1. Hizkuntz eskubideak, kultura eta kirola
I. Arloa kopurutan
Arloan, guztira, 23 espediente berri egin dira 2011n, hau da, Arartekoak urtean izapidera onartutako guztien %1,24. Jarraian, gaien araberako banaketa ageri da:
– Herritarrek administrazioarekin dituzten harremanen gaineko hizkuntz eskubideak 13
– Administrazioaren funtzionamendua eta administrazio prozedura 7
– Kirol jarduerak 3
– Beste batzuk 1
Aurten bideratu diren erreklamazioen −2011n jaso ziren kexak nahiz 2011ko urtarrilaren 1ean abian zeudenak− tramitazioaren xehetasunei dagokienez, txosten hau idatzi denean, hauxe da arloaren egoera:
GUZTIRA | Izapidetzen | Amaituta | Jarduera okerra | Jarduera okerrik ez | Herritarrei aholkuak eta informazioa ematea |
28 | 13 | 15 | 11 | 0 | 4 |
II. Jasotako kexak, gizarte eta araugintza testuinguruan
II.1. Hizkuntzaren aukerak zenbait eremutan duen kostua: Kroniko bihurtzen ari den arazoa
Herritarrek herri botereekiko interakzioan euskaraz aritzeko dituzten zailtasunei buruzkoak dira arloan izapideturiko espedienterik gehienak. Eta kezkagarria da ikustea, beste urte batez, zein eremu espezifikotan biltzen den oraindik ere haserrea: Justizia administrazioa eta osasun eta polizia zerbitzuak. Horien gainekoak dira jarritako kexarik gehienak, bai partikularrei dagokienez, hizkuntz eskubideen alde egitearen eta aldarrikatzearen inguruan gizarte antolaturiko erakundeei dagokienez.
Hain zuzen ere horietan hiru eremuotan urratzen dira gehienbat hizkuntz eskubideak, erakunde honek urtez urte Legebiltzarrari gure txostenetan adierazi diogun moduan. Balorazio hori bat dator, gainera, Europako Kontseiluaren Adituen Batzordeak Espainiako egoeraz argitaratutako azken azterlanarekin. Txosten hau ixtean, ez zen argitara eman erakunde honen azken ebaluazioari buruzko agiria, 2011ko abenduaren 2an emana. Estatistiketatik harago, eskubideak behin eta berriz urratzea egitura arazoa izan daitekeelako adierazi nahi dugu kezka.
Hala, euskarazko arretarik eza beste eremu batzuetan gertatzen denean, uneko arazoak direla egiaztatu ahal izan dugu; izan ere, arduradunek neurri zehatzak eta berehalakoak hartu dituzte gure jarduketa dela-eta. Halaxe gertatu da Lanbide, Ur Agentzia edo Hezkuntza Sailak antolaturiko ikastaroen kontrako erreklamazioetan izapideturiko espedienteetan; espediente guztiek emaitza ona izan dute azkenean.
Aipaturiko hiru arloetan, ordea, emaitza ez da ona izan jasotako erantzunetan: pixkanaka aplikatzeko eskubide baten aurrean gaudela argudiatu izan dute, eta horren ondorioz, pertsonal elebiduna egotearen menpeko auzia da. Horrelako pertsonalik ez dagoela-eta, tartean diren erakundeek giza baliabideak trebatzeko egungo programetan ezarritakoa besterik ez dute jarraitzen. Azkenik, zerbitzua hobetzeko lanean jarraitu beharrari buruzko aipamen orokorra ematen da.
Hala ere, gure ustez herritarrek arlo honetan dituzten eskubideak egiaz betetzea sine die atzeratuko litzateke, baldin eta eskubideok hauxe besterik ez badakarte euskal administrazioetan: emaitzak ikusita, arazoa kroniko izatea galarazi ez duten politikei jarraipena ematea. Zergatik galdetu behar diogu geure buruari, eta horren arabera jardun. Aurtengo esperientzia ikusita, honelaxe laburbil daiteke gogoeta honetan egiten dugun ekarpena:
Aurreko txostenetan, osasuneko pertsonal euskaldunik ez izateak dakarren arazoa aipatu dugu; aurten ere alde horretan jardun dugu. Horregatik, orain arte hemen azaldu denaren ildotik, zenbait kasu esanguratsu aipatu nahi ditugu adierazitako beste bi eremuen inguruan.
II.2. Justizia administrazioa
A) Kexarako zio nagusiak
Gai hauen ingurukoak izan dira herritarrek aurten helarazi dizkiguten zailtasunak:
B) Arazoari aurre egiteko neurriei eta egoerari buruzko diagnostikoa
Euskarak oso presentzia txikia du gure Justizian, eta ez da ikusten erabilerak nabarmen gora egin izanaren zantzurik; ez behinik behin presentzia hori trebakuntzaren eta itzulpenen aldetik jarritako bitarteko materialetan eginiko inbertsioaren proportzio berean, ezta parametroen igoeraren proportzioan ere hala nola euskarak gizartean duen ezagutza maila, beste esparru instituzional batzuetan duen erabilera edo euskaraz trebaturiko zuzenbideko profesionalen kopurua. Erakunde honen ustez, hauexek dira presentzia txiki horren zioak: kostuok interesatuarentzat dakarten disuasio-efektua eta azken urteotako gure txostenetan Legebiltzarrean jakinarazi izan ditugun gainerako faktoreak.
Egoera kezkagarri horren jatorria, azken finean, egituraren aldetik dagoen gabezia da: Epailetzan, Idazkaritza Judizialean, Fiskaltzan eta administrazio zerbitzuetan, lana bi hizkuntza ofizialetako edozeinetan betetzeko trebaturiko profesionalak falta dira gure epaitegietan eta auzitegietan. Profesional horien kopuruak gora egin dezan trebakuntzaren aldetik egin beharreko ahaleginei dagokienez, bi ideia aipatu nahi ditugu, lehenago esandako irizpideen ildotik:
• Hona hemen itzulpen beharrak murriztuko lukeen neurri bat: aldeetako batek euskaraz egin nahi duen prozedura oro euskaraz aritzeko modua duen pertsonalari esleitzea, izapidetzeari dagokionez nahiz ebazpena emateari dagokionez. Espero izatekoa da horrelako konponbideak ematea Bulego Judizial eta Fiskal Berriak emango duen antolakuntza-eremuan.
• Azaldutako diagnostikoa ez dator bat Justizia eta Herri Administrazio Sailak 2011n polemikoa izan zen erabakia hartzeko oinarritzat harturikoarekin: murrizketa ikaragarri handia ordura arte "hizkuntza normalizazioaren arloko laguntza teknikorako erabilitako bitartekoetan, hain zuzen Justizia Administrazioaren pertsonalaren hizkuntza trebakuntzarako eta hizkuntza laguntzarako erabilitakoa". Gure txostenetan behin eta berriz aipatu izan dugunez, eginkizun hori indartu beharra dago, eta galdetu diegun operadore juridiko guztiek oso positibotzat hartu izan dute kanpotik kontrataturiko trebatzaileek eginiko lana. Alabaina, Sailak zerbitzuok kentzea erabaki zuen, eta bere pertsonalari esleitu zizkion. Horiek betetzen duten lana desagertu ez dela kontuan izanik, badirudi ondorio kaltegarriak izango dituela ezinbestean zerbitzuan. Baldin eta erabakia hartzeko azalpena izan balitz aurrekontua murriztu beharra egun bizi dugun egoera ekonomikoa dela-eta, arlo horretan izandako bestelako murrizketen zio bera izango zukeen –esate baterako, Abokatuen Elkargoek hasieran aurreikusitako trebakuntza ikastaroetan izan ziren murrizketak–. Alabaina, baliabideen berrantolaketarekin batera, bi arrazoi eman ditu Sailak, baina orain arte azaldutakoa ikusita, ezin dugu horiekin bat egin:
II.3. Herrizaingo Saila
Arlo horretan orain arte esan izan dugunaren erakusgarri dugu Gasteizko herritar baten kasua. Ez zioten arreta euskaraz eman, lapurreta egin ziotela-eta salaketa Ertzaintzarenean jartzera joan zenean.
Lehenik eta behin, kexa agertu zuen Elebiden (Hizkuntz eskabideak bermatzeko zerbitzua), eta Sailak emandako erantzuna helarazi zion herritar horri. Sailak onartzen du erreklamazio-egileari arreta eman zion agenteak ez zekiela salaketa izapidetzeko nahikoa euskara, eta hark adierazi zuenez, ez zegoen beste agenterik euskarazko arreta emateko. Sailak ez zion erantzuna helarazi kalteturiko herritarrari, Elebideri baizik. Elebideri jakinarazi zionez, Ertzaintza euskalduntzeko programa bat betetzen ari da, zertarako-eta herritarrek aukeratzen duten bi hizkuntza ofizialetako batean arreta emateko helburua lortzeko. Azkenik eskerrak ematen dizkio Elebideri –ez herritarrari– idazkiak aukera dakarrelako zerbitzua hobetzeko. Elebidek hala jakinarazi zionean, kexa batekin jo zuen Arartekoarengana.
Gainera, Herrizaingo Sailak erantzun bera jakinarazi zion erakunde honi, zio beragatik lehenago izapideturiko beste espediente batzuk egin direnean. Bestalde, horrelako zerbait gertatzeko posibilitateak gutxitzeko ahaleginak egingo zituztela adierazi zen bertan. Halaxe jakinarazi genion Sailari, eta ondoko hau ere adierazi genion: erakunde honek arlo horretan behin eta berriz egin izan dituen jarduketak ikusita, espero genuela, salbuespenezko kasuetan izan ezik, erabiltzaileei gure bi hizkuntza ofizialetako edozeinetan arreta emateko modua izatea denbora egokiaren barruan. Halaber, zerbitzua hobetzeko lanean ari direla adieraztea asmo ona agerraraztea baino zerbait gehiago izan dadin, arlo horretan neurri espezifikoak eta ebaluagarriak ere ezarri behar direla adierazi genion.
Kasu honetan, neurriok ezin izan daitezke soilik Ertzaintza euskalduntzeko programarekin jarraitzea. Izan ere, programa hori bukatuta ez egotea gertaturikoaren ezinbesteko baldintza bada ere, ezin esan dezakegu nahikoa denik. Bestela esanda: Ikusitako hutsunearen oinarria ez zen bakarrik zenbait ertzainek euskaraz ez jakitea, erantzunean emandako neurrian azpimarratzen zen inguruabar bakarra. Honako hau ere bazegoen: une hartan, euskaraz zekitenak halako moldez zeuden banatuta zerbitzuetan non, Euskadiko hiriburuko erdialdean kokaturiko herritarren arretarako polizia-postu batean, ez baitzegoen ertzain bat ere erabiltzaileei euskaraz egiteko moduan. Hori zuzendu egin daiteke lehenago azaldutako antolakuntzako irizpideak kontuan hartzen dituzten neurrien bidez. Baina Herrizaingo Sailak ez ditu irizpide horiek hartu kasu honetan, behin eta berriz agertutako arazoa bada ere.
II.4. Bermeak eta administrazio prozedura
Administrazioaren jarduketen kontra jarritako zenbait kexa, bestalde, prozeduraren gainekoak ziren. Beraz, erakunde honek zaindu behar dituen bermeen alde esku hartu behar dugu. Adibide gisa, horietako bi aipatu behar dira:
II.5. Kirola
Kirolaren arloan, azkenik, kezkarako bi arrazoi daudela nabarmendu daiteke urte osoan:
III. Jarduera-plana
Arartekoak arlo honetan duen jarduketa eraentzeko planaren eremuan, nabarmentzekoa da antolaturiko gizartearekin izan dugun lankidetza.
• Kirol taldeak.
• Bizkaiko Abokatuen Elkargoko Euskara Batzordea.
• Hizkuntz Eskubideen Behatokiarekin lankidetzan izan gara herritarrek administrazioekin euskaraz harremanetan jartzeko dituzten zailtasunak direla-eta jasotzen dituzten kexen inguruan, baita eskubide hori lortzeko politika aktiboak gehien behar diren aldeen inguruko diagnostikoa egiteari begira ere.
• Halaber, Eusko Jaurlaritzaren Hizkuntza Politikako Sailburuordetzarekin bildu gara, eta uneoro agertu da prest guri laguntzeko, erakunde honetan kexa jartzeko zioak izan diren unean uneko kasuak ebazte aldera, bai euskal administrazioen ingurukoak, bai estatuko administrazioen gainekoak. Bestalde, eskerrak eman behar dizkiogu erakundeen arteko lankidetza eta koordinazio funtzioei buruzko gogoeta elkarrekin egiteko izan duen prestutasunagatik. Izan ere, gehienbat Herri Administrazioetako Hizkuntz Normalizazioko Zuzendaritzaren bitartez agintzen dizkiete funtzio horiek Kultura Sailaren egitura organikoa eta funtzionala ezarri duen martxoaren 22ko 45/2011 Dekretuaren 14.2. eta 15.2. artikuluek. Gogoeta, funtsean, erakunde honek jarraituko dituen alderdien gainekoa izango da:
IV. Kexarik aipagarrienak
IV.1. "Auzolandegiak" programaren hurrengo ekitaldietan plazak esleitzeko sistema hobetzeko neurriak
Pertsona batek erakunde honetara jo zuen ez zegoelako ados Eusko Jaurlaritzaren Gazteria Zuzendaritzak eginiko jarduketarekin, hain zuzen ere aurten atzerrirako deitutako auzolandegietako plazak esleitzeko jarduketarekin.
Horrelako programetan, ohikoa da plazen eskaintza nahikoa ez izatea eskaria betetzeko, batez ere zenbait herrialdetan. Hala denean, beharrezkoa da esleipen sistema bat bideratzea, eskatzaileen berdintasuna bermatzeko xedearekin. Helburu horrek, gure ustez, irizpide bikoitzak dakar herri botereek arlo horretan duten jarduketaren kalitatea baloratzeko: alde batetik, halako moldez sortu behar da sistema non deialdiaren hartzaileek interesekoak dituzten plazak berdintasunean eskuratzeko modua izango baitute; bestetik, plaza jakin bat hartzaileetako bati eta ez batzuei esleitzeko irizpideek diskriminazio arbitrariorik ez eragitea. Hurrengo deialdietan betetzen direla ziurtatzeko urriaren 21eko 43/2011 Gomendioa helarazi genion Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailari.
Kontuan hartu behar da ezen, arau horretan arauturikoarekin bat etorriz, hauexen araberakoa dela lortu nahi den helmuga eskuratzeko aukera: libre dauden plazen kopurua eta plazak eskatzeko bizkortasuna. Hala, aldez aurretik balizko interesdunek eskaintzaren berri badutela zenbat eta hobeto bermatu, orduan eta berdintasun handiagoa izango da sisteman: nahi den helmuga eskuratzeko aukera. Horretarako, eskaintza argitaratzen denetik izena emateko unera arte denbora egokia igarotzea izango litzateke onena; beraz, horixe izan zen gure lehendabiziko gomendioa.
Bestalde, baldin eta lehentasuna ematen bazaio izena emateko bizkortasunari, ez dirudi izena emateko data eta ordutegia eskola-orduetan zabaltzea denik egokiena deialdiaren hartzaileen arteko berdintasuna bermatzeko; izan ere, gehienak ikasle gazteak dira. Horregatik, plazak lehiaketa baten bidez esleitzea gomendatzen dugu ezarritako epean eskaera egiten duten pertsonen artea
n, dela ausazko irizpidea jarraituz, dela merezimenduen araberako hautaketa erabiliz.
Proposatu genuen bezalako sistema, azkenik, lagungarria izango litzateke kasu honek agerian utzi dituen disfuntzioetako beste bat gainditzeko. Izan ere, ezarritako metodoa edozein dela, halako moldez sortu behar da sistema non, balizko erreklamazioen aurrean, oinarrietan iragarritako hautaketa irizpideak betetzen direla egiaztatzeko modua izango baita plazak esleitzean. Horren bidez, herri botereen jarduketa kontrolatzea ahalbidetu nahi da, baita gardentasun printzipioa bete ere.
IV.2. Elebide zerbitzuaren lana indartu eta hobetu beharra
Hizkuntz eskubideen arloko hainbat espediente izapidetzearen ildotik egiaztatu izan dugunez, kexak aurretik zerbitzu horretan planteatzen zirenean, dagokion administrazioari jakinarazten zitzaizkion, baina ez zien beti erantzuten Elebidek laguntzeko eginiko eskaerei. Izan ere, hiru aldiz eskatu ondoren, izapide gehiagorik gabe artxibatzen zuen, administrazio-isiltasunari eusten bazion. Hala agerrarazten zuen bere txostenean. Prozedura horren ondorioz, erreklamazio-egileetako batek galdera hau egin zion bere buruari: zerbitzu horren xedeko eskubideak bermatze hori zertan gauzatzen den, baldin eta, praktikan, eskubideak urratu izanaren ziozko kexak artxibatzen baziren salaturiko administrazioaren ezetza jaso ondoren, hau da, jarduketa zuzentzeari ezetza bakarrik ez, erantzuteari ere uko eginda. Haren ustez, ez da bermatzen eskubiderik eta, gainera, salaturiko erakundeen arteko lankidetzarik ez dago. Horrek guztiak, haren iritziz, zalantzan jartzen du herri botereek hizkuntza normalizazioaren arloan aurrera egiteko iragarritako konpromisoaren sinesgarritasuna.
Dekretu arautzailearen 8. artikuluko 4 eta 5. idatz-zatietan ezarritakoarekin bat etorriz, kontsulta, kexa edo iradokizunaren xede den erakunde edo Sail bakoitzak beharrezko neurriak hartuko ditu erantzuna emateko betebeharra epe barruan bete dadin, baita azaldutako akatsak zuzentzeko ere. Egindakoaren berri Elebide Hizkuntz Eskubideak Bermatzeko Zerbitzuari eman beharko zaio. Araudi horretan ez dira ezarri manuok ez betetzearen ondorioak. Hala ere, lankidetzarako zenbait betebehar ezartzen dizkiete euskal administrazioei, eta herri botereen jarduketa eraendu behar duten printzipioek dakartzaten ondorioak dituzte, hots, herritarrei zerbitzua emateko eta koherentzia izateko printzipioek. Bereziki eskubideak bermatzeko zerbitzua. Horren eraginkortasunaren oinarria, hain zuzen ere, erakundeen arteko lankidetza sustatzeko duen ahalmenean datza.
Gure ustez, printzipio horiek abiapuntutzat hartuta ulertu behar da Elebideren izaera. Aipaturiko dekretuaren Zioen Azalpenaren arabera, zerbitzu espezializatua eman beharrari erantzuten dio, eta eginkizun hauek ditu: herritarrak hizkuntza eskubideez jabearaztea eta informatzea, herritarrek hizkuntzaren arloan egiten dituzten kontsultak eta erreklamazioak izapidetzea eta kudeatzea eta prozedura espezifikoa, bizkorra eta eskuragarria bideratzea. Horri esker, funtzio horiek Eusko Jaurlaritzaren baitan eraginkortasunez betetzeko modua izango da, beste herri erakunde eskudun batzuekin koordinatuta.
Ordenamenduak termino horietan eratzen duenean eskubideak bermatzeko zerbitzu ofizial bat, ageri-agerikoa iruditzen zaigu berme hori –mugatua izanik ere– ezin izan daitekeela soilik jarduketa bakarra sortzen duten "gorabeherak" agerraraztea, hau da, aurkezturiko kexak dagokien erakundeei aurkeztea. Horren ibilbide bakarra artxibatzea da, erakundeok jaramonik egin ezean. Zerbitzuari esleituriko eginkizunaren betetze formala besterik ez da –eta, horregatik, okerrekoa da–. Bermatzeko eginkizunak asmo hutsetan gelditzeko arriskua egongo litzateke, praktikan edukirik ez duten eginkizunak. Eta herritarren aurrean duten irudirako kaltegarria izango litzateke ezinbestean. Administrazioak hizkuntz eskubideak bermatzeko jarritako bideek funtzionatu behar dute ez bakarrik herri botereek hori lortzeko lankidetzan dihardutenean, baizik eta batez ere, hasieran hala gertatzen ez denean, lortzeko ekimena eta irmotasuna behar direnean. Herritarrek hori espero dute, normala denez.
Horregatik, Elebideren araudiak ez dizkio eratxikitzen ikuskaritza eta kontrol ahalmenak, eta lankidetzan bete behar ditu bere funtzioak. Hori egia izan arren, egia da ere zuzentzen zaien administrazioekin lankidetzan aritzeko oinarrizko modu bat betebeharrak gogoraraztea, hain zuzen ere ordenamenduak hizkuntza eskubideen arloan kasu bakoitzean inposaturiko betebeharrak, Elebideri laguntzeko betebeharretik hasita. Bi alderditan gauzatzen da betebehar hori, funtsean: Alde batetik, epe baten barruan erantzutea; bestetik, kexak izapidetzean ikusitako hutsuneak konpontzeko hartutako neurrien berri ematea.
Erakunde honen aburuz, Elebideren funtzionamendua hobetu beharra dago halako moldez non, egun araututa dagoen arau-eremuaren barruan izanik ere, adierazkorra eta aktiboa izango baita laguntzeko uzkur agertzen diren administrazioen aurrean. Eskerrak eman behar ditugu Eusko Jaurlaritzaren Kultura Saileko Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak horren gainean emandako laguntzagatik; izan ere eskaturiko argibideak berehala eta gardentasunez emateaz gain, gure jarduketaren ondotik presta agertu delako Elebide bere zerbitzuak jarduteko duen prozedura aldatzeko, kexak hobeto izapidetze aldera.
V. Ondorioak