IX . ATALA . EAEko adingabeen eta askatasunik gabeko gazteen egoera berezia
1. Sarrera
Gazte justiziaren zerbitzuak erabiltzen dituzten pertsonen artean eta, bereziki, erreforma zentroetan sartutako gazteen artean buruko gaixotasun asko dagoenez, azterketa honetan hauei eskaini nahi izan diegu atal bat.
Zorionez, adingabeen egoera ezin da helduenekin alderatu, batez ere arrazoi hauen ondorioz:
Azterketa honen ondorioz, ez dugu gomendatuko adingabeak artatzeko berariazko egiturak sortu behar direnik, baizik eta horiei normalizatutako sare soziosanitariotik erantzun behar zaiela azpimarratuko dugu. Hori dela eta, atal honetan gaixotasunaren prebalentzia azpimarratuko dugu.
2. Buruko nahasmenduen prebalentzia adingabeetan
Haur eta nerabeen artean gero eta ohikoagoa da buruko nahasmenduak diagnostikatzea. Azken urteetan aitortu denez, helduaroko nahasmendu psikiatriko gehienak gaztaroan hasten dira. Nahasmendu horien diagnostiko goiztiarra ezinbestekoa da populazio honi berariaz eta modu eraginkorrean heltzeko, geroagoko gorabehera eta ondorio sozio-sanitarioen prebentzio sekundario eta tertziariorako.
Datu estatistiko ofizialen arabera, buruko nahasmenduen diagnostikoak gora egiten jarraitzen du adingabeetan. Hasteko, azter ditzagun arreta falta eta hiperaktibitate nahasmenduaren (TDAH) tasak, eskola adineko haurren %7 baino gehiago baitira. Datua esanguratsua da kontuan izanez gero TDAH dela haur eta gazteen psikiatria zerbitzuetako deribazioen %50aren zergatia, tabakoa, alkohola eta drogak kontsumitzeari lotuta dagoela eta adingabeetan kondena eta delitu kopuru handiagoa eragiten duela.
Jokaera nahasmenduen prebalentzia ere oso altua da haurrengan, haurren populazioaren %2-12 artekoa. Jarreraren nahasmendu larrien faktore etiologikoen artean honakoak aipatzen dira; gurasoek behar bezala ez zaintzea, indarkeria ikustea eta loturekin zerikusia duten gaiak. Arazoaren balizko ondorio sozialak hauek dira: haurtzaroan nahasmendu disozial diagnostikoa duten adingabeen %40 helduaroan antisozialak izango direla (jokaera inmoralak eta erantzukizunik gabeak, hirugarrenen eskubideen mesprezua), bereziki adin goiztiarretan substantzia sorgorgarriak kontsumitzen badituzte (oso ohikoa gure inguruan), pobrezian bizi badira edo etxetik kanpo kokatuta badaude. Azterketa berriagoen arabera, gurasoen estiloak, familiako kideen jokaera antisozialak eta familian armoniarik eza edo banaketak egoteak bikoiztu egiten du nerabeek jokaera antisozialak izateko arriskua.
3. Buruko nahasmenduen prebalentzia gazte justiziaren baliabideen erabiltzaileetan
Buruko nahasmendu hauen eta beste batzuen (nahasmendu afektiboak eta espektro eskizofrenikoko nahasmendu psikotikoak) prebalentzia handiagoa da gazte justiziako baliabideen erabiltzaileengan. Haur eta gazteen psikiatriako amerikar akademiaren iritziz, gazte justiziaren zerbitzuarekin harremanetan dauden gazteen %40 eta 70 inguruk buruko nahasmenduren bat izan dezakete.
Dena dela, pediatriako amerikar akademiak dio buruko nahasmenduak (eta nahasmendu fisiko ugari) ez direla garaiz diagnostikatzen adin hauetan, eta ondorengo gorabeherei aurrea hartzeko oso denbora garrantzitsua galtzen dela, baita erabat eta modu funtzionalean errekuperatzeko aukera ere.
Oxfordeko Unibertsitatean duela gutxi egindako meta-azterketa baten ondorioak argiak dira eta haur eta gazteen biztanlerian orokorrean baino 10 aldiz buruko nahasmendu gehiagoren prebalentzia tasak ikus daitezke.
Lan honetan 25 ikerketa aztertu dira eta 10 eta 19 urte arteko 13.778 mutil eta 2.972 neskaren datuak daude, denak ere gazteen justizia baliabideetako erabiltzaileak; psikosi, TDAH, depresio eta jokaera nahasmenduen prebalentzia %3,3, %11,7, %10,6 eta %52,8 da mutiletan eta %2,7, %18,5, %29,2 eta %52,8 nesketan, hurrenez hurren. Deigarriak dira nesketan espektro eskizofrenikoko nahasmenduen maiztasun handiak eta nahasmendu depresiboen prebalentzia altuak. Adingabeak direnez gero azterketak nortasun nahasmendu diagnostikorik ezarri ez duen arren, jokaera nahasmenduen tasa oso altuak ezarri ditu (erabiltzaileen erdiak baino gehiagok diagnostiko hau izan du), beraz, diagnostiko honekin bateragarriak diren nortasun patroiekiko neska-mutilen prebalentzia altua ondorioztatu daiteke.
Nortasun nahasmenduetan alterazio eta jokaera hainbat egoten da eta klinikoki garrantzitsuak dira guztiak; alterazio eta jokaera horiek etengabeak izaten dira eta bizi-estilo baten adierazpenak izateaz gain, banakoak norbere buruarekin eta besteekin erlazionatzeko duen modua ere izaten dira. Alterazio hauetako asko banakoaren garapeneko estadio goiztiarretan agertzen dira, dela faktore konstituzionalen dela aurretiazko esperientzien ondorio gisa.
Azken urteetan nortasun nahasmenduen prebalentzia nabarmen hazten ari dela dirudi biztanlerian oro har eta barneratze zentroetan bereziki. Biztanlerian oro har nortasun nahasmenduaren prebalentzia %7-15 ingurukoa zen 2001ean eta gaur egun %12,7-14,6 ingurukoa dela uste da, 33 urterekin pilatutako prebalentzia %28,2koa da. Zoritxarrez ez dago gazteen justizia arloan horiek duten egiazko prebalentziari buruzko azterketa epidemiologiko zorrotzik. Gazteen justizia arloan batez ere bi dira prebalentzia altuagatik eta komorbilitateagatik (substantzia sorgorgarri gehiegi erabiltzeagatik eta indarkeriazko jokaerengatik) azkar hauteman behar direnak: nortasunaren nahasmendu disoziala eta nortasunaren ezegonkortasun emozionalaren nahasmendua.
4. Gazteen justizia zerbitzuetako erabiltzaileengan esku-hartze eraginkorrak egiteko proposamena eta azterketa
Gure inguruko gazte justiziaren zerbitzuak erabiltzen dituzten adingabeak artatzen dituzten profesional desberdinen iritzi kualifikatuak jaso dira hasteko (ikastetxeetako hezitzaileak eta langileak barne eta psikologia eta psikiatria arloko buruko osasuneko profesionalak).
Zentro hauetako profesional batzuei egin zaizkie elkarrizketak:
a) Aramaioko Txema Fínez Ikastetxeko heziketa arduradun eta koordinatzaileari.
b) Gasteizko-Osakidetzako COTA Adikzioen Zentroko psikiatria buruari eta erizaintza buruari.
c) Basurtoko ospitaleko haur eta gazteen akutuen unitateko psikiatria buruari.
Profesional hauekin izandako topaketak eta lortutako datuak erabilgarriak izan dira gazte justiziaren zerbitzuetan adingabe hauek planteatzen dituzten arazoak eta zailtasunak identifikatzeko:
Gazte justiziaren zerbitzuetako erabiltzaile adingabeen prebalentzia altua buruko nahasmendu diagnostikoarekin (edo susmoa).
Patologia psikiatrikoa behar bezala ez diagnostikatu.
Patologia psikiatrikoa dutenei heltzeko zailtasun oso handiak.
Jasotzen duten arreta ez dela nahikoa uste da oro har.
Diagnostikoa egiteko eta horri heltzeko trebakuntza eta espezializazioa behar dela uste da oro har.
Orain arte aipaturiko datuak berretsi besterik ezin ditugu egin. Ebaluazio psikopatologiko egokia ezinbestekoa da diagnostiko egokia egin eta tratamendurik egokiena eskaintzeko. Askotan denbora gehiegi igarotzen da adingabea identifikatu eta dagokion haur eta gazteen dispositibo psikiatrikoetara igorri arte; parte hartze goiztiarra izateko aukera galtzen da. Zentzu honetan bereziki garrantzitsua da sintomatologia psikotikoaren diagnostikoa, horrek eragina izan baitezake adingabeari ezer egozteko gaitasunean.
Lehen mailako prebentzioa egiteko, ebaluazio sistematiko egokia behar da eta buruko nahasmendua izateko arriskua duten adingabeak hautemateko aukera egon daiteke. Gogoan izan behar dugu familian aurrez buruko gaixotasunak
egotea, substantzia sorgorgarriak kontsumitzea eta marjinaltasuna (oso ohikoak gazte justiziaren zerbitzuetako erabiltzaileetan), buruko nahasmenduak agertzeko arrisku altuari lotuta daudela. Zentzu honetan, bereziki interesgarria da adingabe bakoitzaren inguruko eta familiako hainbat faktore aztertzea. Subjektuaren ezaugarri pertsonalak eta familiaren funtzionatzeko estiloa behar bezala aztertu eta islatu behar dira. MMPI-A (Minnesota Multiphasic Personality Inventory) edo MACI (Millon Adolescent Clinical Inventory) bezalako tresna psikometrikoak lagungarriak izan daitezke arriskuko nortasunaren ezaugarriak, substantzien erabilera eta adingabeak delinkuentziarako duen joera identifikatzeko.
Gazte justiziaren zerbitzuko profesionalak behar adina trebatuta egon behar dira gorabehera horiek hautemateko (eta lehen instantzian heltzeko). Gazte justiziaren zerbitzuko erabiltzaile adingabe hauetan buruko nahasmenduen prebalentzia oso altua den arren, gaur egun ez dira erabat ezagutzen (bereziki klinikari eta tratamenduari dagozkionez).
Ondorio hauen arabera, buruko osasunaren sare normalizatuaren barruan arreta kualifikatua eta berariazkoa (integrala, osasuneko hezitzaileak eta profesionalak barne hartzen dituena) garatu eta abian jartzeko planteatzen dugu, adingabe hauek osasun hobea izan dezaten (diagnostiko goiztiarrean eta berariaz heltzean arreta berezia jarrita) eta profesionalen lana optimizatu dadin; horretarako, hauen berariazko trebakuntza planteatzen dugu (hezkuntza arloan, osasun arloan eta arlo judizialean) eta biztanleriaren sektore hau artatzeko tresnak eta prozesu parte hartzaileak ezartzea (ikus 18. gomendioa).