Ararteko

Egindako landa-lanetan, presoak gizartera­tzeko lan egiten duten gizarte-ekimeneko erakundeen ekarpenetan eta kon­tsultatutako dokumentazio akademiko, zientifiko eta administrazioan oinarrituta ateratako ondorioak eta erakunde honetan jasotako kexa guztien tramitazioan lortu dugun ezagu­tza kontuan hartuta, jarraian adieraziko ditugun gomendioak ida­tzi ditugu.

Gomendio horiek egitura­tzeko orduan, askatasuna kendu dioten per­tsonaren bizi-ibilbidea hartu dugu abiapuntu­tzat, sistemaren elementu nagusia bera dela ikusarazteko, eta buruko osasunean izan di­tzakeen beharrizanak nabarmen­tzeko, az­ken finean horrexek justifika­tzen baitu agintari publiko desberdinek sisteman duten zeregina. Horrek guztiak bi ondorio dauz­ka:

Batetik, gure gomendioak egitean sistema hori osa­tzen duten politika publiko guztiak barne hartu behar ditugu, gure jarraipen eta kontrolean berariaz euskal administrazioek gara­tzen dituztenak landu ditugun arren.

Bestalde, lehendik ezagu­tzen genituen neurri guztiei ahalik eta koheren­tzia eta zen­tzu gehien emateko, zigorrak bete­tzeko eredu propio batean sar­tzeko gomenda­tzen hasi behar dugu, Euskadik espe­txeen gaineko eskumenak bere gain hartu behar dituela ezar­tzen duten estatutu-aurreikuspenen esparruan.

ESPETXERA SARTU AURREKO ETAPARI dagokionez:

1. Nahitaez­koa da SEGURTASUN NEURRIEN aplikazioa susta­tzea, baita zigor-legediak buruko nahasduraren bat duten per­tsonek beren zigor-eran­tzukizunak espe­txeen barruan bete­tzen dituztela saihesteko eskain­tzen dituen bestelako aukerak bul­tza­tzea ere.

Horretarako, gainera, neurri horiek erkidego-sarean bete­tzeko prest dauden unitate egokiak eduki behar dira.

2. Buruko gaixotasuna duen per­tsonarekin harremana izan duten zuzenbide eta segurtasuneko profesionalen PRESTAKUNTZA hobe­tzea komeni da, delitua sor­tzen den unetik kausaren tramitazio osoan zehar.

3. Buruko gaixotasundun egoerak oharkabean ez pasa­tzeko prozedura judizialen EZARPENA hobetu behar da, eta, horren harira, bereziki zaindu behar da legediak delitu jakin ba­tzuen auzipera­tze az­karrerako ematen dituen automatismoetan eror­tzeko arriskua.

4. Beharrez­koa da Auzitegi eta Medikun­tza Klinikaren lana erraztea, per­tsonaren buru-osasuna baloratu eta egoera horrek gertaeretan duen eragina ebalua­tzeko orduan. Horretarako, klinikak Osakide­tzako buru-osasuneko sarearekin duen koordinazioa indartu behar da, perituek beharrez­ko aurrekari klinikoak izan ahal di­tzaten. Era berean, Osakide­tzak auzitegietako ­txostenak eskura­tzeko erraztasunak dituela bermatu behar da, buruko gaixotasuna duen eta perituen balorazioa jaso duen per­tsonari eska­tzen zaion erkidego-arreta hobe­tzeko asmoz. Hori guztia, per­tsona interesdunak bere baimena ematen badu.

5. Beharrez­koa li­tzateke a­txilotuaren Gizarte Orientazio eta Lagun­tzarako Zerbi­tzuaren (GOLZ) an­tzekoa berrezar­tzea, DIZIPLINA ANITZEKO TALDE bat izateko, alde judizialetan fun­tziona dezan eta per­tsonaren informazioa era koordinatuan jaso eta batu dezan, auzitegiei per­tsonen egoera sozio-sanitarioaren berri eman diezaien, esku har­tzen duten administrazio eta agente desberdinen arda­tz koordina­tzailea izanik, eta, hala, auzitegiek erabakiak har­tzeko orduan per­tsonaren errealitateari eta xede-baliabideei buruz­ko ezagu­tzarik zabalena izan dezaten.

6. Premiaz­koa da Osakide­tzak bitarteko eta estrategia egokiak izatea NORTASUN NAHASDURAK dituzten per­tsonei berariaz­ko arreta eskain­tzeko. Horrenbestez, beharrez­koa da baliabide espezializatuak antola­tzea, esaterako eguneko ospitalea, 2009az geroztik proiek­tatuta zegoenaren ezaugarriekin, Arartekoaren 2012ko azaroaren 23ko ebaz­penean adierazten genuen bezala; gai­luak; koordinazio-protokoloak; goiz an­tzemateko mekanismoak; lan­tzeko bitartekoak; eta abar. Izan ere, substan­tzien erabileraren zioz­ko nahasdurarekin batera ager­tzen direnez maiz, paziente dual hauek sare sozio-sanitarioan jaso­tzen dituzten arretak menpekotasun-sintomak kontrola­tzeko izaten dira soilik, nortasun-nahasduraren gaineko arreta ahaztuta, eta, horrek konpen­tsazio-ezak eragiten ditu, edo, bestela esanda, sarritan espe­txera­tzea eragiten duten delituz­ko jarrerak.

Neurri hori gauzatu arte, beraz, ezinbestekoa da biderapena, ituna eta gastu-sarrera bezalako bideak aurreikusi eta aplika­tzea.

7. Beharrez­koa da NORTASUN NAHASDUREI eman behar zaien arreta klinikoari buruz­ko hausnarketa zientifikoa susta­tzea, baita horiei eman behar zaien balorazioari eta egozgarritasunean duten eraginari buruz­ko hausnarketa medikoa eta legez­koa egitea ere, segurtasun-neurriak eta bestelakoak aplika­tzen direla ahalbide­tzeko, per­tsona horiei espe­txetik kanpoko tratamendua emateko asmoz.

8. Buruko nahasdurak dituzten ATZERRIKO PERTSONEI erraztasunak eman behar zaiz­kie osasun-arreta espezifikoa eskura­tzeko orduan, gainerako herritarrekiko berdintasun-baldin­tzetan. Horrenbestez, saihestu egingo da administrazio edota burokraziako arrazoiak medio (errolda, osasun-­txartela…) beren osasunerako behar duten tratamendutik kanpo gera­tzea eta, gaixotasun horren ondorioz, espe­txera eramango dituzten jarrera disruptiboak gara­tzea.

ESPETXEKO EGONALDI denborari dagokionez:

9. Zigor-kausak dituzten EMAKUMEAK arreta berezia behar duten kolek­tiboa dira. Izan ere, orokorrean gure espe­txeetarako biztanleria osoaren­tzat egindako gainerako gomendio guztiak aplikagarriak izateaz gain, larritasun handiagoko psikopatologiak an­tzeman dira emakumeen artean eta zailtasun handiagoak dituzte erkidegoko baliabideak eskura­tzeko orduan. Halaber, ondorio larriagoak eragiten diz­kie maila per­tsonalean eta familiarrean, beren zain­tzapean seme-alabak izaten baitituzte.

10. Beharrez­koa da Osakide­tzaren eskutik ESPETXEETAKO OSASUN PLANA ezar­tzea, arreta era homogeneoan emateko espe­txe desberdinetako per­tsona presoei, gaur egun desberdintasunak an­tzematen baitira arreta-iriz­pideetan eta ekipoen horniduretan. Halaber, erkidego-sareko baliabideak koordinatu eta bidera­tzeko protokoloak falta direla an­tzeman da.

11. Buruko osasunari dagokionez, Espe­txeetako Osasun Plan horretan berariaz zehaztu beharko da Espe­txeetan Buruko Gaixoei Arreta Integrala Emateko Esparru Programa (PAIEM) izenekoarekiko elkarreragina. Edonola ere, berau eraginkortasunez ezar­tzeko, honako hobekun­tzak ezarri behar dira:

a. Per­tsona presoak programa horretan sar­tzeko iriz­pideak egokitu beharko lirateke, eta zehaz­ki:

i. Nahitaez­koa da nortasun-nahasdura larriak dituzten per­tsona guztiak (mugak eta antisozialak) PAIEMen sar­tzea.

ii. Beharrez­koa dirudi nahasdura psikotikoa edo nortasun-nahasdura eta substan­tzien erabileraren zioz­ko nahasdurara komorbidoa duten per­tsonak PAIEMetik ez bazter­tzea.

b. Ezinbestekoa dirudi per­tsonengan dauden osasun-alderdiak eta espe­txe-alderdiak koordina­tzea. Horretarako, koordinazio-bide iraunkorrak ezarri behar dira Espe­txe Erakundeetako teknikarien eta espe­txean esku har­tzen duten Osakide­tzako osasun-langileen artean. Ildo horretatik, PAIEMeko ekipoetan eta tratamendu-ba­tzordeetan osasun-langileen partaide­tza ahalbidetu eta zain­tzeak oso gomendagarria ­dirudi.

c. Espe­txea per­tsona hauen tratamendurako espazio egokia ez dela az­pimarratuta ere, komenigarria li­tzateke nahasdura desberdinei orientatutako esku-har­tze psikoterapeutiko espezifikoak gehiago ezar­tzea, bai eta espe­txe-erakundeetako teknikariek eta gizarte-erakundeek per­tsona kanpo-baliabideetan hobeto egoki­tzeko bidera­tze egokia ahalbidetuko duten gizartera­tze-ibilbideak diseina­tzeak ere.

d. Espe­txeetako PAIEMeko ekipoetan kolek­tibo honekin esku har­tzen duten erkidego-sareetara sartu beharko li­tzateke.

e. Hau da, beharrez­koa da buruko nahasdurak dituzten per­tsona presoekiko esku-har­tzeak, eta horren barruan, bereziki PAIEM deiturikoak bere ikuspegia espe­txeen barrutik kanpora eramatea, eta, horren harira, premiaz­koa da espe­txearen eta erkidegoaren arteko lotura susta­tzea:

iii. Tratamendu-ba­tzordeek euskal sare sozio-sanitarioan dauden baliabide guztiak ezagu­tzen dituztela sustatu behar da. Horretarako, eremu honetara egokitutako baliabideen gida edo mapa bat egitea komenigarria li­tzateke, Osakideko Buru Osasuneko Sarearen Atlasetan eskainitako informazioa aprobe­txatuz, autonomia-erkidego osora zabal­tzeko asmoz.

iv. Baliabide horietako ba­tzuek espe­txeen barruan aurretiaz esku har­tzeko erraztasunak jarri behar dira.

v. 
Lehentasuna eman behar zaio erregimen irekiaren aplikazioari, espe­txeetako araudiak eskain­tzen duen modalitate ani­tzetako edozeinetan, per­tsona horiei tratamendua kanpoan emateko, espe­txeetan egon beharrean, zigorraren betearaz­pena per­tsona bakoi­tzaren arabera egoki­tzeko saiakera eginik.

ESPETXEKO IRTEERARI dagokionez:

Aldez aurretik Arartekoak EAE-ko haurren, nerabeen, gazteen eta helduen buruko osasunaren arretaren inguruan egindako hurbilketa: erronkak eta aukerak izeneko azterlana argitara­tzean igorri zituen gomendioak aipatu behar ditugu, azterlan horretan azter­tzen baita erakundeak Buruko gai­tzaren trataera ospitaletik kanpo txosten berezia argitaratu zuenetik buruko osasunaren arretak 2000. urteaz geroztik erkidego-mailan erregistratu duen bilakaera, eran­tzun gabeko beharrizan, hu­tsune eta hobekun­tza-arlo ba­tzuei dagokienez.

Espe­txean dauden buruko gaixoei arreta emateko jarritako kanpoko erkidego-baliabideen urritasunaren erreferen­tzia orokorraren barruan honako gomendio zeha­tz eta operatiboak zehaztu daitez­ke, egoera hobe­tze aldera:

12. Beharrez­koa da erkidegoko gizarte-arretako sarean dauden baliabideak EGOKITZEA, buruko nahasdurak dituzten per­tsona presoen arreta eta harrera errazteko bitarteko egokiak jar­tzeko asmoz.

13. Beharrez­koa li­tzateke horren harira dauden eragoz­penak ezaba­tzea, eta, horretarako, Osakide­tzak bidera­tze eta sarbide PROTOKOLOAK ezarri eta argitara­tzea, espe­txeetako tratamendu-ba­tzarrek eta organo judizialek ezagut dezaten zein per­tsona bidali behar duten baliabide bakoi­tzera eta zein ez, eta, hala badagokio, zein baldin­tzatan eta zein mekanismoren bidez.

14. Premiaz­koa da erkidego-mailan dauden baliabideen sareari buruz­ko ezagu­tza handiagoa ematea gizartera­tze-ibilbideak egiteaz eta mailaz alda­tzeko edo espe­txetik irteteko proposamenak egiteaz ardura­tzen diren espe­txe-erakundeetako teknikariei. Horretarako, arreta jaso duten profilak eta sarbide- eta bidera­tze-protokoloak zehaztuko dituen BALIABIDEEN GIDA egin behar da.

15. HARRERARAKO EGOITZA-EGITURAK izateko beha­rrizana az­pimarratu da, zain­tzapeko pisuak zehaz­ki, ostatua eta hez­kun­tzako esku-har­tzea eskainiko dutenak, eguneroko konpainiarekin, eta buruko gaixotasuna duen per­tsona espe­txetik irteteko aukera ahalbidetuko dutenak, bere egoera testuinguru osasungarriagoan lan­tzeko eta gizartera­tze-iriz­pide egokiagoak ezar­tzeko asmoz. Egitura horiek per­tsonak baliabide sozio-sanitario normalizatuen sarera sar­tzeko kataliza­tzaile izan litez­ke, espe­txetik baliabideok zuzenean eskura­tzea normalean bideraezina baita, are gehiago jarraipena egiteko egoi­tza-baliabide bat eduki gabe, per­tsonaren loturari eu­tsiko diona eta espazio terapeutikoen aprobe­txamendua gaituko duena.

Ildo horretatik, substan­tzien erabileraren zioz­ko nahasdurak dituzten per­tsonen­tzako egoi­tza-baliabideak kualifikatu eta indar­tzeko aukera adierazten da, eta, horretarako, baliabide ekonomiko handiagoak jarri beharko lirateke eta prestakun­tza espezializatua duten langileak izan, buruko osasunean arreta espezifikoagoa eman ahal izan dadin. Baliabide horiek, beren ibilbidea eta izaera kontuan hartuta, patologia duala duten presoak har­tzen ari dira, komorbilitate-egoerak eman baitira nahasdura psikotikoarem edo nortasun-nahasduraren eta substan­tzia-erabileraren ondorioz­ko nahasduraren artean, espe­txeetako eskakizunetan sar­tzen direlarik, eskain­tzen duten euskarriagatik, per­tsonaren tratamendua erraztu ahala.

Bestalde, EGONALDI LUZEKO egoi­tza-baliabide gehiago sor­tzeko beharrizana baloratu beharko li­tzateke narriadura kognitibo larriak dituzten per­tsonen­tzat, beren autonomia per­tsonala bizi osorako mugatuta dituzten oligofreniekin (urtebetetik gorako i­txarote-aldiak daude horrelako baliabide urrietara sar­tzeko).

16. Beharrez­koa da buruko gaixotasunak dituzten per­tsonek adierazitakoak bezalako egoi­tza-baliabideak eta bitarteko baliabideak ESKURATZEKO ERRAZTASUNAK jar­tzea, esaterako: eguneko ospitaleak, eguneko zentroak eta lanbide-tailerrak. Horren harira, beharrez­koa da administrazioek baliabide jakin ba­tzuk (errolda, mendekotasun-egoeraren aitorpena...) eskura­tzeko eska­tzen dituzten tramite burokratikoak MALGUAGO BIHURTZEA, batez ere bide normalizatuak erabil­tzen ez dituzten edo i­txaro-aldiek espe­txe-egoeraren luzapena eragiten duten presoen kasuan.

17. Az­kenik, beharrez­koa da zigorra betearazteko politika gobernuko sail desberdinen artean eta tokiko eta foruko administrazioen eskutik adostutako eta partekatutako eran­tzukizun gisa har­tzea, justizia-arloko neurriak ez ezik, gizarte, osasun, hez­kun­tza, e­txebizi­tza… arloko politiketako neurriak ere aurreikusten dituelako. Politika horien integrazio koordinatu eta zeharkakoa, euskal sare instituzional osoa inplika­tzen duena Arartekoak defenda­tzen duen eredu propioaren esparruan, ezinbesteko erreferen­tzia da Euskadik espe­txe-politikak beregain har­tzeko oso-osorik.

Adingabeei dagokienez:

18. Beharrez­koa dirudi arreta kualifikatu eta espezifikoa garatu eta mar­txan jar­tzea (integrala, osasuneko profesionalak eta hezi­tzaileak barne har­tzen dituena), adingabeen osasun hobea (diagnostiko goiztiarra eta lan­tze espezifikoa berariaz jorratuz) eta profesionalen lanaren optimizazioa indartuz. Horretarako, hez­kun­tza, osasun eta justiziako prestakun­tza sakondu behar da eta biztanleriako sek­tore honen arretan esku har­tzen duten tresna eta prozesuak era egokian ezarri behar dira.