin harremanetan egon daitez­keen zuzenbideko eta segurtasuneko profesionalen trebakun­tza sendo­tzea, prozesuan izango duen zorian eragina izango baitute: epaileak, fiskalak, abokatuak, Segurtasun Indar eta Kidegoen kideak, auzitegi-medikuak. Alegia, zen­tzu zabalean justizia dei­tzen denak ez du kondena bidegabeak edo neurrigabeak eragiten dituzten automatismoez jardun behar, kontuan hartuta horrek burutik gaixo dauden per­tsonengan eduki di­tzakeen ondorio larriak. Bereziki garran­tzi­tsua da abokatuen elkargoen bidez treba­tzea, inguruabar salbuesle edo aringarriak daudela behar bezala alega dezaketen abokatu espezializatuak egon daitezen; Botere Judizialaren Kon­tseilu Nagusiaren bidez treba­tzea, epaileek bidera­tzeko dauden aukera ani­tzak ezagut di­tzaten; poliziaren trebakun­tza, zeren eta, maizegi, desmen-egite delitu­tzat jo­tzen dena gaixotasun baten sintoma bat besterik ez baita; edo auzitegi-psikiatrian espezializa­tzea” (ikusi 2. gomendioa).

B) BURUKO GAIXOTASUNA IGARRI EGIN DA, BAINA EZ DA INPUTATU EZIN IZATEKO KAUSATZAT JO

Maiz gerta­tzen den beste egoera bat da auzitegi-proba egokiaren bidez per­tsonak patologia jakin bat daukala zehaztea, baina epaian EZ ondoriozta­tzea horrek inputatu ezin izateko kausa denik. Hau da, epaian esaten da ez dela egiaztatu gaixotasun horrek delitu-egitatea egiteko une zeha­tzean per­tsonaren ahalmenei eragin dienik, edo ez diola eran­tzukizun kriminala alda­tzen duen inguruabarra izateko bezainbeste eragin.

Kasu horretan, nortasun-nahasmenduen egoera bereziki garran­tzi­tsua da, ez dagoelako adostasunik egozgarritasunean dituzten ondorioei buruz­ko diagnostiko-iriz­pideen inguruan, eta, beraz, sarritan eran­tzukizunetik salbuesten duten inguruabarrak ez direlako hautematen.

Kasu horietan guztietan, buruko gaixotasuna igar­tzen ez den kasuetan bezala, espe­txe-zigorra erregimen arrunteko espe­txe batean beteko da, eta ezin izango dira segurtasun-neurriak edo Zigor Kodean xedatutako bestelako aukerak aplikatu. Horrek arazo larriak sortuko ditu. Izan ere, espe­txe-esparrua ez da egokia buruko psikopatologiak dituzten per­tsonak trata­tzeko, haien osasun-egoerarako kaltegarria da eta tratamendu-programa espezifikoetarako sarbidea oztopa­tzen du. Horrela, zigorraren izaera samingarria larritu egiten da eta erkidegoan gizartera­tzeko tresna dela adierazten duen zan­tzu guztiak urrundu egiten dira.

Per­tsona sistema penalaren gurpil inkongruentean murgil­tzen da, delituak eta espe­txera­tzeak pila­tzen ditu, eta sistema penalak eta osasun lagun­tzak ez dute kiribil hori eteteko modua aurki­tzen, bertan axola duen bakarra espe­txearen eragin bana­tzailea dela dirudielako, gizartea gaixo arau-hauslearengandik aska­tzen baitu.

Kasu horietan komenigarria li­tzateke epaiak igarritako anomalia egitate frogatu gisa jaso­tzea, nahiz eta eran­tzukizuna alda­tzen duen inguruabar bat ez izan, zigorra zehazterakoan eta espe­txean bete­tzerakoan kontuan izateko.

Bestalde, komenigarria li­tzateke per­tsonaren buruko osasun-egoerara egoki­tzen diren segurtasun-neurriak har­tzea ahalbide­tzen duten aringarri analogikoak aplika­tzeko aukerak agor­tzea, jarraian azalduko dugun moduan.

Segurtasun-neurria –Zigor Kodearen 95. artikulua eta hurrengoak– buruko gaixotasunaren eraginez ahalmenak deuseztatuak edo murriztuak edukita jardun duten per­tsonek egindako delituari eran­tzunez ordenamendu juridikoak xeda­tzen duen ondorio juridiko espezifikoa da.

Segurtasun-neurria delitu baten egileari aplika dakiokeen ondorioa li­tzateke, inputatu ezin izateko kausa bat (anomalia edo nahasmendu psikiko larriagatik, erabateko intoxikazioagatik edo abstinen­tzia-sindromeagatik, eta haur­tzarotik per­tzepzio-nahasmenduak eduki­tzeagatik) edo era murriztuan inputatu ahal izateko kausa bat (aurreko kausekin lotutako aringarria edo erabatekoa ez den salbueslea) an­tzematen denean, eta arrisku­tsutasun kriminala igar­tzen den bakoi­tzean. Hain zuzen ere, haren xedea etorkizunean delituak errepika­tzeari buruz­ko iragarpena gu­txi­tzen dela ziurta­tzea da, eta horretarako burutik gaixo dagoenari tratamendu egokia aplika­tzen dio.

Haren erregulazioa eskasa da, eta hemen jasota dago: Zigor Kodearen 6. artikuluan eta 95. artikulua eta 108. artikulua bitartean, espe­txeari buruz­ko legerian (Espe­txeen Lege Organiko Orokorraren 1., 8. eta 11. artikuluetan eta Espe­txe Erregelamenduaren 182. artikulua eta 184. artikulua bitartean) eta ekainaren 17ko 840/2011 Errege Dekretuan. Zigor Kodeari buruz­ko azaroaren 23ko 10/1995 Lege Organikoa alda­tzen duen lege organikoaren proiek­tuak, ­txosten hau idazterakoan parlamentuan izapide­tzeko fasean dagoenak, berrikun­tza garran­tzi­tsuak sartuko ditu arloan.

Dakigun moduan, legeria penalean gaur egun xedatuta dauden segurtasun-neurriak askatasunaz gabe­tzen dutenak (per­tsona zentro psikiatriko batean, heziketa bereziko zentroan edo mendekotasuna gaindi­tzeko zentroan barnera­tzea) eta ez dutenak (tratamendu anbulatorioak, prestakun­tza-programak, familia-zain­tza eta bestelakoak) izan daitez­ke.

a) Segurtasun-neurriak ezartzea eta egozgarritasuna epaitzea

Segurtasun-neurriak buruko gaixotasunen bat jasaten duten per­tsonen­tzat espe­txe-zigorraren ordez­ko neurri gisa aplika­tzerakoan, auzitegiak egozgarritasunarekin lotutako eran­tzukizun penala alda­tzen duten inguruabarrak an­tzemateko prozesuan egiten den ahalegina bereziki garran­tzi­tsua da.

Prozesuan per­tsonak jasaten duen patologiaren ondorioz bere ahalmenak murriztuta edukita jardun duela froga­tzen bada bakarrik ireki­tzen da segurtasun-neurriak aplika­tzeko atea.

Hori dela-eta, errepikatu behar da garran­tzi­tsua dela de­fen­tsak peritu-proba egokiak eska­tzea, esaterako auzitegi-psikiatriako peritu-proba egokia egitea edo behar den dokumentazio medikoa ematea. Horren harira, garran­tzi­tsua izan liteke informazio hori zen­tzu horretan eragile juridikoei lagunduko lieketen gizarte edo osasun zerbi­tzuek eman ahal izatea.

Per­tsonak bere buruko gaixotasunaren ondorioz nahimenez­ko ahalmenak edo ahalmen kognitiboak deuseztatuta jardun duela egiazta­tzen bada, eta, beraz, eran­tzukizunetik erabat salbuesten duen inguruabar bat gerta­tzen bada (ZKaren 20.1., 20.2. eta 20.3. artikuluak), delituari eran­tzuteko segurtasun-neurria baino ezin da ezarri, eta ez Zigor Kodeak egindako deliturako xeda­tzen duen (espe­txe-)zigorra.

Aldiz, per­tsonak egitateak ahalmenak larriki ukituta baina ez erabat deuseztatuta edukita egin dituela uste bada eta erabatekoa ez den salbuesle bat gertatu dela onar­tzen bada (ZKaren 21.1. artikulua, 20. artikuluarekin lotuta), bai salbuesleak ­txikitutako zigorra (ZKaren 66. eta 68. artikuluak) bai segurtasun-neurria ezarri ahal izango da.

Gure ordenamenduan bikario-sistema delakoak agin­tzen du: neurri bat askatasun-gabe­tzailea bada, lehenengo eta behin hori beteko da, eta betetako denbora ezarritako zigorrerako ordainduko da; segurtasun-neurria bukatutakoan bete beharreko zigorra geratuko bali­tz, betearaz­pena eten edo askatasunaz gabe­tzen ez duten segurtasun-neurriez ordeztu ahal izango li­tzateke.

Gaur egun dagoen legez­ko erregulazio ezegonkorraren ondorioz, zigorrak eta askatasunaz gabe­tzen ez duten segurtasun-neurriak bat etor­tzeak arazo bereziak sor­tzen ditu, eta dok­trinaren zati bat (Sanz Morán, Mapelli Caffarena, Sierra López) Zigor Kodeak berariaz neurri askatasun-gabe­tzaileen kasuetarako soilik xeda­tzen duen bikario-sistema betearaz­penari aplika­tzearen alde dago.

Zehaz­ki, ZKaren 59. artikulua analogiaz aplika­tzeko aukera proposa­tzen da, izaera desberdineko kautelaz­ko neurriak zigorrerako ordain­tzea erregula­tzen baitu, eta uste baitu ulertu behar dela lehenengo eta behin segurtasun-neurria eta zigorrerako ordainketa aplika­tzea hauta­tzen dela. Barnera­tze-neurriei dagokienez, ordainketa egunez egun egingo da; askatasunaz gabe­tzen ez duten neurrien kasuan, berriz, auzitegiak bere erabakimen zuhurraren arabera jardun beharko du, eta “ezarri zigorraren zati bat, bere iri­tziz ordaindurik dagoen zatian, bete­tzat jo” (ZKaren 59. artikulua).

E­txebarria Zarrabeitiak baiezta­tzen duenez, epaitutako per­tsona inputatu ezin izatea, par­tzialki inputatu ahal izatea edo inguruabar aringarriak egotea ez dago bakarrik iriz­pide biopsikologikoen menpe. Ai­tzitik, baldin­tza psikiko eta psikosozial jakin ba­tzuetan delitu egiten duten per­tsonei eran­tzukizuna ego­tzi ahal izateari buruz­ko iri­tzi sozial eta politikoen menpe ere badago, baita, az­ken batean, espe­txe-zigorraz bestelako eran­tzunen bidez “arrisku­tsutasun kriminala” indargabe­tzeko bitarteko eraginkorrak egotearen menpe ere. Per­tsona guztiei ezin zaie eran­tzukizun penal bera eskatu, denok ez gaudelako baldin­tza beretan arauaren aurrean. Hortaz, zigor­tzeko ez den tratamendua hedatu behar da burutik gaixo dauden per­tsonen­tzat, nortasun-nahasmenduak edo mendetasun-nahasmenduak dituzten per­tsonen­tzat, gizarte-desberdintasun handiko egoeretan dauden per­tsonen­tzat eta abarren­tzat.

Nolanahi ere, egile horren ustez argi dagoen ondorioa da egozgarritasuna epai­tzea ez dagokiela psikiatriako espezialistei, epai-emaileari baizik, nahiz eta ba­tzuetan badirudien eskumen hori profesional tekniko horien esku uzten dutela gehiegitan, egozgarritasuna epai­tzea auzi mediku soila, absolutua eta aldaezina izango bali­tz eta gizartearen balorazioaren menpe egongo ez bali­tz bezala.

Prak­tikan, kasu zeha­tz ba­tzuetan (adibidez, nortasun-nahasmenduetan) egozgarritasuna era egokian epai­tzeko posibilitatea murriztua da guztiz ezagu­tzen ez diren buruko patologiak direlako, dirudienez diagnostiko-iriz­pideei buruz­ko erabateko adostasunik ez dagoelako, diagnostiko ziurrik eta tratamendurako tresnarik ez dagoelako, etab. Beraz, sistema judizialak ez dauka froga­tzeko elementu egokirik alderdi horren inguruan. Talde hori halabeharrez espe­txean eta horrek dakarren kiribilean sartuko direla diruditen taldeetako bat da, eta, an­tza, ez da irtenbiderik aurki­tzen ez espe­txe-ingurunearen barruan ez kanpoan.

Nortasun-nahasmenduren bat daukaten per­tsona gehienek, zehaz­ki horien %80k inguru, substan­tziak erabil­tzeagatiko nahasmendu bat dute horrekin batera. Erkidego-sarean jaso­tzen duten arreta mendetasunaren sintoma arin­tzera baino ez da bidera­tzen ia, eta ez da horrekin batera dagoen nortasun-nahasmendura zuzendutako esku-har­tze espezifikorik gara­tzen. Horrek desorekak sor­tzen ditu diagnostiko dual horietan; desorekok jokabide kriminaletan adierazten dira eta askotan espe­txera­tzeak eragiten dituzte.

b) Segurtasun-neurriak betetzeko lekua

Zigor Kodeak ez du arau­tzen zein erakunde, establezimendu edo egoi­tzatan bete behar diren neurri askatasun-gabe­tzaileak.

Bestalde, ekainaren 17ko 840/2011 Errege Dekretuaren 20. artikuluak xeda­tzen du segurtasun-neurriak herri-administrazio eskudunen zentro egokietan, publiko edo itunduetan, beteko direla.

Az­ken finean, eta berez prak­tikan gerta­tzen den moduan, ulertu beharko da segurtasun-neurriak establezimendu publiko eta pribatuetan, one­tsi edo homologatuetan, bete daitez­keela, eta publikoak espe­txeak edo erkidego-sarekoak izan daitez­keela.

Espe­txeen Lege Organiko Orokorrak eta Espe­txe Erregelamenduak espe­txe-administrazioa baliabideak sor­tzera edo epaileen eta epaitegien eskura jar­tzera behar­tzen dute (ELOOren 1., 8. eta 11. artikuluak). Hala ere, begi bistakoa da espe­txe-administrazioak arlo horretan baliabiderik ez daukala. Estatuko Administrazio Orokorraren lurralde osoan bi espe­txe-establezimendu psikiatriko daude bakarrik: bata, Sevillan, eta bestea, Alacanten. Biak ase daude, ez daukate langile mediku nahiko eta egokirik, eta segurtasuna lagun­tzaren ikuspuntuari gailen­tzen zaio. Gainera, saski-naski bihurtu dira, bertan oso egoera diferenteetan dauden eta patologia arras desberdinak dituzten per­tsonak bil­tzen baitira.

Aldiz, “espe­txe-unitate psikiatrikoak” dei­tzen direnak, balio ani­tzeko establezimenduetan sartuko zirenak, ez dira abian jarri. Espe­txe-zain­tzako epaileek gabezia hori kritikatu, eta unitateok sor­tzera her­tsatu dute, “dagoz­kion lurralde-arloetako arreta espezializatuko eskaerari eran­tzuteko, barneratuen osasuna zain­tzeko betebeharra ELOOren 3.4. artikuluan xedatu moduan bete­tzeko, eta aipatutako legearen 16 d) ­artikuluan xedatutako banaketako lege-iriz­pidea aplikatuz” (XIII. Bilerako iriz­pide bateginen 26. akordioa).

Unitate horiek sortu ez izanak eta bi espe­txe-ospitale psikiatriko baino ez egoteak EEren 191. artikulua urra­tzen du. Izan ere, artikulu horrek ezar­tzen du espe­txe-administrazioak espe­txe-instalazio psikiatrikoak lurraldean banatu behar dituela, horrela gaixoen errehabilitazioa sustatuko li­tzatekeelako, haien familia- eta gizarte-ingurunean errotuta egongo liratekeelako. Urruntasunak establezimendu horietan sartuta dauden eta burutik gaixo dauden per­tsonen egoera larritu egiten du.

Espe­txe Erregelamenduak (182. eta 183. artikuluak) segurtasun-neurri askatasun-gabe­tzaileak betearazteko beharrez­koak diren hi­tzarmenak egiteko eta arlo horretan baliabide egoki eta nahikoak eduki­tzeko betebeharra ezar­tzen dio espe­txe-administrazioari (baina, ikusi dugunez, hori ez da gerta­tzen). Dena den, horrek ez du esan nahi a sensu contrario segurtasun-neurriak espe­txe-administrazioaren menpe dauden zentroetan soilik bete daitez­keela, eta hori ere ez da prak­tikan gerta­tzen. Izan ere, badirudi espe­txe-baliabidea arrisku­tsutasun handieneko kasuetan, segurtasun-fun­tzioa berma­tzeko gai den espe­txeaz kanpoko baliabiderik ez dagoenean, erabili beharko li­tzatekeela bakarrik.

Gailu egokia hauta­tzeko, epaileak arrisku­tsutasunari eta erregimen i­txian tratamendua jaso­tzeko beharrari buruz­ko ebaluazio bat egiten du. Hori dela-eta, fun­tsez­koa dirudi epaileak per­tsona bakoi­tzaren­tzako baliabide egokiena zehazterakoan per­tsona hori arta­tzen duten gizarte- edo osasun-lantalde teknikoen iri­tziaren lagun­tza eduki­tzeak, arriskuaren ebaluazioaren, tratamendu-premien eta dauden baliabide soziosanitarioen inguruan euren ikuspegia eman dezaten. Horixe gomenda­tzen dute herriaren defen­tsariek, epaile­tzari aholkuak ematen dion organo bat edo horri buruz­ko lagun­tza ematen dioten langile espezializatuak falta direla igar­tzen baitute.

Zen­tzu horretan, izaera horretako erkidego-baliabiderik ez egotea errealitate larri bat da, eta Arartekoan jadanik salatu dugu, 2012ko Eusko Legebil­tzarraren­tzako ­txostenean islatu den bezala. Gabezia horren ondorioz, burutik gaixo dauden per­tsona askok, bereziki baliabide gu­txiago dituztenek eta ahulagoak direnek, ez daukate espe­txe-sistema juridikoaz bestelako eran­tzunik, erkidegoko arreta eskasa delako edo behin espe­txean egonda osasunarekin lotutako arrazoiak direla-eta oso zaila delako atera­tzea, erkidegoan abegi egiteko baliabide egokirik ez baitago1.

Zen­tzu horretan, honakoa adierazi dugu: “Hala ere, espe­txe-eremuan lagun­tza psikiatrikoa emateko baliabide-urritasunaren arazoa gure gizarteak buruko gaixotasunetan arretarik ez jar­tzearekin lotutako arazo orokorragoaren barruan dago”.

Ospitale-unitate berriek ezin dute egoi­tza-eginkizunik hartu. Ai­tzitik, denbora-tarte laburretan gaixotasunaren krisiei aurre egiteko soilik sortu dira; beraz, ezin diete zain­tza-arazo luzeei eran­tzun, baizik eta bakarrik osasun-alderdiei. Dirudienez, nabarmena da beste mota ba­tzuetako errekur­tsorik eta bitarteko egiturarik ez dagoela.

Baliabide-urritasunarekin eta nortasun-nahasmenduei hel­tzeko zailtasunekin lotutako kontuari dagokionez, erakunde honek Arartekoaren 2012ko azaroaren 23ko ebaz­penean eman du bere iri­tzia. Horren bidez, Osakide­tza-Euskal Osasun Zerbi­tzuari gomenda­tzen zaio mota horretako nahasmenduak dituzten per­tsonei arreta emateari lotutako neurri orokor ba­tzuk har di­tzan. Nahasmenduok diagnostika­tzeko arazoek eta horiei hel­tzeko bitarteko nahikorik ez egoteak eragindakoek garran­tzi penaleko egin­tzak egitea eta ondorioz espe­txean sar­tzea errazten dute.

Beharrez­koa dirudi Osakide­tzak nortasun-nahasmenduak dituzten per­tsonei arreta espezifikoa eskain­tzeko bitarteko eta estrategia egokiak eduki­tzeak. Hortaz, beharrez­koa da baliabide espezializatuak antola­tzea: 2009an jadanik pen­tsatuta zegoenaren ezaugarriak dituen eguneko ospitalea, aipatutako ebaz­penean adierazi genuenez, koordina­tzeko protokoloak, goiz an­tzemateko mekanismoak, gaixotasunari hel­tzeko bitartekoak, etab. Izan ere, egiaztatu da askotan substan­tziak erabil­tzeagatiko nahasmenduarekin batera ager­tzen denez gaixo dual horiek sare soziosanitarioan jaso­tzen duten arreta mendetasunaren sintomak kontrola­tzera soilik zuzen­tzen dela eta daukaten nortasun-nahasmendua arta­tzeaz ahazten dela. Horrek jokabide kriminaletan adierazten diren eta maiz espe­txera­tzeak eragiten dituzten desorekak sor­tzen ditu (ikusi 6. gomendioa).

Hori gauza­tzen ez den bitartean, ezinbestekoa da beste bide ba­tzuk kontuan hartu eta aplika­tzea, esaterako bidera­tzea, itun­tzea eta gastuak i­tzul­tzea.

c) Segurtasun-neurrien erabilera eskasa: ezarpen handiago baten abantailak

Prak­tikan, segurtasun-neurriak oso gu­txi erabil­tzen dira, eta haien aplikazioa eskasa da, eteteko eta ordezteko formen aurka eta, bereziki, espe­txe-zigorra ezar­tzearen aurka gaitasunak dituzten arren.

Haien aplikazioa oztopa­tzen duten arazo nagusiak honako hauek izan daitez­ke:

• Baliabide egokien eta beharrez­koak diren bitarteko per­tsonal eta materialen errepikatutako gabeziak kasu askotan aplika­tzea galarazten du.

• Ez dago horien inguruko tradiziorik, eta eragile juridiko askoren ustez espe­txera­tzea saihesteko hirugarren eta az­ken aukera dira, eteteek eta ordezteek hu­ts egin eta gero. Hortaz, kasu gehienetan abokatu defenda­tzaileak ere ez dira neurri horietaz ardura­tzen.

• Haien erregulazioa ia existi­tzen ez denez eta ezegonkorra eta anbiguoa denez, mesfidan­tza sor­tzen du organo judizial askotan, eta horrek segurtasun-falta sor­tzen du betearazi bitartean gerta daitez­keen gorabeherei hel­tzerakoan bereziki.

• Arazoak sor­tzen dira betearaztean tartean dauden organo judizialen dualtasunaren ondorioz: espe­txe-zain­tzako epaitegia eta epaia eman edo betearazten duen epaitegia.

• Horren aurrean, segurtasun-neurriek espe­txe-zigorraren ordez­ko aukera on bat dirudite egozgarritasunaren murriz­keta bat an­tzematen den kasuetan. Izan ere:

• Gaixoaren tratamendua az­pimarra­tzen dute, espe­txe-zigorraren ordainketa-osagai nabarmenaren aurka. Etorkizunari begira delituak errepika­tzeari buruz­ko iragarpena gu­txi­tzen dela ziurta­tzen saia­tzen dira, une bakoi­tzean egokia den tratamendu farmakologikoa, psikoterapeutikoa, lagun­tza, kontrola, etab. aplikatuz.

• Neurriak espe­txe-zigorrak baino malguagoak dira betearaz­penari dagokionez (preben­tzioz beharrez­koak izateari u­tzi bezain laster kendu, aldatu, ordeztu edo eten daitez­ke), eta bete­tzen ez direnean kondenen eteteek baino aukera gehiago ematen dituzte. Gainera, neurrietan delituaren larritasunaren arabera iraupenaren gehienez­ko muga finka daiteke, baina ez gu­txienekoa edo zehaztua, zeren eta tratamenduaren eboluzioaren menpe egongo baita (baina, herriaren defen­tsa erakundeok salatu dugunez, kasu askotan gehienez­ko muga eta bete­tzeko benetako denbora nahasi egiten dira).

• Ez daukate zigorren eteteek eta ordezteek dauz­katen mugak, aukera horietarako sarbidea eduki dezaketen zigorren iraupenari dagokionez, ezta lehen delitua izatearen edo ohikotasunaren betekizunak ere. Gainera, zigorreko ondorioetarako ordaingarria den eran­tzukizun penala benetan bete­tzea ekar­tzen dute, eta, horrela, gorabehera negatiboek ez dute per­tsona hasierara berriro eramaten zigorrari dagokionez.

• Aurreko delitu baten ondorioz­ko zigor berri batek ezin du segurtasun-neurria oztopatu, hori bete­tzen jarraitu ahal izango baita. Eteteen kasuan, aldiz, zigor berriak ezin badu ordez­ko neurri bat eduki, espe­txera­tzea ekar­tzen du.

• Gaixoa erkidego-sarean sar­tzea ahalbide­tzen dute, eta sare soziosanitarioan bete­tzen badira bazter­tzea eta desgizartera­tzea ekiditen dute.

Laburbilduz, segurtasun-neurrien erabilera susta­tzea fun­tsez­ko elementu bat izan daiteke erreakzio penala arrazionaliza­tzeko eta sistema penal bidez­koago eta eraginkorrago bat emateko. Sistema horrek preben­tzioarekin lotura handiagoa duten erkidego-politiketan parte hartuko luke eta buruko gaixotasunen bat daukaten per­tsonak gizartera­tzen lagunduko luke. Horrela, bereziki bazterketa-egoera nabarmenagoetan daudenak sar­tzen diren gurpila saihestuko li­tzateke.

1) 2013ko abenduaren 10ean EAEn bete­tzen diren BARNERATZE SEGURTASUN-NEURRIEN ZERRENDA

Adierazi denez, segurtasun-neurrien aplikazioa oso urria da. Hori erakusten dute datuek: 2013ko abenduaren 10ean, EAEn barnera­tze psikiatrikoko 36 segurtasun-neurri baino ez daude. Honela banan­tzen dira lurraldeka:

Biz­kaia: 18

Sarrerak Basurtuko, Guru­tzetako eta Galdakaoko ospitale orokorretako balorazio-unitateetatik (akutuak) egiten dira, lurraldetasun-iriz­pide bati jarraiki (hala ere, Zamudioko ospitale psikiatrikoan ere akutuen unitate bat dago). Handik Zaldibarko eta Zamudioko ospitale psikiatrikoetako subakutuen unitateetara (lehengo egonaldi ertaina) bidera­tzen dira. Zaldibarrek eta Bermeok errehabilitazio-unitate bana daukate (lehengo egonaldi luzea).

Araba: 8

Sarrerak Santiago Ospitaleko Psikiatria Zerbi­tzutik (ospitalizazio-unitatea) egiten dira. Horrek kasuak ebaluatu eta Arabako Ospitale Psikiatrikora bidera­tzen ditu, egonaldi ertaineko eta luzeko unitateak baitauz­ka.

Araban Psikosi Immunearen Unitatea dago, eta bertara bidera­tzen dira EAE osoko kasuak.

Gipuz­koa: 10

Sarrerak Gipuz­koako Osasun Mentaleko Sarearen bidez izapide­tzen dira zuzenean. Horrek kasua ebaluatu eta sartu beharreko ospitalea zehazten du. Orain dela gu­txi, 2013ko azaroaren 29an, Arrasateko Aita Menni Ospitalean kokatutako Psikiatria Legaleko Unitatea inauguratu da.

Unitate horrek 10 ohe ditu, Aita Menni Ospitalearen barruko unitate desberdindu eta bereizia da, eta buruko gaixotasunak dauz­katen per­tsonak, kalte zerebrala daukatenak eta mendetasun-egoeran dauden adinekoak arta­tzen ditu. Nork bere buruari min ematea, eraso­tzea eta ihes egiten saia­tzea ekiditea helburu duten segurtasun handiko elementuak dituen instalazio psikiatriko bat da. Al­tzariak eraso­tzeko edo nork bere buruari min emateko erabili ezin izateko sortu dira fun­tsean. Gune guztiak etengabe gainbegira­tzen dira kontrol-zentro batetik, puntu i­tsurik uzten ez duten kamerez. Beraz, buruko nahasmendu larriak dituzten per­tsonak arta­tzeko pen­tsatuta dago, nahasmenduek “gaixoa zentroan manten­tzen dela ziurta­tzeko aparteko segurtasun-, euspen- eta jagole­tza-mailak eska­tzen dituztenean eta horiek gainerako osasun-sisteman ematea ezinez­koa denean”.

Unitate hori terapia-baliabide balioduna izan liteke orain EAEko espe­txeetan barnera­tze segurtasun-neurriak bete­tzen ari diren 4 per­tsonen­tzako. Per­tsona horiek bere garaian sareko ospitaleetako unitate psikiatrikoetako terapia-dinamiketara egokitu ez zirela adierazi zuten, eta osasun-zentro bateko berez­koak baino handiagoak diren segurtasun-neurriak behar dituzte.

Bestalde, espe­txeetan bete­tzen ari diren barnera­tze neurrien ehunekoa baxua da (erkidegoko ospitaleetan neurri penalekin sartuta dauden 36 per­tsonen aldean), eta horrek pen­tsarazten du zigorra bete­tzen duten gaixo psikiatrikoak ospitale-unitateetako tratamendu-erregimenetara ondo egoki­tzen direla, bertan terapia-ingurune normalizatu, errehabilita­tzaile eta integra­tzaile bati onura atera­tzen baitiote. Kasu horietan, neurri penala terapia-prozesuaren eskutik doa, haren erritmoak eta proposamenak errespeta­tzen ditu, eta horren bidez segurtasun-neurri gehienak anbulatorioak izaten dira.

Laburbilduz, unitate espezializatu horiek neurri penalak bete behar dituzten buruko gaixoekin erabili beharko lirateke, baina beti salbuespen gisa eta segurtasun-arloan arreta-elementu espezifikoak benetan behar dituzten kasuetara mugatuta.

2) Organo judizialei lagun­tzeko diziplinarteko taldeen beharra

Hortaz, baiezta daiteke epaileek espe­txea edo espe­txe psikiatrikoa hauta­tzeak ez diola hainbeste per­tsonaren arrisku­tsutasunaren eta behar duen tratamenduaren inguruko iri­tziari eran­tzuten, baizik eta aukerako baliabide soziosanitario nahikorik ez egoteari edo erkidegoan dauden baliabideen eta horiek eskain­tzen dituzten tratamendu-aukeren gaineko informazio zeha­tzik eta doirik ez egoteari.

Zen­tzu horretan, Zigorren eta segurtasun-neurrien menpe dauden buruko gaixoen kasuak azter­tzeko ba­tzordeen adostasun-agiria aipa daiteke, Espe­txeetako Idaz­kari­tza Nagusiak eta Osasun Ministerioko Buruko Osasuneko Estrategiak sustatutakoa. Agiri hori 2012ko abenduan argitaratu zen eta bertan honakoa eduki behar dela az­pimarratu da: “informazioa era koordinatu eta diziplinartekoan bil­tzeko gai den diziplina ani­tzeko lantalde bat (justizia, osasuna, gizarte zerbi­tzuak, erabil­tzaileak), auzitegiei bidera­tzeko baliabide egokienari buruz­ko erabakiak har­tzea ahalbide­tzeko, haien osasun-egoeraren inguruan aldiz­kako ebaluazioak egiteko, eta administrazio judizialaren, osasun-administrazioaren, gizarte-administrazioaren, espe­txe-administrazioaren, hirugarren sek­torearen eta burutik gaixo daudenen senideen artean bitarteko­tza-lana egiteko”.

An­tzeman da sistema juridiko eta penalaren eta gizarte-lagun­tza emateko sistemaren artean bidera­tzeko eta koordina­tzeko eskemak ez direla errazak ezar­tzen. Bi erakundeek oinarri desberdinekin, helburu desberdinekin eta horiek lor­tzeko zailtasun desberdinekin egiten dute lan, eta horregatik erakunde bien arteko bitarteko­tza fun­tsez­koa da kasu horietan.

Aipatutako adostasun-agiriak dioenez, talde hori “egoera ohikoenetako jardunak protokoliza­tzeaz arduratu liteke, kasu bakoi­tzean beharrez­koak diren lagun­tza-baliabideak eta jarduteko moduak aurreikusi ahal izateko. Prozesuko une bakoi­tzean auzitegiei aholkuak ematen diz­kion organoa izan liteke, baita auzitegien eta gizarte-lagun­tza eman duten baliabideen arteko bitartekaria ere”.

Gaur egun, EAEn ez dago ezaugarri horiek dituen inolako talderik, baina A­txilotuari Lagun­tza eta Orientazioa emateko Zerbi­tzua (ALOZ), egun fun­tziona­tzen ez duena, haren aurrekaria da.

Beraz, A­txilotuari Lagun­tza eta Orientazioa emateko Zerbi­tzuaren (ALOZ) an­tzeko zerbi­tzu bat ezarri beharko li­tzateke berriro, barruti judizialetan fun­tziona­tzen duen, per­tsonari buruz­ko informazioa era koordinatuan bildu eta elkartu dezakeen eta auzitegiei per­tsonaren egoera soziosanitarioaren berri eman diezaiekeen DIZIPLINARTEKO TALDE bat eduki­tzeko. Talde horrek, halaber, esku har­tzen duten administrazioen eta eragileen arteko koordinazio-arda­tz gisa baliagarri izan beharko luke, auzitegiei per­tsonaren errealitatearen eta
bidera­tzeko baliabide egokienaren inguruko ezagu­tza zabalena edukita erabakiak har­tzea ahalbidetu beharko lieke. Era berean, ikuspuntu global bat eduki­tzeko eta per­tsona inputatuta egon daitekeen prozedura judizial guztietan berdin­tsuki jarduteko aukera eman beharko luke (ikusi 5. gomendioa).

3) ZKaren 60. artikuluaren aipamen berezia

Epaian segurtasun-neurri bat aplika­tzea ezinez­koa izan den kasuetan, patologia psikiatriko bat jasaten duen per­tsonak ezarri dioten espe­txe-zigorra bete­tzea saihe­ts dezake ­ZKaren 60. artikuluko xedapenen bidez, baina horien aplikazio prak­tikoa zeharo urria da. Aipatutako manuak honakoa dio:

“1. Epai irmoa eman eta gero, zigortuari buru-nahaste iraunkor eta larria an­tzematen zaionean eta, horren ondorioz, zigorraren esanahia ulertu ezin duenean, espe­txe-zain­tzako epaileak zigor askatasun-gabe­tzailearen betearaz­pena eten egingo du, eta beharrez­ko osasun lagun­tza jaso­tzea bermatuko dio. Horretarako, kode honetan xedatutako segurtasun-neurri askatasun-gabe­tzaile bat ezar­tzea agindu ahal izango du, baina neurri hori ezin izango da inola ere ordeztutako zigorra baino astunagoa izan. Bestelako zigor bat bada, espe­txe-zain­tzako epaileak ebaluatuko du zigortuaren egoerak zigorraren esanahia ezagu­tzen uzten dion eta, hala balegokio, betearaz­pena eten egingo du eta beharrez­ko­tzat jo­tzen dituen segurtasun-neurriak ezarriko dituZain­tza-epaileak fiskal­tzari aurrerapen nahikoarekin jakinaraziko dio ezarritako zigorra edo segurtasun-neurria gu­txi barru iraungiko dela, kode honen lehenengo xedapen gehigarrian xedatutakoaren ondorioetarako.

2. Zigortuak, behin buru-osasuna berreskuratu eta gero, zigorra beteko du, zigorraren preskripzioa gertatu ez bada; horrek ez dio kalterik egingo epaile edo auzitegiak, ekitateagatik, kondena az­kendu­tzat emateari edo kondenaren iraupena labur­tzeari, zigorra bete­tzea beharrez­koa ez den neurrian edo hura bete­tzea ez bete­tzea baino kaltegarriagoa den neurrian”.

Mekanismo hori oso gu­txitan proposa­tzen da: 2013ko urriaren 9an, EAEn aukera hori aplika­tzen zaien 12 per­tsona daude bakarrik. Hala ere, prozedura judizialean igarri ez den buruko gaixotasuneko kasu gehiago arinduko lituz­ke.

Kasu horietan, espe­txe-zain­tzako epaitegiak, zigorraren betearaz­pena etetea erabaki­tzean, segurtasun-neurri bat ezarri ahal izango du, manuak dioen moduan, ez zigortuaren arrisku­tsutasunean oinarrituta, osasun lagun­tzan baizik.

Aurreko ataletan azaldutako arrazoien ondorioz, burutik gaixo daudenen oso ehuneko altu batek kondena askatasun-gabe­tzailea bete­tzen du espe­txean. Hala ere, euren patologiak eta premiak direla-eta, ez lukete espe­txe batean egon behar, gune egokiago ba­tzuetan baizik, az­ken urteotako ­txostenetan gomendatu dugun moduan.

Ba­tzuetan, patologia horiek jasaten dituzten presoak espe­txeetako erizaindegietara bidal­tzen dituzte, baina, ELOOren 37. artikuluaren arabera, erizaindegietan behaketa eta diagnostikoa baino ez da egin behar, eta barneratutakoak ezin dira bertan geratu, hango jarduerak oso mugatuak baitira.

Beste ba­tzuetan, burutik gaixo daudenak modulu arruntetan bizi dira gainerako presoekin batera, beste barneratu ba­tzuen manipulazioaren eta abusuen bik­timak izaten dira, eta askotan, haien egoera psikiatrikoari era egokian hel­tzen ez diotenez, diziplina-zigorrak eta espe­txe-onuren galera ekar­tzen dituzten indarkeriako eta diziplina ezeko gertakarietan parte har­tzen dute. Izan ere, dauden gunean haien sintomak ak­tibatu egingo dira, eta desoreka jokabide disruptiboetan agerian jarriko da.

Hori nabarmendu dute 2012ko ekainean herriaren defen­tsa erakundeek egindako “Burutik gaixo daudenak babesteko jardunaldietako” ondorioek. Bertan, honakoa adierazi genuen: “Espe­txe batean edo espe­txe-ospitale batean barneratuta dagoen buruko gaixoak gaixo-preso izaera bikoi­tza eduki­tzeak arazo espezifikoak dakar­tza. Ez da erraza gaixotasun baten sintoma eta diziplinaz­ko arau-hauste bat bereiztea: sintomak kanpora­tzeak zigor gu­txi-asko esplizituak ekar di­tzake, eta sintomak barnean uzteak gaixotasuna larritu dezake. Ingurune i­txiari da­txez­kion zailtasun terapeutikoak ingurune i­txiaren berez­ko egitura-desabantailak arin­tzen dituzten neurrien bitartez konpen­tsatu behar dira –ingurune horretan jarrai­tzea beharrez­koa edo saihestezina bada–: irteera terapeutikoak egitea, lagun­tza-elkarteak ireki­tzea, kanpoaldean bizi­tza askera ondo igaro­tzea ahalbide­tzen duten baliabideak bila­tzea, edo espe­txe arruntetan buruko gaixoaren­tzat argi eta garbi desberdinduta dauden guneak bila­tzea”.

Egia esan, espe­txeetan ia ez dago burutik gaixo daudenak arta­tzeko eta trata­tzeko balio duen eta haien egoerarako jarduera espezifikoak barne har­tzen dituen programa espezifikorik, lehen aipatu dugun Buruko gaixoari arreta integrala emateko programa gorabehera.

Az­pimarratu dugunez, burutik gaixo dagoenak jaso­tzen duen arreta haren preso izaerari gaixo izaeraren aurrean ematen zaion lehentasunak baldin­tza­tzen du hein handi batean. Segurtasunak, diziplinak eta giza baliabideen eta tresna terapeutikoen eskasiak hez­kun­tza eta tratamendua baldin­tza­tzen dituzte.

Espetxe Erregelamenduak gaixo horien egoerari eran­tzun desberdin bat emateko aukera eta neurri ugari xeda­tzen ditu, eta erregimen irekia edo kar­tzelatik atera­tzea bul­tza­tzen ditu. Dena den, prak­tikan duen eragina oso murriztua da oraindik. Aukera horien artean honakoak nabarmen­tzen ditugu:

EEren 117. artikulua: bigarren mailan sailkatutako presoak aldiz­ka kanpoko erakunde batera arreta espezializatuko programa zeha­tz bat egitera joateko aukera arau­tzen du, programa hori haren tratamendurako beharrez­koa denean.

EEren 86.4. artikulua: barneratuek tratamendu-jarduerak gara di­tzaten eta espe­txera presen­tzia-kontrolak egitera soilik joan daitezen hirugarren mailara, erregimen irekira, igaro­tzeko aukera azter­tzen du, baita gailu telematikoen bidez kontrola­tzeko aukera ere.

EEren 104.4 eta 196. artikuluak: arrazoi humanitarioengatik eta norberaren duintasunarekin lotutako arrazoiengatik oso gaixotasun larriak eta sendaezinak dituzten per­tsonei baldin­tzapeko askatasuna emateko aukera arau­tzen dute.

EEren 165. artikulua: burutik gaixo daudenen­tzako arretaren arloan existi­tzen ez diren menpeko unitateak arau­tzen ditu; espe­txeetatik kanpo daudenez, horietarako sarbidea eduki­tzeko hirugarren mailan sailkatu edo EEren 100.2. artikuluko xedapenak aplikatu beharko lirateke.

Hala eta guztiz ere, burutik gaixo daudenek espe­txean jarrai­tzen dute, legez­ko aukera horiei edukia emateko bitartekorik ez dagoelako eta kasu askotan ikuspegi berma­tzaileak tratamendukoei gailen­tzen zaiz­kielako, eta, beraz, presoen­tzat dagoen sare soziosanitariorako sarbidea izatea oso zaila delako. Gainera, egiaztatu dugunez, sare horrek mota horretako gaixoak har­tzeko susmoak ditu, bereziki segurtasun-bitartekorik ez dagoelako. Zehaz­ki, espe­txeratuek osa­tzen duten biztanleria-taldeak erkidego-sarean dauden buruko osasuneko arreta-zerbi­tzuetarako sarbide erreala eduki­tzeko zailtasun bereziak ditu.

Fun­tsez­koa dirudi espe­txe-ingurunearen eta erkidego-sarearen artean koordina­tzeko bideak indar­tzeak, buruko gaixoa kar­tzelatik atera ostean arreta jaso ahal izateko eta marjinazio- eta bazterketa-egoerak, arreta psikiatrikoa uztea, delituan berreror­tzea eta espe­txean berriro sar­tzea ekiditeko. Horretarako, gaur egun existi­tzen ez diren lagun­tza-baliabide espezifikoak sortu behar dira.