Ararteko

Espe­txeetan esku har­tzen duten gizarte erakundeek edo buruko gaixotasunen bat dutenekin ari­tzen direnek talde honen arreta soziosanitarioari buruz duten ikuspegia ezagu­tzeko azterketa bat egin zen 2011n, eta 2013an eguneratu da, egon diren aldaketa garran­tzi­tsuak balora­tzeko, gaian zeuden eskumenak transferitu egin baitira eta espe­txean dauden eta buruko gaixotasunak dituzten per­tsonen­tzako arreta integralaren esparru programa (PAIEM) garatu baita.

INFORMAZIOA BILTZEKO METODOLOGIA

EAEko espe­txeetan esku har­tzen duten erakunde zibilen iri­tzia ezagutu asmoz, hamaika galdera zituen galde-sorta bat egin zen; zor­tzi galdera i­txiak ziren eta erakunde bakoi­tzaren xedeak eta helburuak; espe­txeko proiek­tuaren xedea; esku har­tzen zuten espe­txea; esku-har­tzea hasi zuten urtea eta espe­txeetan sar­tzen duten ordu kopurua; zeregin horretan ari­tzen den per­tsona kopurua eta artatutako per­tsona kopurua ezagutu nahi ziren.

Galdera horiek oso garran­tzi­tsuak dira zer motako erakundeak diren jakiteko, espe­txean egiten dituzten jardueren ezaugarrien berri izateko, askatasunik gabeko per­tsonekin esku har­tzeko arloan duten esperien­tzia ezagu­tzeko eta espe­txeetan erabil­tzaileek izaten duten arreta balora­tzeko. Gainerako galderak irekiak ziren eta buruko gaixotasunen bat izan eta espe­txean dauden per­tsonen arretarekiko erakunde horrek duen ikuspegia jaki nahi zen; beraien iri­tziz ongi artatuta ote dauden eta zergatik; paziente horiek arta­tzeko hautematen dituzten beharrak; eta, amai­tzeko, erakundearen iri­tziz espe­txeetan unitate psikiatrikoak egon behar liratekeen edo sare publikoa den unitate bereziak sortu beharrekoa, segurtasun sistemak eta zain­tzarako jendea jarrita, buruko gaixotasuna dutenek delituren bat egin eta barneratu beharra egonez gero. Erakundeen ekarpenak oso garran­tzi­tsuak dira arreta hori hobe­tzeko behar diren iriz­pideak eta ibilbideak adierazteko ere.

Erakunde hauei igorri zi­tzaien galde-sorta:

Arabako erakundeak: Arabako HIESaren kontrako ba­tzordea, Salhaketa, ADAP eta ASAFES.

Biz­kaiko erakundeak: Salhaketa Biz­kaia, Hiesaren kontrako ba­tzordea, Bizitegi, Goiztiri, Izangai, Gizakia Fundazioa, Etorkin­tza Fundazioa, Adsis Bestalde, Bidesari, Espe­txe Pastorala, Zubie­txe, Zubia, AVIFES, Susterra eta Lagun-Artean.

Gipuz­koako erakundeak: Guru­tze Gorria, Izan Fundazioa, Loiola E­txea, Arra­ts eta AGIFES.

EMAITZAK

Galde-sorta igorri zaien 24 erakundeetatik 15ek eran­tzun dute. Eran­tzun ez dutenei dagokienez, ba­tzuek ez zuten gaiari buruz­ko daturik edo zituztenak ez zirela garran­tzi­tsuak uste zuten; bi kasutan ezin izan dugu jakin zergatik ez duten eran­tzun. Lehenengo eskaera posta elek­tronikoz igorri zen, ondoren gogorarazteko beste mezu bat igorri zi­tzaien eta az­kenik, telefonoz jarri ginen harremanetan eran­tzun ez zuten erakundeekin, berriro ere galde-sorta eran­tzun zezatela eska­tzeko edo aurrez adierazitako arrazoiengatik ez zituztela eran­tzungo adierazteko.

Hainbat jarduera eremutakoak dira. Batetik, droga mundutik irteteko tratamendua egiten dutenak daude: Gizakia eta Etorkin­tza Fundazioak, Biz­kaian; Izan eta Guru­tze Gorria, Gipuz­koan eta Salhaketa Biz­kaian eta Araban; hauek espe­txeko bizi-baldin­tzak sala­tzen dituzte. Bestalde, errehabilitazio prozesuetan lagun egiten dutenak daude: Bidesari eta Bestalde, Biz­kaian; Loiola E­txea, Gipuz­koan eta Hiesaren kontrako ba­tzordea eta ADAP Araban. Gizarte-lan munduan eta kirolean sar­tzekoak: Iresgi, Gipuz­koan eta Zubiko, Biz­kaian. Denek esperien­tzia handia dute euren lan-esparruetan, ba­tzuk 1985an hasi ziren, Gipuz­koako Izan Fundazioa esaterako, edo 1987an, Etorkin­tza eta Gizakia Fundazioak kasu; espe­txeetan esku har­tzen hasi den az­kena Gipuz­koako Guru­tze Gorria izan da, duela lau urte hasi bai­tzen Martuteneko espe­txean bere proiek­tua gara­tzen.

Per­tsona gehien arta­tzen dituen erakundea IRESGI da, Martuteneko espe­txean egiten ditu bere jarduerak eta guztira 1.000 lagun arta­tzen ditu; kontuan izan behar da kirol eta kultur arloko jarduerak direnez, espe­txeratutako gehienek hartuko dutela parte. Horietatik 141 lagunek tratamendu farmakologikoa dute, buruko zenbait patologia dituztelako. Erakunde honek ia bere lanaldi osoa espe­txean gara­tzen du (astean 40 ordu, 6 egun). Gainerakoek urtean 200 arreta inguru eskain­tzen dituzte: 174 Etorkin­tzak, 148 Gizakia Fundazioak, 137 Adsis Bestaldek, 262 Bidesarik eta jarduera desberdinak egiten dituzte: 207 jarduera droga-mendetasunen tratamenduetan; 39 etorkinekin eta 16 programatutako irteeretan. Askatasunik ez duten 200 lagun daude horko baliabide desberdinetan sartuta. 400 lagun arta­tzen dituzte boluntarioek.

Buruko gaixotasunen bat duten artatutako per­tsona kopuruari dagokionez, erakunde ba­tzuek ez dute daturik, beraien jarduerarako garran­tzi­tsua ez delako; beste ba­tzuek, aldiz, ez dute horren berri espe­txeak horrelako daturik eman ez dielako edo datu horiek ez dituelako, Bidesarik dioen bezala1, “Patologiaren bat duen per­tsona kopuru jakina zehaztea ez da erraza, egoki­tzeko nahasmendua eta animo egoeraren nahasmendua areago­tzen dituen inguru batean gaudelako (espe­txean) eta buruko nahasmendu larriak (psikotikoak) dituztenek ere espazio horretan amai­tzen dutelako, baita nortasun nahasmenduak izan eta substan­tziak erabil­tzen dituztelako ere. Hori dela eta, zeha­tz kuantifika­tzea zaila da. Hori bai, gure esku-har­tze psiko-hezi­tzailea egiten dugun per­tsonen %80ak muturreko nortasun egitura du eta hein ­txikiagoan nahasmendu psikotikoren bat dute; neurosiak ez dira ohikoak, guk arta­tzen dugun taldean”. Biz­kaiko Salhaketak badaki “Epe luzeko harremana duen 74 per­tsonetatik 16k patologia psikiatrikoak dituztela. Baina honek ez du esan nahi 2010ean artatutako gainerako 193 lagunek patologiaren bat ez dutenik, baizik eta ez dugula horren berri” diote.

Zubiko2 erakundeak 107 lagun arta­tzen ditu guztira eta 18 gizonez­kok eta emakume batek dute diagnostikatutako patologiaren bat. Etorkin­tzak3 badaki 2010ean artatu zituen 174 lagunetatik 9k patologia larriren bat dutela, nahiz eta ez duen nahasmendu mota zehaztu. Loiola E­txeak4, 64 lagunetatik 14 ditu diagnostikatuta. IRESGIk5 tratamendu farmakologikoa duten 141 lagun ditu, buruko hainbat patologia barne. Arabako hiesaren kontrako ba­tzordeak badaki artatutako 200 lagunetatik 50ek hainbat nahasmendu dituztela, toxikomaniak eta alkoholismoa barne. Beraz, erakunde zibil guztietan, dela toxikomanien tratamendukoetan, lan munduan sar­tzekoetan edo beste edozein eremutakoetan, buruko hainbat nahasmendu dituzten per­tsonak artatu behar izaten dituzte.

Per­tsona hauek espe­txean duten arretari dagokionez, inkestatutako denak bat datoz. EZ dute beharrez­ko arreta jaso­tzen, Arabako hiesaren kontrako ba­tzordeak, esaterako hau dio6: “...buruko gaixotasuna duten per­tsonen ehuneko altua dago espe­txean kondena bete­tzen (espe­txeratutakoen %26,6k diagnostiko psikiatriko bat edo gehiago ditu bere historia klinikoan, eta %3,2 psikiatrikoan egonda dago espe­txean egon aurretik); beraien patologiak eta beharrak direla eta, ez lirateke espe­txean egon behar, baizik eta erkidegoaren baliabide egokietan artatu eta harrera eginda egon behar lirateke, gizarte eta terapia arloko behar adina babesekin. Baina honelako baliabiderik ez dago erkidegoan, eta errealitate larri honek eran­tzun politikoak, sozialak, medikoak eta kriminologikoak behar ditu. Ondorioz, buruko gaixotasun kronikoa eta larria duten espe­txeratutako askok espe­txean jarrai­tzen dute, eta ez dira bete­tzen konstituzioko eta giza eskubideetako prin­tzipioak”.

Salhaketa Arabak7 dio espe­txera joaten den Osakide­tzako psikiatrak ez duela paziente guztiak arta­tzeko behar adina denbora eta bitarteko material. ADAP elkarteak preso dauden emakumeak arta­tzen ditu eta hau esan du: “gure ustez, ez dituzte arta­tzen edo tratamendu farmakologikoa besterik ez zaie ematen, banako jarraipena eta jarraipen terapeutikoa oso gu­txitan egiten dira edo ez dira egiten”.

ASAFESek (Eri Mentala duten Per­tsonen eta Senideen Arabako Elkarteak) espe­txeetan arta­tzeko programarik ez duen arren, buruko eritasunen bat duen orok izan beharreko baldin­tza egokiak ezagu­tzen ditu eta hau dio: “Eskain­tzen den arreta ez da osasun zentro batekoa bezain zeha­tza, eta honi inguru estresagarria edo segurtasunik gabea gehituz gero, buruko gaixotasun larria dutenek krisiak izateko ­fak­tore gehiago dituzte. Eskizofreniak, nahasmendu bipolarrak eta nortasun nahasmendu zenbaitek ongi medikatuta egoteaz gain, bizi-baldin­tza egokiak behar dituzte gaixotasunak pronostiko ona izateko eta espe­txean ez da erraza horrelako baldin­tzak izatea”.

IRESGIren8 esanetan buruko gaixotasuna duten per­tsonak gaixoak dira ezer baino lehen eta hala tratatu behar lirateke, baina espe­txean presoak dira ezer baino lehen eta horrek tratamendua baldin­tza­tzen du. Erakunde askoren ustez banako arreta ez da nahikoa eta, aldi berean, medikazio gehiegi ematen zaiela uste dute, eta botika horiek nola har­tzen diren inork gainbegira­tzen ez duenez, deskontrol handia sor­tzen da.

Bidesari elkartearen iri­tziz gaixotasuna duen per­tsona askoren az­keneko baliabidea espe­txea izaten da, gainerako baliabide guztietan porrot egin eta inon tokirik ez dutenean iristen dira espe­txera. Kasu hauetan per­tsona hauen patologiaren­tzako espe­txea ez da espazio egokia, baina baliabide horri hel­tzen zaio per­tsonari eu­tsi ahal izateko. Espe­txean gaiz­ki egongo da, baina gu­txienez ez du arazorik sortuko kanpoan. Ideia hori izaten da nagusi per­tsona asko espe­txera­tzerakoan:

“Espazio horrek per­tsonaren sintomak ak­tibatu egingo ditu. Deskonpen­tsazio horrek portaera disruptiboak ekarriko ditu eta espe­txean diziplinaz­ko eran­tzuna jasoko du, ez terapeutikoa. Sintomak kanporatuz gero zigortu egiten dira, aldiz, sintoma horiek barnean gordez gero egoera depresibo-ansiosoa izango du per­tsonak. Hori dela eta, jokaera autolitikoak areagotu egiten dira eta beraien buruak hil­tzeko jokaerak ere bai. Patologia psikiatrikoak dituztenen­tzako ingururik egokiena ez da espe­txea. Inguru gogorra da, estresa sor­tzen du, oldarkortasuna, elkarbizi­tza ez da erraza eta horrek per­tsona gaixoen egonkortasuna zaildu egiten du.

Horrelako inguruan, tresna terapeutiko gu­txirekin eta hez­kun­tza eta tratamenduaren ordez segurtasuna eta diziplina izanda, ia ezinez­koa da lotura terapeutikoak ezar­tzea, ezinez­koa da kalitatez­ko arreta terapeutikoa eta hezi­tzailea eskain­tzea”9.

Buruko gaixotasunen bat dutela jakin gabe espe­txera­tzen direnen arazoa az­pimarratu dute, ez baitute behar bezalako arreta jaso­tzen: “Inguru honetan egiten diren balorazio diagnostikoak gu­txi dira eta egiten direnean konfian­tza ezak ilun­tzen du balorazio hori, per­tsona hiper-alertan egoten baita profesional ororen aurrean, bere iri­tziz denak ‘epaileak’ direlako, denek kalte egingo dietelako; horren ondorioz, ezinez­koa da per­tsonaren buruko egoeraren egiaz­ko balorazioak egitea eta ezin da lotura terapeutikorik egon ondoren tratamenduan errazago hasi ahal izateko”. Az­kenik, tratamendurako behar den giza baliabide espezializaturik ez dagoela az­pimarratu dute eta iri­tzi berekoak dira elkarterik gehienak.

Paziente hauek arta­tzeko, erakundeek zer behar hautematen dituzten galdetu diegu eta diagnostiko onaren beharra az­pimarratu dute, diagnostiko on hori kontuan izan dadin espe­txeratu aurreko fasean. Espe­txeratuz gero, per­tsona horren informazioa eguneratuta izatea oso garran­tzi­tsua dela adierazi dute; hala egonez gero, behar duen medikazioa emango zaio eta bere beharren araberako arreta ere bai; instalazio egokiak, berariaz­ko jarduerak eta per­tsonal kualifikatua izango ditu, ez soilik medikuak, baita fun­tzionarioak ere; medikazioa emateko jarraipena eta kontrola izango du eta, batez ere, buruko gaixotasunak dituzten presoei harrera egiteko bitartekoak sortu behar dira erkidegoan.

Arabako hiesaren kontrako ba­tzordearen10 esanetan espe­txe berriak 100 preso baino gehiagoren­tzako gaitasuna du eta horrek egoera larriagotu egingo du, ez baita aurreikusi erkidegoan harrera egiteko baliabide berririk sortuko denik, bereziki gaixotasun fisiko eta buruko gaixotasun larriak dituzten presoak arta­tzeko.

Espe­txeko irteera presta­tzeko inplikazio handiagoa behar dela ere az­pimarratu da, berriro eror ez daitezen; espe­txetik bertatik izapidetu behar li­tzateke ezgaitasun aitorpena, espe­txetik irtendakoan aitorpen hori izan dezaten; familiarik ez duten gaixoen­tzako lagun egiteko per­tsonak aurkitu behar lirateke, eguneko zentrora joateko edo espe­txetik kanpoko jarduerak egiteko norbaiten lagun­tza behar badute.

Espe­txeetan edo erkidegoko buruko osasun sarean segurtasun neurriak bete­tzeko unitate psikiatrikoak eduki­tzea egokia ote den edo ez ere galdetu zi­tzaien. Salhaketa Biz­kaiak11 planteatutako iriz­pideari jarraituaz, beraiek oinarri honetatik abia­tzen dira: espe­txea ez da buruko gaixotasunak trata­tzeko espazio egokia; ondorioz, buruko arazo larriak dituztenak ezin dira espe­txeratu eta euren beharretara egokitutako espe­txez kanpoko unitateetan tratatu behar dira. Dena dela, arazo ez hain larriak dituztenak une jakinetan (agerraldi psikotikoetan, absen­tzia luzeetan, etab.) trata­tzeko espe­txetik atera beharko liratekeen arren, espe­txean dauden bitartean gainerako presoengandik bananduta egon behar lirateke, beste espazio ba­tzuetan, tratamendu mediko-psikiatrikoa izan dadin espe­txeko egonaldiaren oinarria, buruko osasunean adituek egoki iri­tzitako beste fak­tore ba­tzuekin konbinatuta kasu bakoi­tzean.

Desberdindutako hiru espazio sor­tzea proposa­tzen dute: batetik, espe­txeko espazio estandarra, eta hor ez li­tzateke buruko gaixotasunen bat duen inor egon behar; bestetik, arazo psikosanitario arinak dituztenen tratamendu sanitarioari lehentasuna emango li­tzaiokeen espazioa (diagnostikatutako per­tsonak, espe­txean aplikatu daitez­keen terapien bidez kontrolatuta) eta hirugarrenik, espe­txetik kanpoko espazio bat gaixotasun larriekiko per­tsonen­tzat edo espe­txean egonez gero areagotu egin daitez­keen gaixotasunak dituztenen­tzat, espe­txean tratamendua zailagoa delako edo tratamendua edota gaixotasuna ezin direlako askatasunik ez eduki­tzearekin uztartu.

Amai­tzeko, arau bezala hau diote: edozein gaixotasunetan edo prozesu per­tsonaletan espe­txean sartu eta askatasuna kenduz gero, egoerak okerrera egingo balu edo hori ezin bada tratamenduarekin uztartu, espe­txetik atera­tze terapeutikoa egin behar li­tzateke eta dagokion patologiaren tratamendurako espazio egokiren batean sartu.

Bidesari12 elkarteak dio espe­txeak testuinguru legez, jarreren eszenario legez, per­tsona hauen narriadura areagotu besterik ez duela egingo, sintomak areagotu egingo dira, komorbilitatea egoteko aukerak haziko dira eta sintoma berriak eta deskonpen­tsazioak egoteko aukerak ere bai, espe­txean sar­tzearen ondorioz. Hori dela eta, espazio hau ez da unitate espezializatuak sor­tzeko tokia, baizik eta erkidegoko berariaz­ko baliabideetan izan behar lukete tokia.

Beraz, erkidego sarean segurtasun neurriak bete­tzeko prestatutako unitateak izatea da lehentasuna, gaur egun osasun sareak susmoak baititu kasurik larrienei hel­tzeko, baliabide egokirik ez dagoelako, batez ere, langileen segurtasun gaietan eta pazienterik gataz­ka­tsuenak zain­tzeko bermeei dagokienean.

Aldi berean, eragile juridikoek ez dute uste osasun-sisteman segurtasun neurriak egoki beteko liratekeenik, finan­tza bitartekorik ez baitago eta bitarteko per­tsonal eta materialik ere ez; horrek argi uzten du zigorrak eta neurriak buru­tzeko interesik ez dagoela. Espe­txe zigorretan bitartekorik ez egotearen ondorioz oinarriz­ko eskubideak urratu egiten dira, aldiz, askatasuna ken­tzen den eta ken­tzen ez den segurtasun neurrietan baliabide materialik ez dagoenez, oso zaila izaten da bitarteko horiek ezar­tzea. Buruko gaixotasun edo nahasmenduren bat edo drogen edo alkoholaren mendekotasuna dutenek segurtasun neurriak bete­tzeko sistema koherente eta prebentibo eraginkorrak baleude, epaitegi eta epaimahaien­tzat errazagoa li­tzateke neurri horiek ezar­tzea.

Oro har, erakunde guztiek aipatu dute buruko gaixotasuna dutenak espe­txetik kanpo artatu beharko liratekeela, hala dio Arabako hiesaren kontrako ba­tzordeak, zigor eta espe­txe legediak aukera ugari baititu espe­txeratutako per­tsonak espe­txetik atera eta arta­tzeko13.

Ondorioren bat atera badaiteke, hau da: buruko gaixotasuna duen per­tsona batek askatasunik gabeko kondena erregimen irekian, baldin­tzapeko askatasunean edo an­tzeko motaren batean bete­tzeko aukera izan behar duela. Gizatasunez­ko helburua da, duintasunez­koa, buruko patologiarekin bat datorrena, pazienteak errehabilita­tzeko eta gizartera­tzeko dituen baldin­tzekin bat datorrena eta delituari aurrea har­tzeko politika kriminalekin uztartu daitekeena.

Espe­txeetako buruko osasunari buruz­ko ­txosten hau egiten hasi zenetik, aldaketa garran­tzi­tsu ba­tzuk gertatu dira buruko nahasmenduak izan eta askatasunik ez duten per­tsonen arretan. Batetik, Barne Ministerioak PAIEM hasi zuen 2009an, baina EAEko espe­txeetan duela gu­txi hasi da pixkanaka gara­tzen.

Bestalde, 2011ko uztailean espe­txeetako osasunaren zati bat Osakide­tzara transferitu zen. Bi prozesu horiek eragin nabarmena izan dezakete buruko gaixotasuna duten per­tsonen arretan eta horregatik, bi aldaketa horiek espe­txeetan izan zuten eragina aztertu beharra zegoela ikusi zen, baita EAEko espe­txeetan esku har­tzen duten erakunde zibiletan izan duten eragina ere.

Hori dela eta, 2013ko urrian beste inkesta bat igorri zi­tzaien espe­txeetan esku har­tzen duten erakundeei; hain zuzen ere, 2011n egindako lehenengo inkesta hartan ekarpenak egin zituztenei.

Oraingo honetan 2011n egindako galderez gain PAIEMi buruz duten ezagu­tzaz galdetu zaie, espe­txean egon eta buruko gaixotasunen bat duten per­tsonen­tzako berariaz­ko programa baita; espe­txeetako osasunaren zati bat Osakide­tzara transferitu zenetik erabil­tzaileengan izandako eragina eta horri buruz duten balorazioa ere galdetu zi­tzaien. Inkesta hau erakunde hauetara igorri zen:

Arabako erakundeak: ADAP (Presoari lagun­tzeko elkartea), Arabako hiesaren kontrako ba­tzordea eta Salhaketa.

Gipuz­koako erakundeak: Arra­ts elkartea, Guru­tze Gorria, Izan Fundazioa, Loiola E­txea eta IRESGI (Gizartera­tze eta Bik­timologiako Euskal Institutua).

Biz­kaiko erakundeak: Adsis Fundazioa, Bidesari elkartea, Etorkin­tza Fundazioa, Gizakia Fundazioa, Salhaketa, Zubie­txe eta Zubiko elkartea.

Erakundeek programa honi buruz duten ezagu­tzari lotutako galderei dagokienez, harrigarria da erakunde zibilek programa badela jakitea baina ia inork ere ez izatea horren aplikazioari buruz­ko, hor sartutako per­tsonei buruz­ko eta helburuei buruz­ko berariaz­ko informaziorik. Bestalde, Gipuz­koako erakundeek programaz gehiago dakite beste lurraldeetakoek baino. Esaterako, Guru­tze Gorriak eta IRESGIk1 jendea dute programa horretan eta euren iri­tziz arreta hobetu egiten da zeharkako eta diziplina ani­tzeko ikuspegi integra­tzaileari esker. Erakunde honek dio Martuteneko espe­txean berariaz­ko ikastaro bat dagoela buruko gaixotasun larria dutenen­tzat eta erabil­tzaile ba­tzuk ikastaro horretara joaten direla; gaixotasun hain larria ez dutenak ikastaro normalizatuetara joaten dira.

Gainera, programa espe­txeetan ezar­tzen ari dela dirudi eta ezarpenean parte har­tzen ari diren profesionalen esanetan, hobekun­tza dakar espe­txean egon eta buruko gaixotasunen bat duen per­tsonarekin elkarrekin­tza jarduten diren profesionalen arteko koordinazioak. Dena dela, PAIEMen helburuetako bat gizartera­tze plana da, buruko gaixotasuna dutenen gizartera­tzea optimizatu nahi du eta erkidegoko baliabide soziosanitarioetara behar bezala bideratu. Zati hori ez dira egiten ari edo gu­txienez ez dira egiten ari erakunde zibilekin koordinazioan, ez baita programaren garapenari buruz­ko informazio argirik egon, ezta programan sartutako pazienteei edo gara­tzen ari diren banako planei buruz­korik ere.

Bada beste alderdi garran­tzi­tsu bat ere, erakunderik gehienek aipatu duten alderdia gainera: nortasun nahasmenduak gu­txiesten jarrai­tzen dela. Osasun agintarien esanetan espe­txeetako populazioaren %80ak du horrelako nahasmenduren bat, baina ez dira PAIEMen sar­tzen. Gogoan izan behar da psikiatrian nortasun nahasmenduari gehienetan ezin sendatuz­ko etiketa jar­tzen zaiola. Nahasmendu hauek dituztenak manipula­tzaileak direla uste izaten da, arreta berenganatu nahi izaten dutela eta traba egiten dute, ez dira buruz gaixoak izaten, euren jokaera kontrola­tzeko gaitasuna dute, tratamenduarekiko immuneak dira eta pronostiko ­txarra dute (E. Echeburúa eta P. Corral), baina espe­txean izaten duten jokaera erabat disruptiboa izaten da eta gataz­kak sor­tzen dira etengabe. Beraz, arrazoiz­koa da paziente hauen diagnostiko egokia lor­tzeko ahalegin guztiak egitea eta tratamendu egokia aurki­tzea; ez lirateke alde batera u­tzi behar, ez lirateke zigortu daitez­keen subjek­tu legez hartu behar, baizik eta gaixoak direla ikusi behar li­tzateke eta ez lirateke erregimen gogorragoko espe­txeetara eraman behar, errehabilitazioari zigorra gailenduta.

Hainbat erakundek aipatu dute buruko gaixotasunekikoen arreta krisi garaira muga­tzen dela askotan eta ez dela jarraipenik egiten. Marko psikoterapeutikoa indartu beharra dagoela diote, medikazioa ez baita nahikoa eta mota horretako babesak indartu beharra baitago. Horretarako ba­tzuen iri­tziz beharrez­koa li­tzateke espe­txeetan profesional gehiago izatea, eta beste ba­tzuek diote egokiena buruko gaixotasunak dituztenak espe­txetik atera eta toki egokietara eramatea li­tzatekeela, espe­txea berez inguru gogorra baita, estresa sor­tzen du, oldarkortasuna, patologia psikiatrikoak; beraz, ahal den guztia egin behar da buruko gaixotasuna duen per­tsona bere egonkortasuna zailduko duen giro itogarri eta estresagarrian egon ez dadin: “Kanpora zuzendutako programak egiteko egiaz­ko beharra dago, gaixo hauek aurrez prestatu behar dira horretarako, erkidegoko baliabideen eta gaixoaren profilaren artean egoki­tzapenik handiena lor­tzeko”. Zehapen erregimena presoaren profilera egokitu behar da eta osasun arloari lehentasuna eman behar zaio zehapenari eman ordez.

Oro har, PAIEMen ondorioak zeha­tz ezagu­tzen ez diren arren, positibo­tzat jo­tzen dute buruko gaixotasunak dituzten per­tsonen­tzat berariaz­ko parte har­tze plan bat egotea. Euren esanetan, programaren diseinua mesedegarria izan daiteke per­tsona hauen­tzat, eta per­tsona horiek etorkizunean gizartean eta lan munduan sar­tzeko ibilbide per­tsonalak hobeto definitu eta diseinatu daitez­ke. Baina programa ezar­tzeko dauden zailtasunak ere adierazi dituzte: espazio fisikoak ez dira egokiak eta buruko osasuneko profesionalik ez dago; per­tsona hauen­tzako jarduera egokirik ez dago; espe­txe barruan egiten zaiz­kie diagnostikoak aurrez erkidegoan arretarik izan ez dutenei; buruko gaixotasuna askatasuna kendu zaiolako agertu daitekeen kasuak ere aipatu dituzte, hala nola, egoki­tzeko nahasmenduak, animo egoeraren nahasmenduak... horiek balora­tzea oso zaila da etorkizuneko esku-har­tze baterako.

Medikazioa emateari dagokionez, oso positiboa dela uste da gainbegiratuta ematea, nahiz eta espe­txe guztietan ez egin hala eta ondorioz erabilera ­txarrak egon. Medikazioaren merkatu paralelo bat dago eta horren ondorioz botika psikiatrikoak lor­tzen dituzte gaixo ez daudenek, botikak gaiz­ki ematen direlako. Beste alderdi batek ere kez­ka­tzen ditu: botika gehiegi har­tzen duten gaixoak daude eta kanpora irteten direnean botikak nabarmen murrizten zaiz­kie, egokiak ez zirelako.

Espe­txean dauden per­tsonek ezin dute osasun ­txartelik izapidetu, ezta NAN eta erroldarik ere, aske geratutakoan agiri horiek oso garran­tzi­tsuak izan arren. Espe­txetik irteterakoan ­txostenak izatea oso egokia li­tzatekeela diote, eta ­txosten horietan diagnostikoak eta jasotako tratamenduak egon behar lirateke, baita aske geratu ondoren osasun zentroetan dituzten hi­tzorduak ere.

Osasuna hein batean Osakide­tzara transferitu izana positiboa dela esaten dute erakunde guztiek, baina bi erakunderen iri­tziz arreta psikiatrikoko orduak ez dira nahikoa buruko gaixotasunen bat duten guztiak artatu ahal izateko. Erakunde asko iri­tzi horretakoak diren arren eta transferen­tzia horrek erabil­tzaileen­tzat zer hobekun­tza ekarri dituen oso argi ez duten arren, positibo­tzat dute eta espe­txeratu guztien arreta hobetu egingo dela uste dute epe ertain eta luzean.

Espe­txe guztietan osasun zentroak jar­tzea, historia klinikoa eskura izatea eta telemedizina ezar­tzea hobekun­tzak izango dira, luzarora preso guztiak hobeto artatuta egongo dira eta Osakide­tzako sarean errazago sartu ahal izango dira.