5. Espetxeratuak
I. Aurrekariak
Erakunde honentzat lehentasuneko a
rreta behar duten taldeen a
rtean, kartzelatutako pertsonek osatzen dutenak berezitasun bat dauka: gainontzeko kasuetan, ematen diren bazterkeria edo desberdintasun egoeren a
rrazoiak gizarte, ekonomia edo ideologiakoak dira, eta a
rrazoi horiek euren eskubideak erabiltzea galarazten diete hiritar sektore batzuei. Eta A
rartekoaren esku-hartzearen xedea haiek gainditzera bideratutako politika publikoak –edo, batzuetan, halakorik ez egotea– dira. Preso dauden pertsonekin, A
rartekoak esku hartzen duen a
hultasuna zigor-betearazpenaren eremuan a
gertzen diren inguruabarrek larriagotzen dute Izan ere, neurri handi batean, espetxean egoteak berak sortzen dituen a
urreiritziak a
rindu nahi ditu gure esku-hartzeak.
Ondorio paradoxikoa da, kontuan hartzen bada as
katasuna kentzeko zigorra, hain zuzen ere, birgizarteratzera bideratu behar dela. Konstituzioak horrela a
ldarrikatu a
rren, ordea, a
gerikoa da, gai honetan beste as
kotan baino a
reago, teoriaren eta praktikaren a
rtean dagoen a
ldea. A
lde horrek gure kartzelei funtsean delitua zigortu eta prebenitzeko emandako eginkizunak erakusten ditu, eta haren erroa, a
zken buruan, kontraesan gaindiezin batean dago: gure espetxe sistemak duen birgaitzeari buruzko erretorikaren eta presoa bere familia, gizarte eta lan erreferentzietatik urruntzeak dakarren desgizarteratzearen a
rtean dagoena; erreferentzia haien gabeziak gizarte bazterkeria, txirotasuna eta, ez kasualitatez, gure kartzelak betetzen dituen delinkuentzia mota sortzen den bereizkeria dakartza.
Kontraesan horren a
urrean sortzen da A
rartekoaren esku-hartzea: bere xede nagusien a
rtean gizarte-egoera a
huleko taldeei erakundeen a
rreta bultzatzea duen erakundea izanda, ezin dio ezikusiarena egin zigor-betearazpenak, haien bazterkeria a
rindu beharrean, kroniko bihurtzeari. Horrela, presoen eskubideen defentsa desgizarteratze horren a
urkako borroka bihurtzen da, eta honako ildo estrategikoek definitzen dute:
Arartekoaren lan bazterrezina da politika kriminalari eta espetxe ereduari buruzko hausnarketa gizarteari helaraztea, legearen interpretazioa gizatasuneko, gatazkak baketzeko, berdintasuneko, elkartasuneko, kaltea konpontzeko eta zigor legearen pisu gehiena jausten den biztanleriaren gizarte eta hezkuntza gabeziei erabateko erantzuna emateko irizpideetan oinarrituz.
aukerak dibertsifikatu eta
araubide irekiko bidea
ahalik eta gehien zabaldu behar da. Horretarako, elkarte sarearen lanaren
alde egin dugu, gaur egun zigorra bestela betetzeko modu gehienak errazten dituen esparru gisa. Espetxe eta justizia
administrazioaren
aurrean haien lana ikusarazten saiatzen gara, eta hura zaildu lezaketen oztopoak edo errezeloak gainditzen laguntzen ere bai.
Arestiko puntuari lotuta, preso batek birgizarteratzeko
aukerak izateko haren lan eta kultura jarduera indartu behar da. Kartzelaren desgizarteratzeko ondorioa maila bietako gabezia
argiei dago zuzenean lotuta. Horregatik, haiek
arintzen
ahalegintzen gara, espetxeetan zein espetxetik irten ondoren lana bilatzen esku hartzen duten gizarte ekimeneko erakundeei lagunduz.
azken urteetan euskal espetxeetan puntu horretan ikusi dira
aurrerapenik handienak. Meritua, batez ere, gizarte zibilak bilbatutako elkartasun sare
aberatsari
aitortu behar zaio, baina hura ez zen posible izango espetxeetako zuzendaritzak haien
alde
agertu ez balira.
artean dagoeneko egiten diren bileren garrantzia indartzea da, lehenengoek informazioa hartze hutsetik harago joan
ahal izateko, hausnarketa esparru bateratuak izan
ahal izateko, eta horrela premia eta eskaera berriei
aurre hartu
ahal izateko.
II. Gure esku-hartzearen lege eta gizarte testuingurua
II.1. Esku-hartzeak kasu jakinen a
urrean
Ez diogu garrantzitsua iritzi espetxean dauden pertsonengandik hartutako kexen estatistika a
tala sartzeari; izan ere, gehienak Estatuko gure kideari helarazi behar izan zaizkio, Eusko Jaurlaritzari transferitu ez zaizkion gaiak izanda, hala nola lekualdaketak, zehapenak, helmugak, gradu a
tzerapenak, espetxe onurak eta senideen bisitak ukatzea, eta beste a
utonomia erkidegoetako espetxeetako osasun egoerari lotutako a
razoak. Hala ere, A
rartekoaren irizpidea honakoa da: eskuduntza mugek erreklamazio bat formalki izapidetzen utzi zen ez, haren oinarria baiesten dugun guztietan gure esku dagoen laguntza guztia eman behar diogu hura a
gertzen duenari. A
urten ere horrela egin dugu, honako maila bietan burutu ditugun borondate oneko gestioen bitartez:
Alde batetik, Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Herri-administrazio Sailaren
aurrean, Zigor-betearazpeneko zerbitzuen bitartez.
aurrean, eta Barne Ministerioaren mendeko Espetxe Erakundeen Idazkaritza Nagusiaren
aurrean.
Zentzu horretan egindako esku-hartze guztiak –kexa a
ipagarrien a
talean haien a
dibide bi jaso dira– lehen puntuan a
ipatu ildo estrategikoetatik a
biatu dira, erreklamaziogilea kondenatzeko delitua gorabehera. Horren barruan izaera terroristakoak sartzen dira; haiei dagokienez, erakunde honek zigorrak Euskal Herriko edo gure a
utonomia erkidegotik gertuko kartzeletan betetzea eskatu du a
urten, berriz ere. Era berean, publiko egin dugu zigorrak betetze hori, baimenak, baldintzapeko as
katasuna, espetxe onuren zenbaketa edo gaitz larri edo sendaezinak dituztenak kartzelatik a
teratzea bezalako gaietan, irizpide orokorren a
rabera a
rautzearen a
lde dugun jarrera. Hori dena, legearen interpretazioa birgizarteratzeko irizpideetan oinarrituta, indartu egin da, gure iritziz, ETAk bere jarduera kriminala behin betiko a
maitu duela iragarri zuen unetik.
Jarraian, a
restian a
ipatu ildo estrategikoen harira, 2011ko berrikuntza nagusiak a
ztertuko ditugu. A
zpiegiturei dagokienez, urteko gertakizun nagusia A
rabako espetxe berria a
biatzea izan da. 116 milioi euro baino gehiago balio izan du eta 1.800 lagun hartzeko lekua dauka. 2011ko irailaren 12ko a
ginduz sortu zen, eta Langraizko presoak a
benduan eraman ziren hara.
Antolakuntzako eta a
raudiko berrikuntzei dagokienez, funtsezko erreferentzia bi dira:
Arautegiaren
aldaketa
artean sinatutako hitzarmenak.
II.2. Espetxe berriari dagokion zigor-betearazpen eredua
Espetxe politika a
zken urteetan, delituak ugaltzeari erantzun barik, gure kartzeletako biztanleria esponentzialki handiarazi duen politika kriminalaren testuinguruan baino ez da ulertzen. Horrela, Espainia kriminalitate tasarik txikiena duten Europako herrietako bat izanik (45 delitu 1000 biztanleko, Europako 69,1eko batez bestekoaren a
urrean), biztanleko preso gehien duen herria da (160 preso 100.000 biztanleko, Europan batez beste 121 izanik). Paradoxa hori, funtsean, hiru eragilek a
zaltzen dute:
aukera desagertu denez, Kodean xedatutako zigor nominala murriztu barik, eta hirugarren graduan kalifikatzeko eta baldintzapeko
askatasuna lortzeko betekizun mugatzaileak ezarri direnez,
askatasuna kentzeko zigorretara kondenatutako pertsona gehienek –%80 inguruk– osorik betetzen dituzte espetxe barruan.
Horren guztiaren ondorioz, a
zken hiru hamarkadetan laukoiztu egin da Espainiako espetxeetako biztanleria, eta hazkunde horrek ez dauka batere proportziorik biztanleria osoak a
ldi berean izandako %22ko hazkundearekin. A
zken hamar urteotan, eta espetxe a
dministrazioak erregimen erdi as
keetan betetzeko modalitateak bultzatzeko a
halegina egin badu ere, 45.000 preso inguru izatetik 2011ko a
zaroan 71.387 izatera igaro gara, txosten hau ixterakoan Barne Ministerioak a
rgitaratutako a
zken estatistika hura izanik. Haietatik %20 baino gehiago behin-behineko espetxealdian zeuden.
Gure iritziz, A
rabako espetxea eraikitzea eredu horren esparruan ulertu behar da; haren zerbitzura, Ministro Kontseiluak, 2005ean, 2006 eta 2012 a
rtean 11 kartzela berri eraikitzeko plana onartu zuen, 1.647 milioi euroko plana, hain zuzen ere. Espetxe berria irekitzeari buruz egin dezakegun balorazioa urtez urte erakunde honek a
dierazi duen jarrerari lotu behar diogu: herritarrek eta erakundeek barneratu behar dituzte kartzelak sortzen dituen kalteez, haren giza eta gizarte kostuaz eta, ondorioz, bestelako zigor erantzunak a
biarazi beharraz, norberaren erantzukizuna eta birgizarteratzea errazteko, hori dena, delituen biktimen interesak eta eskubideak a
haztu barik.
II.3. Euskal A
utonomia Erkidegoak espetxeei buruzko eskuduntzak bere egitea
II.3.1. Irizpide orokorrak
Erakunde honen ibilbide osoan, etengabe errepikatu dugu espetxeei buruzko eskuduntzak oraindik transferitu gabe egoteak, gure ustez komeni litzatekeen bezala, ez duela galarazi behar euskal a
dministrazioek, euren eskumenen esparruan, kudeatzen dituzten zerbitzuen sare normalizatua presoei hedatzeko a
hal duten guztia egitea. Horregatik, ondo deritzogu Justizia eta Herri-administrazio Sailak gaiari buruzko eskumen esparrua, osatzen duen a
rlo bakoitzeko lan zehatzaren bitartez, a
halik eta gehien bultzatzeko erakutsi duen interesari.
2011n Sail horrek Barne Ministerioarekin horretarako sinatu zituen lankidetza hitzarmenei dagokienez, gure ustez, gure a
zken txostenetan, gai horretako eskumenak pixkanaka hartzea, Estatu mailako politika kriminalaren esparruan ere, presoen eskubideak benetan hobetu a
hal duen eredu propio bihurtu dadin bultzatu ditugun irizpideekin a
lderatu behar dira haiek. Hobekuntza ez dagokio bakarrik euskal erakundeak eta haiek mugiarazi ditzaketen baliabide publikoak hurbilago egoteari; a
itzitik, eskumenen transferentzia, zelan burutzen den, gure gizarte sarearen a
halmen osoa birgizarteratzearen a
lde baliatzeko a
ukera ere bada; zentzu horretan, A
rartekoak urtez urte baloratu ditu haren gaitasunak eta engaiamendua Legebiltzarraren a
urrean.
Aipatu irizpideak honela laburbil daitezke: eskumenen transferentziak gaitasuna eman behar dio EAEri eremu handi bitan erabakiak hartzeko; izan ere, gure ustez, eremu horiek gai honetan politika koherentea a
utonomiaz garatzeko a
ukerak baldintzatzen ditu. Honakoak dira:
Alde batetik, sailkapenei, helmugei eta espetxeen barne
araubideari dagokiena. Laguntza zerbitzua ez bada ere, esperientziak erakusten duenez, haren eragina erabakigarria da presoak zigorra bete bitartean duen ibilbidean, baita birgizarteratzeko eta laneratzeko prozesuan laguntza eraginkorra jasotzeko posibilitateetan ere.
arrakasta izateko ezinbesteko laguntza eman behar duten hiru
alderdiren
arteko lankidetza esparruari dagokiona: gizarte zibiletik harekin lan egiten duten ekimenak, espetxeetako gizarte zerbitzuak eta Eusko Jaurlaritzaren zigor-betearazpenari eta birgizarteratzeari laguntzeko zerbitzuak.
II.3.2. Aurrerapenak eta egitekoak
Puntu bi horietatik lehenengoari dagokionez, a
ipatu hitzarmenek ez dute a
intzat hartu gure herri-botereen protagonismoa handitzea. Horrek haien esku-hartze osoaren eraginkortasuna baldintzatzen duen heinean, eskumenak pixkanaka hartzearen baitan, a
halik eta lasterren, zentzu horretako a
urrerapenak ere sartu beharra a
zpimarratu behar dugu.
Bigarren puntuari dagokionez, a
ldiz, a
urrerapenak gertatu dira; izan ere, sinatutako hitzarmenetako batek birgizarteratzeari lotutako gizarte erakunde laguntzaileek betetako eginkizuna indartzen du, eta gainera sail berezi bat gorde da a
urrekontuetan horretarako. Horretaz egiten dugun balorazio ona, ordea, ezin zaio zabaldu A
txilotuari Gizarte Laguntza eta Orientabidea emateko (AGLOZ) eta Birgizarteratzeko (ZBLZ) zerbitzuei emandako eginkizunari: Barne Ministerioarekin sinatutako hitzarmenen testuinguruan, Justizia eta Herri-administrazio Sailak ulertu du zerbitzu horiek burutzen a
ri ziren lanak euren eskumenak gainditzen zituela eta, beraz, hura murriztea erabaki du. Erakunde hau ez dator bat erabaki horrekin; izan ere, gure gomendioa, hain zuzen ere, hura zabaltzea zen, jarraian laburbilduko ditugun a
rrazoiengatik.
II.3.3. Justizia A
dministrazioari Laguntzeko Zerbitzuen eginkizuna
Urtez urte errepikatzen dugu zerbitzu horiek justizia a
dministrazioaren erabiltzaile eta langileentzako erreferentzia sendoa baino gehiago direla: delituaren a
urrean, hura egiten duenaren desgizarteratzea a
reagotu beharrean, euskal a
dministrazioak haren birgizarteratzea errazten duten moduen sustapenean gero eta gehiago inplikatzeko a
ukera ere badira. A
biapuntua legeak justizia erakundeei zentzu horretan ematen dien eginkizun garrantzitsua da, zigor-betearazpenaren esparruan ez ezik, inguruabarren –toxikomaniak, gaixotasun mentalak, etab.– balorazioan ere bai, egokia denean, egozgarritasuna murriztu eta, horren ondorioz, segurtasun neurri egokiak erabakitzeko. Eginkizun hori betetzeko hartzen dituzten erabakietan, halabeharrez, erabakigarria da interno baten ibilbideari edo iragarpenari buruz duten informazioa. Informazio hori eguneratua, diziplina a
rtekoa eta osoa izateko baliabideak eta erakundeen estaldura dauden neurrian, errazagoa izango da epaileek, pertsona batek egindako delituaren ondorioak a
gertzerakoan, hark izan dezakeen a
razoa osorik a
intzat hartzea; horrek derrigorrez ekarri behar du ezarriko zaizkion zigorren edo neurrien birgaitzeko eraginkortasun handiagoa.
Horrexegatik, eta zerbitzu horiek lan hori burutzen duten modua zuzenean egiaztatu dugulako, transferentzien testuinguruan, Eusko Jaurlaritzaren eta Justizia Ministerioaren a
rtean 1994ko a
pirilean haren jarduketa a
rautzeko sinatu zen hitzarmenak ematen dizkion eginkizunei balioa ematearen a
lde egin dugu beti. A
zken urtean, lau a
rlotan egiaztatu a
hal izan ditugu eginkizun horiek gauzatu diren lanak:
• Justizia erakundeei dagokienez:
AGLOZek eta ZBLZk epaitutako pertsonaren familia, gizarte, lan eta osasun egoeraren eta egoera pertsonalaren berri eman die epaitegi eta a
uzitegiei, bai epaiketaren zain haren egoerari buruz har daitezkeen erabakiei begira, bai zigorrak betearazteari eta segurtasun neurriei dagokienez. As
katasuna kendu gabeko zigorra a
plikatzeko proposamenak a
urkeztu dituzte, pertsona bakoitzaren zigor eta espetxe egoera osoa bilduz. Puntu horri dagokionez, behin-behineko espetxean dauden pertsonak kartzelatik a
teratzeko gizarte baliabideen eta berrerortzea prebenitzen laguntzeko eta behin-behineko as
katasuneko gizarteratze planak hasi a
hal izateko kontrol neurrien berri eman diete epaitegiei. Izapidetze fasean gizarte txostenak egin dituzte, behin-behineko kartzelaratzea ebazteari edo hari eusteari buruzko erabakiak hartzeari begira, eta etenduretan eta segurtasun neurrietan justizia erakunde eskudunak ezarritako betekizunen betetzearen jarraipenean. A
zkenik, berariaz lagundu diote erakunde honi EAE barruan eta kanpoan kausak eta prozedurak bilatzen, eta zigor a
urrekarien deuseztapena izapidetzen.
• Auzipetuei dagokienez:
Ziegetan, espetxean edo laguntza zerbitzuen bulegoetan a
begiari buruzko motibatzeko elkarrizketaren ondoren, jarduketa batez ere plan pertsonalak egitera eta, dagokionean, birgizarteratze prozesuan pertsonari laguntza ematen dioten gizarte zibileko erakundeekin koordinatzera zuzendu da. Zentzu horretan, garrantzi handia dauka, prozesuan dagoen pertsonari laguntza emateko, familiei laguntza eta informazioa emateko lanak. Bisita as
ko espetxean gertatu dira, bertan hasi behar baitu esku-hartzeak, funtsezko kontuak, hala nola erantzukizunak hartzea eta delitua gertatzeko a
rrazoietan sakontzea, sartzeko a
biapuntu.
• Baliabide sozisanitarioei dagokienez:
Interesatuaren berariazko baimena izanda, koordinazio iraunkorra izan dute pertsonek harremana duten tratamendu programekin eta zerbitzuekin, a
ldian a
ldikoa behar den kasuetan, hilekoa, eta orokorrean. Halaber, eremu soziosanitarioaren eta judizialaren a
rteko bitartekaritza egiten da.
• Abokatuei dagokienez:
Bukatzeko, zerbitzu horiek lantzen a
ri diren kausen a
rdura duten a
bokatuekin burutzen duten koordinazioaren garrantzia berretsi dugu. Ofizioz eskatzen zaizkien kontuei behar den a
rreta ez emateagatik baino gehiago –aurten esku hartu dugun kasu guztietan, a
bokatuen laguntza bikaina izan da–, a
uzi jakin baten emaitzatik harago, a
txilotuek a
maitzeke izan ohi dituzten kontuen kopurua eta sakabanaketa direla-eta, zaila izaten delako birgizarteratzeari begira eraginkortasunez esku hartzeko behar den ikuspegi osotik kasu bakoitzari heldu a
hal izatea.
Justizia eta Herri-administrazio Sailak, ordea, ez die puntu honetan A
rartekoaren gomendioei jarraitu. A
itzitik, zerbitzu horiei emandako baliabideak eta eginkizunak murriztu ditu, eta a
zaldu ditugun eginkizun guztiak burutzetik, 2012ko urtarrilaz geroztik, "Askatasuna kendu gabeko zigorrak kudeatzeko eta justizia erakundeei etendura betearazleen eta as
katasuna kentzeko zigorren ordezpenaren, eta haiek direla-eta zigortuei ezarritako tratamenduen eta jokabide a
rauen jarraipen eta kontrolean laguntzeko zerbitzua" izatera igaro dira. Horrela a
dierazi zuen Sailak, gure gomendioak a
intzat hartzeko moduaren berri emateko egin genion eskaerari erantzunez, komunitatearen onerako lan zigorrak eta zigor-betearazpenaren ordezko formak benetan betetzeko Espetxe Erakundeen Idazkaritza Nagusiarekin uztailean sinatu zituen hitzarmenen ondoren sortutako zereginak berrezartzeko testuinguruan.
Erabaki horrek, a
dierazi dugunez, ez dakar a
urrerapenik euskal herri-botereek zigor-betearazpenean inplikazio gero eta handiagoa izateko A
rartekoak egokiena deritzon noranzkoan. Horrela a
dierazi a
rren, ez dugu baztertzen, erakunde honek bultzatzen duen ereduarekin funtsean bat etorrita ere, Sailak, uneko faktore zehazgaitzak, batez ekonomikoak, ikusita, neurria egokitu nahi izana.
Edonola ere, erabakia oinarritzeko, zerbitzu horiek betetako eginkizunari buruz Sailaren erantzunak daukan balorazioa a
zpimarratu behar da: zalantzan jartzen du haien zereginetik onura a
rgi eta ukigarria a
teratzen denik zigor prozeduran sartutako pertsonarentzat; dioenez, epaileen, fiskalen, gizarte zerbitzuen, espetxe erakundeen eta a
bokatuen eskumenak inbaditu dituzte etengabe; eta a
ditzera ematen du, euren eginkizunak egiten zuten bezala burutzen jarraituz gero, zalantzan jarriko luketela a
rlo horietako guztietako profesionalen lan ona.
Arartekoaren ikuspuntutik ezinezkoa da a
dierazpen horrekin bat etortzea, ez gure eskarmentu zuzenaren a
rabera, ez horri buruz Euskal Herri osoan justizia eta gizarte langileengandik bildu a
hal izan dugun iritziaren a
rabera; Sailaren balorazioarekin duten desadostasuna faktikoa izan ez ezik, kontzeptu eta a
rauaren interpretazio a
lderdietara ere zabaltzen da:
ahultasuneko egoera dela-eta –deserrotzeak, txirotasunak,
atzerritartasunak, gizarte bazterkeriak, toxikomaniak, gaixotasun mentalak,
abokatu zuzendaritza bakarrik eta justiziarekin
amaitzeke dituzten kontu guztietarako konfiantzarik ezak, e.a.ek eraginda–, herri-botereek gai honetan duten esku-hartzea, kasu
askotan, zatikakoa, deskoordinatua eta,
azken buruan, birgizarteratzeari dagokionez disfuntzionala da. Hori dela-eta, justiziako euskal operadoreek baloratu egin dute zerbitzu horiek
alde kognitiboa, enpatikoa eta esperientziazkoa batzeko duten gaitasuna, pertsona baten
arazoari osorik heltzerakoan, lehen unetik, delitua egitera eraman zuten eragileetan benetan eragiten duen birgizarteratze eta laneratzeko ibilbidea lantzeko moduan egoteko xedez.
arazoek egiturazko
arrazoiak dauzkate, eta neurriren batean justizia
administrazioaren profesionalen jarduteko
aukerak gainditzen dituzte. Herri-botereek ZBLZ eta
AGOLZ bezalako berariazko zerbitzuen bidez
aurre egin nahi izateak ez du inondik inora zalantzan jartzen epaileen, fiskalen,
abokatuen eta gizarte langileen profesionaltasuna;
aitzitik, haien lana erraztu eta eraginkorrago bihurtzen duten sinergiak sortzen ditu.
administraziotik kanpoko iturrietara jotzea txostenak lortzeko, Botere Judizialaren Lege Organikoko 508.
artikuluak xedatzen duenaren ildo berean. Zentzu berean
arrazoitzen du Madrilgo Espetxe Zaintzaren 3. Epaitegiaren 2004ko urtarrilaren 14ko
autoak. Eusko Legebiltzarrarentzako
aurreko txostenean kopiatu genuen hura, gure iritziz, zerbitzu horiek
aztertzen
ari garen gaian jurisdikzio eginkizunari eman diezaioketen laguntzari ematen dion eginkizunak daukan interesagatik.
II.3.4. Arau a
ldaketak
2011n onartutako erreforma dela-eta, Espetxe A
rautegiak izan dituen a
ldaketek honako a
lderdietan eragin dute batez ere:
arautu dira internoen balizko
arrisku mailari egokitzeko, batez ere delitu jarduera erakunde baten esparruan burutu dutenei dagokienez. Horretarako, espetxeetan delitu jarduerei jarraitzeko balizko saiakeren
aurreko zaintza, kontrol eta esku-hartzeari buruzko
antolakuntza
arauak onartu dira.
alderik eztabaidagarriena da. Espetxean lan egiten duten gizarte ekimeneko zenbait erakundek hari deritzotena helarazi ziguten; hartan FIESen legeztatzea ikusi zuten,
Auzitegi Gorenak, forma
akatsetan oinarrituta, eta mamian sartu barik, "zuzenbide osoz deusez" jo zituenetik bi urtera.
artikuluan
araututako bizi erregimen itxiari heldu zaio. Nolabait, FIESen legeztatzea orekatzen da talde horrengan esku-hartze zuzen eta biziagoa eginez, berariazko programen eta programa espezializatuen bidez.
Azkenik, Tratamendu Batzordeen eta Zuzendaritza Batzordeen osaketa
aldatu da, Gizarteratze Zentroak sortu direnetik sortutako
antolakuntza errealitate berrira egokitzeko.
Espetxe a
dministrazioak isolamenduko preso kopurua murriztu eta haien bizi baldintzak a
rintzeko egindako a
halegina. Zentzu horretan, Erregimen Itxiko Internoekin Esku Hartzeko Programa a
ipatu behar da; sistema biguntzeko eta pertsona erregimen a
rruntean txertatzen a
urrera egiteko a
halegin bat. Hala ere, 2011ko a
rau a
ldaketak FIESi lege babesa ematearen eta fitxategietan sartutako pertsonaren bizi erregimena mugatzearen a
lde egiten du. Haien xedea interno talde jakin batzuei buruzko informazio zabala izatea litzateke, haien loturak ezagutu eta "erregimen kudeaketa" egokia egin a
hal izateko. Baina datu horiek (espetxekoak, gorabeherak, kanpoko komunikazioak...) lortzeak, nahi eta nahi ez, zenbait kontrol tresna eta praktika egotea eskatzen du, eta gutxienez gure kezka a
dierazi behar dugu, haiek direla-eta, pertsonen oinarrizko eskubideei eragin diezaieketen neurrian. Horrela jaso dute, esaterako Espetxe pastoralaren Justizia A
rloak 2011n egindako Lege Proposamenek:
administrazio kontrolaren pean jartzen ditu pertsonak, gela
aldaketa sistematikoa, miaketa eta
araketa etengabeak, orduroko kontrolak edo 21 orduko inkomunikazioa bezalako praktikak erabilita.
amaituko dira".
alienaezinak dira. Ikuspegi horretatik ezin da onartu egun indarrean dagoen lehen graduko eredua. Espetxe isolamenduaren baldintzak hain dira gogorrak eta gizartekoitasunaren uko hain erabatekoa dira ezen isolamenduak
azken neurria izan behar bailuke, ezinbestekoa den denborarik laburrenean, xede neurgarri jakin bati lotua eta gehienezko denbora muga gaindiezin baten mende. Horregatik, inkongruentzia da, zigor gisa, muga 42 egunekoa izatea, eta ustezko tratamendu
arrazoiengatik (internoa sailkatzen den erregimena) mugarik ez egotea. Horrela, legeak bidea ematen du pertsona bat kondena osoan, zein 40 urte eta gehiagokoa izan baitaiteke, isolamenduan egotea.
araberakoak izateko, orain
arautegiak honakoa xedatzen du: "FIES datuak
administratiboak baino ez dira". Halaber, honako dei zehatza egiten da: "FIESen sartzeak ez du inolaz ere
aurretik juzgatzen, tratamendurako eskubideari betorik jartzen, edo bestelako bizi erregimenik ekartzen". Egia, ordea, beste bat da: nahi eta nahi ez eragiten die sailkapenari, baimenei eta bizi erregimenari,
araudiak kontrakoa xedatu
arren.
III. Arloko jarduera-planean a
urreikusitako beste jarduera batzuk
III.1. Bilerak elkarteekin
Hiru lurraldeetan bilerak egin ditugu presoen birgizarteratzean lan egiten duten gizarte ekimeneko erakundeekin eta a
bokatu elkargo bakoitzeko Espetxe Laguntzako Txandaren a
rdura duten a
bokatuekin.
Urtero dauzkagun topaketa horien bitartez, burutzen ditugun jardueren berri elkarri emateko esparru egonkorra izan nahi dugu, urte osoan gure esku-hartzea eskatzen den kasu jakinei buruz daukagun harremanaz gain. Bestalde, a
dierazten dizkiguten kezkarako a
rrazoiei esker, gure espetxeetako egoeraren bilakaera ezagutzen dugu lehen eskutik. Txosten honetan a
ipatutakoak ez ezik, a
urten honakoak a
zpimarratu behar dira:
Atzerritarrak: espetxe
administrazioak
azkarrago eta
arreta handiagoz jokatu behar du haiek erroldatzeko eta haien
agiriak (pasaportea, bizileku edo lan baimena) berritzeko. Pertsona
askok, espetxean egonda haiek egiterik ez daukatenez, oso mugatuta ikusten dituzte prestakuntza eta gizarteratze eta laneratze programetan sartzeko
aukerak,
arrazoi hori dela-eta.
arazoak pairatzen dituzten pertsonekin lan egiten duten erakundeek salatzen dutenez, maiz ez dago diagnostikorik edo txarto eginda daude, eta horrek haiekin egin beharreko lana
atzeratu edo zailtzen du. Gai honi buruz,
aurten txosten berezi bat
argitaratuko dugu, erabateko erantzuna emateko behar diren ekimen ofizialak eta sozialak sustatu nahi duena.
arduratzen den Ertzaintzaren patruilaren mendean dagoela, eta haren irizpideak, gehienetan mugatzaileagoak izateaz gain, txanda bakoitzeko ertzainen
arabera
aldatzen dira.
Arabako espetxe berrirako garraioa: Funtzionamenduan hasi orduko, han lan egiten duten GKEen kexak jasotzen hasi ginen, horren karietara.
Agertzen ziren disfuntzioak eta
aurreikuspenik ezaren
adibidea izan daiteke Sestaoko 80 urteko
andre bati gertatutakoa: hitzordua zeukan bere semea bisitatzeko, 2012ko urtarrilaren hasierako ostegun batean, 17:00etan. Haren egoera ekonomikoa gure espetxeren batean senideak dauzkaten pertsona gehienenaren
antzekoa zen, eta
autobusaren mende zegoen Zaballako espetxe berrira iristeko. Bilboraino joan ondoren, Gasteizerainoko
autobusa hartu zuen, eta 14:00etan iritsi zen hara. Geralekuko informazio bulegoan esan zioten ez zegoela
autobusik espetxe berrira, eta ez ziotela esan jarriko zenik. Ezin zuenez taxi bat ordaindu,
azkenean Gasteizko Hiesaren
aurkako Elkartearekin kontaktatu
ahal izan zuen, eta haren boluntarioek euren
autoz eramatea eskaini zioten. 16:40an iritsi zen zentrora. Prestakuntzak egin
ahal izateko bisitek ordu erdi lehenago bertaratu behar dutenez, funtzionarioak esan zion bere txanda pasatua zela, eta 19:00ak
arte itxaron behar zuela.
Alferrekoak izan ziren emakumeak eta boluntarioek haren bidaiari buruz eta, halako egoeran, hurrengo txandari itxaroteak sortuko zizkion
arazoei buruz eman zizkioten
azalpenak. Egoera ikusita, une hartan irteten zuen boluntario batek bere burua eskaini zuen bisita
amaitu
arte itxaron eta bere
autoz Gasteiza eramateko, han Bilborako
autobusa hartu
ahal izateko. Horrela, 20:00etan jaistea lortu zuen, eta 23:00 baino beranduago iritsi zen bere herrira.
III.2. Bilerak a
dministrazioekin
III.2.1. Fiskaltza
Fiskaltza Nagusiarekin eta Probintziako Buruzagitzekin bildu gara, a
restian a
ipatu ditugun erakunde honen jarduketen berri emateko, eta praktikan zigorrak betetzeko modalitateak eta legedian xedatutako segurtasun neurriak a
plikatzeko moduak egiaztatzeko eta haiei buruz hausnartzeko. Osasun mentalari espetxe eremuan emandako a
rretaren a
razoak a
rreta berezia izan zuen.
III.2.2. Eusko Jaurlaritza
Justizia sailburuordearekin –besteak beste– zigor-betearazpenari buruz urte osoan daukagun harreman etengabea ez ezik, Osasun eta Kontsumo Saileko Droga-mendekotasunen Zuzendaritzak deitutako Justizia eta Espetxe Batzordean parte hartu dugu.
IV. Kexarik a
ipagarrienak
IV.1. Genero indarkeriaren biktima bati bere erasotzailearen tratamenduaren eta espetxe onuren berri ematea
Salatutako egoera
Emakume batek A
rartekoagana jo zuen gertakari bati buruz zeukan kezka a
zaltzeko: haren bikotekide ohiak kondena betetzen zuen hura hiltzen saiatzeagatik, eta espetxe baimenak zeuzkan. Haren ustez, horrek bere biktima eskubideak urratzen zituen, bai zekarkion segurtasun ezagatik, bai erasoaren ondorioz ezarritako erantzukizun zibila ordaintzeko a
haleginik egin ez zuelako, espetxean lan ordaindua izan a
rren.
Arartekoaren esku-hartzea
Arartekoak ulertu zuen erreklamaziogileak eskubidea zeukala bere erasotzaileari emandako onurari buruzko informazio osoagoa izateko. Espetxe a
dministrazioari eskatu a
rren, irteteko baimena zuen eguna baino ez zioten esan. Datu hori baino ez zuela, eta erantzukizun zibila betetzeke egonda, ez generitzon a
rraroa egoera, a
ldi berean. mehatxu eta biktima izaerarekiko begirune faltatzat jotzea.
Horren ondorioz, herritar horrek gertatzen a
ri zitzaionaren ezagutza izatea lortzea bilatu zuen gure lehen jarduketak. Eusko Jaurlaritzaren zigor-betearazpenari eta birgizarteratzeari laguntzeko zerbitzuen bitartez, horri buruzko datu garrantzitsu biren berri izan genuen: a
lde batetik, zigor eta espetxe a
raudiak horretarako daukan gutxieneko denbora igarotakoan eman zitzaiola baimena, berariazko tratamendu baten esparruan: internoak a
probetxamenduz egin zituen ikastaroak eta terapiak, eta haien a
rduradunek, euren ebaluazioan, haren damua eta haren nortasunaren bilakaera ona ikusi zituzten. Testuinguru horretan, legeak bilakaera horri laguntzeko daukan tresna bat ziren baimenak. Hori bermatzeko, hasiera batean egun batekoa izango ziren, eta denbora guztian presoa erakunde espezializatu bateko –Loiola Etxea– langileek lagunduta egongo zen; bestetik, presoak hilabete bi eman zituen espetxean jasotzen zuen soldatatik 200na euro sartzen, erantzukizun zibila ordaintzen joateko.
Azken a
lderdi horri dagokionez, gestioak egin genituen epaia eman zuen a
uzitegiaren eta zigor-betearazpenen epaitegiaren a
urrean, eta haien ondorioz, ordainketa a
ginduen kobrantza geldiarazita zegoen puntua a
urkitu zen, eta berehala sartu ziren erreklamaziogilearen kontuan. Baina, biktimaren segurtasunari eta jabekuntzari dagokienez, as
koz garrantzitsuagoa iritzi genion bere erasotzaileari emandako baimenaren zentzuari, edukiari eta garapenari buruz eman genion informazioari esker burutu zen prozesuari. Puntu horretan, Loiola Etxeak emandako laguntzaren garrantzia a
zpimarratu behar dugu: pertsona horrekin jarraitutako lan ildoaren berri eman ondoren, erreklamaziogileari zuzenean a
zaltzeko egin genion proposamena onartu zuen. Eta profesionaltasunez eta xamurtasunez egin zuen; harekin harremanetan egon zen presoarekin baimenez a
teratzen zirenean egingo zituzten mugimendu guztien berri emateko, eta haren esanetara jarri zen a
hal zuten guztietan laguntzeko.
Emaitza
Erreklamaziogileak a
razoari emandako ikuspegi hori onartu eta eskertu zuen, gure eskarmentuaren a
rabera, begirunez eta hurbiltasunez tratatzen dituztenean biktimek erakutsi ohi dituzten a
dorez eta eskuzabaltasunez. Gure ustez, gertatutakoak erakusten du biktimarenganako a
rretak informazio objektibo eta osoa eta gizatasuna uztartu behar ditu, a
razoei osotasunean helduz:
arriskua izango. Horrela, birgizarteratzeko lana, haren segurtasunarentzako mehatxu sentitzetik, hura konfiantza eta,
azken batean, bere bizitzaren gaineko kontrola berreskuratzeko prozesuan protagonista sentitzeko
aukera bihurtu zen.
IV.2. Espetxean dauden a
tzerritarrek ezkontzeko edo Izatezko Bikoteen Erregistroan inskribatzeko behar diren a
giriak lortzea
Salatutako egoera
Donostiako emakume batek, preso zegoen frantses nazionalitateko pertsona baten bikotea izanda, urte eta erdiz a
halegindu zen harekin Izatezko Bikoteen Erregistroan a
lta ematen. Ez zuen lortzen, horretarako espetxean zegoen pertsonaren egoera zibilaren ziurtagiria eskatzen ziotelako, eta hori haren jatorrizko herriko erregistro zibilak eman behar zuen. Frantzian, ordea, a
gintariek ziotenez, pertsona hori zenbait urtez bere herritik kanpo bizitzeak ziurtagiria ematea galarazten zuen.
Arartekoaren esku-hartzea
Horri buruzko gestioei ekin genien Eusko Jaurlaritzako Gizarte Gaietako sailburuaren aurrean, hura a
ipatu zerbitzuaren kudeaketaren a
rduradun hierarkikoa izanda.
Azaldu genion pertsona horrek Frantziatik kanpo emandako denbora Espainian preso egondako berbera zela eta, beraz, eskatutako ziurtagiriaren bidez frogatu nahi zen datua –hots, bikotekide biak ezkongabeak izatea–, gure iritziz, a
giri bi uztartuz froga zitekeela: a
lde batetik, espetxe a
gintarien ziurtagiria, tarte horretan ezkondu ez izanari dagokionez; bestetik, baietsi genuenez, Frantziako a
gintariek eman zezaketen "extrait d’acte de naissance integral" delakoa.
Emaitza
Sailburuordea a
dos a
gertu zen, eta jarraibideak eman zituen inskribatzeko eskabidea onar zezaten eta, a
urrerantzean, erregistroaren irizpideak a
zaldutako zentzuan zuzendu zitzaten. Erreklamaziogileak a
ipatu a
giriak lortu zituenean, haiek a
urkezteak bikotea Erregistroan inskribatzeko balio izan zuen.
V. Ondorioak
arren, haren kudeaketaren
alderdi batzuen transferentzia prozesuak
aurrera jarraitu du. Hezkuntza eta osasun
arloetan hasita,
aurten Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Herri-administrazio Sailaren eta Barne Ministerioaren
artean sinatutako hitzarmen berrien bidez bultzatu da. Gai honi buruzko eskuduntza esparrua
ahal den guztia bultzatzera deitu nahi dugu Saila, euskal
administrazioek, euren eskumenen esparruan, kudeatzen dituzten zerbitzuen sare normalizatua presoei hedatzeko
ahal duten guztia egitea lortzeko erakunde honek egin dituen gomendioen ildotik.
alderdi onetako bat, birgizarteratze gaietan diharduten gizarte erakunde laguntzaileek burutzen duten eginkizuna bultzatzea izan da, horretarako
aurrekontu-sail berezi bat bideratuz. Hala ere, haien kualifikazioa
ahalik eta gehien baliatzeari begira, gomendatu behar dugu bultzada horrek zenbait irizpide
aintzat hartzea. Izan ere, erakunde horiek, haiekin izan ditugun bilera guztietan, gizarteratze eta laneratze ibilbideak diseinatzen eta garatzen duten eskarmentuan oinarrituta, honako irizpideak
azpimarratu dituzte:
aurre egitea funtsezkoa den
arloetan.
aukerak, prestakuntza, terapia...– espetxe testuinguru batean gertatzen dela, eta hartan pertsonak jasaten dituen baldintzak ez direla
askatasunean izango lituzkeen berberak. Horregatik, lanaren eraginkortasuna, besteak beste, honako eragileek hartzen duten garrantziaren
araberakoa izango da:
askatasuna kendu zaien pertsonen eta presoek jotzen duten erakundeen
arteko lotura sortzeko, hura izango baita
abiapuntua funtsezko kontuak sartzeko, hala nola erantzukizunak hartzea eta delitua gertatzeko
arrazoietan sakontzea. Halaber, migrazio egoeratik datozen
arazoak (paperik gabe, lanik gabe) ere
aintzat hartu behar dira.
aukera
aske batetik, eta zigorra
askatasun handiagoko baldintzetan bete
ahal izatea gorabehera. Horren ondorioz, ibilbideak pertsonen prozesuko une egokian proposatu behar dira,
alegia, laneko kontuetan laguntzeko
alderdi pertsonalean oinarriek ondo jarrita egon behar dute. Bestela, laguntza orok oinarri behar dituen
autonomia eta kongruentzia
arriskuan jartzen dira.
Arestiko guztia kaltetu barik, oraindik ere beharrezkoa da espetxe eskumenak guztiz transferitzea. Eta hori zati batean baino posible ez den bitartean, gure gomendioa berretsi behar dugu: prozesuak klasifikazioari, helmugei eta espetxeetako barne erregimenari buruzko erabaki eremuak jaso behar ditu, gai horiek beste guztiak benetako
autonomiaz kudeatzeko gaitasuna baldintzatzen dituztelako. Orain
arte
administrazio zentralarekin sinatutako hitzarmenek, ordea, ez dute zentzu horretako
aurrerapenik jaso, haren eragina erabakigarria izan
arren presoak zigorra bete bitartean duen ibilbidean, baita gizarteratzeko eta laneratzeko prozesuan laguntza eraginkorra jasotzeko posibilitateetan ere.
Arartekoaren gomendioetatik
aldentzen da. Zerbitzu horien lanak erraztu izan du, gure eskarmentuaren
arabera, elkarri eraginez, zigor eta espetxe sisteman sartzen diren pertsona
asko dauden egoera eratzen duten inguruabar ugariei osotasunean heltzea. Horrela, herri-botereak egoera hobean daude
aipatu egoerak dauzkaten eskubide eta bermeetan eragiten duen modua ulertzeko. baita, ulermen horren bidez, hari buruzko balizko esku-hartze eremuak identifikatzeko ere, epaiketa
aurreko lanetik laneratze eta gizarteratzeko ibilbideen banakako jarraipeneraino. Ikuspegi hori Euskadirako nahi dugun zigor-betearazpen ereduaren funtsezko
alderdia izanda, uste dugu gai horretan ere gero eta eskumen gehiago bereganatu behar direla. Horrexegatik, gomendatu behar dugu transferentzia prozesuarekin batera ez dela
AGLOZek eta ZBLZk zentzu horretan burutzen duten eginkizuna murriztu behar;
aitzitik, irmotasunez hura indartzearen
alde egin behar da, bai maila materialean bai eskumenei dagokienez.
aplikatzerakoan, terrorismoaren
aurkako borrokak erabaki eta baldintzatu du
azken hamarkadetan. Gure
aburuz, ETAk esplizituki eta behin betiko bere jarduera kriminala utzi izanak
ahalbidetzen du, erakunde honek beti
aholkatu duenez, birgizarteratze irizpideetatik, haren presoei zigorrak betetzeko
araubide orokorra
aplikatu
ahal izateko interpretatzea legea. Beraz, berretsi behar dugu komenigarria dela espetxe politika zentzu horretan
aldatzea, Euskadiko edo gure
autonomia erkidegotik gertuko kartzeletara
aldatzeari, baimenen
aplikazioari, baldintzapeko
askatasunei, espetxe onuren zenbaketari edo gaixotasun larri eta sendaezinak pairatzen dituztenak kartzelatik
ateratzeari dagokienez.
autobus geralekuak izan behar lituzketela Gasteiz hiriari lotzeko.
alde batera utzita, espetxe batean bertaratzeko
agindua hartzen duten pertsonek ez dutela harako garraioa behar euren interes partikularra
asetzeko, ez baitoaz ez
askatasunez ez zerbitzu bat jasotzera:
agindu hertsatzaile baten ondorioz egin behar dute, eta hura urratzea delitua izan daiteke; behar hori
administrazioak ezartzen die legeak ematen dizkion zigor-betearazpeneko eginkizunak betez.
administrazioek laguntza eman behar dute betearazpen horren baldintzek birgizarteratzeko xedeak erraz ditzaten, xede horiek Konstituzioak emandakoak izanda. Ildo horretan sartzen dira baimenak, lanerako eta terapiarako irteerak,
aldian-aldian
aurkeztu beharraren mendeko
askatasun egoerak, senideen eta gizarte ekimeneko erakundeen bisitak, eta, oro har, internoek, bai familia eremuan, bai gizartean eta lanean, kanpotik birgizarteratzen –edo espetxeak eragiten duen desgizarteratzea
arintzen– lagundu behar duen laguntzarekin kontaktua izatera zuzendutako jarduera guztiak. Horrek guztiak garraio premiak sortzen ditu eta, herri-botereen jarduketa batetik –zigor-betearazpena– sortzen diren eta legeak hari ematen dion xedeari –presoen birgizarteratzea– erantzuten dioten heinean, zerbitzu publiko eraginkor baten bidez erantzun behar zaie.