13. Azterlana: "Egia, justizia eta ordaina diktadura frankistaren biktimentzat: esanahia eta politika publikoak Euskal A
utonomia Erkidegoan".
(testu osoa web orrialdean)
I. Sarrera
Botere publikoek, bakoitzak bere eskumenen eremuan, beharrezkoak diren politikak a
bian jarri behar dituzte egia, justizia eta ordaina jasotzeko eskubidea a
itortzeko, babesteko eta garatzeko. A
rarteko erakundea, gerra zibilaren eta frankismoaren ondoriozko biktimen egoerari a
rreta eskaintzeko beharraz ohartu zenean, ikerketa bat egin zuen helburu bikoitzarekin: lehenik eta behin, onartzea biktimek eskubidea dutela egia, justizia eta ordaina jasotzeko, giza eskubideen nazioarteko zuzenbidearen a
rgitan; eta, bigarrenik, eskubide horiek politika publikoetarako zer ondorio dakartzaten a
zaltzea eta jardunbide onak identifikatzea.
II. Nazioarteko zuzenbidea testuinguru juridikoaren osagarri gisa
Ikerketa Nazioarteko Zuzenbidean a
itortutako printzipioen oinarriaren gainean eraiki da, horixe baita a
plikatu daitekeen ordenamendu juridikoaren zati bat. Ordenamendu juridikoan Nazioarteko Zuzenbidea gaineratzea konstituzioaren (96.1. eta 10.2. a
rtikuluak) zein nazioarteko itunen (1969ko Itunen inguruko Zuzenbideari buruzko Vienako Hitzarmena) ondoriozkoa da. A
uzitegi Konstituzionalak ere hala a
itortu du, bai eta giza eskubideen a
lorreko nazioarteko organoek ere.
Giza eskubideen boterea ez da haren a
rauen internalizazioaren bidez neurtzen, baizik eta a
rau horien barneratze mailaren eta tokiko zein estatu mailan botere publikoen eskutik duen a
plikazioaren bidez. Barruko zein nazioarteko testuinguru juridikoetatik eta a
dministrazio onaren printzipioa eta giza eskubideekiko konpromisoa oinarritzat hartuta, giza eskubideen inguruko nazioarteko zuzenbideak herri-administrazioak bideratu behar ditu euren eskumenen testuinguruan.
III. Egia, justizia eta ordaina jasotzeko eskubidea: esanahia
Botere publikoek giza eskubideen urraketen biktimen eskubidea errespetatzeko, babesteko eta gauzatzeko betebeharra daukate, bai eta, urraketa horien a
urrean, baliabide eraginkorrak ezartzeko eginbeharra ere. Biktimentzako baliabide eraginkorrari lotutako eskubideak funtsezkoak diren eta elkarren a
rteko menpekotasuna duten hiru elementu barne hartzen ditu: justizia modu berdinean eta eraginkorrean jasotzea; pairatutako kalteagatik modu egokian, eraginkorrean eta a
zkarrean ordaina jasotzea eta ordaina jasotzeko mekanismoak (egia).
Biktimek egia ezagutzeko duten eskubideak hauxe dakar: memoriaren betebeharra botere publikoentzat. Botere publikoek egia bilatzea eta zabaltzea errazago bihurtu behar dute, memoria kolektiboan gaineratze a
ldera. Biktimek egia ezagutzeko duten eskubideak estatuak ikertzeko duen betebeharra eragin du. Horri dagokionez, "egiaren batzordeak" edo "aditu independenteen batzordeak" izenekoak oso baliagarriak suertatu daitezke egi kolektiboa a
rgitzeko eta giza eskubideen urraketa larrien biktimen erresumina a
itortzeko.
Justizia jasotzeko eskubidea zigorgabetasunaren a
urkako ezkutu babeslea da. Zigorgabetasuna gertatzen da estatuak giza eskubideen urraketen a
rduradunak ikertzeko, jazartzeko, epaitzeko eta, hala badagokio, zigortzeko duen betebeharraren gauzatzean kale egiten duenean. Giza eskubideen urraketa larri edo sistematikoen kasuan, justizia jasotzeko eskubidea biktimak a
mnistiaren a
urrean bere burua defendatzeko duen tresna bihurtzen da, a
mnistia a
haztearen ezarpen juridikoa baita. Biktimek justizia jasotzeko duten eskubidea estatuek estraditatzeko edo epaitzeko duten betebeharrari estuki lotuta dago (aut dedere a
ut iudicare). A
ut dedere a
ut iudicare printzipioa oinarritzat hartuta, estatuak jurisdikzio penala gauzatu behar du gehiegikerien ustezko a
rduradunaren gainean edo, bestela, pertsona hori horixe egiteko gai den eta prest dagoen estatu batera estraditatu behar du. Derrigortutako desagertzearen delitua behin betiko izaera dauka eta, gizakien a
urkako krimena den heinean, preskribaezina da. Delitu horiek ikertzea a
gindu bat da botere publikoentzat.
Ordaina eskubide baten urraketa a
itortzearen ondoriozko erreakzio a
utomatikoa izan behar da. Ordaina jasotzeak garrantzi handia dauka giza eskubideen eskaintze formala edukirik ez daukan betebehar soila bihurtu ez dadila. Ordaina, urraketa desberdinen a
urrean, modu desberdinetan a
dierazten da, eragindako lesioaren a
rabera. Ordainak burututako urraketen ondorioak desagerraraztera zuzendutako neurriak dira, beraz, euren izaera eta zenbatekoa eragindako kalte materiala zein kalte inmaterialaren a
raberakoa da. Hortaz, ordainak, a
itortutako urraketei dagokienez, sendoak izan behar dira. Ordainak emateko bost modu generiko identifikatu daitezke: lehengoratzea, kalte-ordaina, errehabilitazioa, gogobetetasuna eta errepikatuko ez denaren bermea.
IV. Egia, justizia eta ordaina jasotzeko eskubidea: politika publikoak Euskal A
utonomia Erkidegoan
Ararteko erakundeak Euskal A
utonomia Erkidegoan, frankismoaren biktimei dagokienez, a
plikatu diren zenbait politika publiko ezagutzeko a
ukera eduki zuen Euskadiko udal guztiei, hiru foru a
ldundiei eta Eusko Jaurlaritzari (Giza Eskubideen Zuzendaritza) egindako kontsulta baten bidez. Halaber, telefono bidezko eta posta elektroniko bidezko elkarrizketak eduki zituen Batzar Nagusietako langileekin eta zenbait udaletako a
rduradunekin. Prozesu osoak, guztira, lau hilabete inguru iraun zuen (2011ko urria – 2012ko urtarrila).
Kontsultak herri-administrazioen eskutik erantzun naturala lortu nahi zuen, botere publikoek udal, foru eta a
utonomia mailan ‘diktadura frankistaren biktimentzako egia, justizia eta ordainari’ dagokionez zer ulertzen duten a
ztertuz.
Herri-administrazioek a
plikatu dituzten plan eta programa horiek a
ztertu ostean, A
rarteko erakundeak bost patroi identifikatu zituen politika publikoetan:
adierazpenak eta
aitortzeko ekitaldi publikoak
argitalpenak egiteko
V. Ondorioak
a. Nazioarteko Zuzenbideak herri-administrazioek giza eskubideen a
lorrean burutzen dituzten jarduerak zuzendu behar ditu.
b. Diktadura frankistaren biktimek egia, justizia eta ordaina jasotzeko eskubidea daukate. Bakoitzak dituen eskumenekin bat eginez, herri-administrazioek eskubide horiek a
itortu, babestu eta bermatu behar dituzte.
c. Botere publikoek aditu independenteen batzorde bat eratzeko a
ukera hausnartu behar dute. Horien lana egi historikoa berrezartzea eta gerra zibilean eta diktadura frankistan zehar gauzatutako giza eskubideen urraketak identifikatzea izango da.
d. Biktimek justizia jasotzeko duten eskubideari dagokionez, estatuko botere publikoek hauxe egin beharko lukete:
aurkako krimenen
aurrean
amnistiari buruzko urriaren 15eko 46/1977 Legea
aplikatu beharko.
aut iudicare) eta prozesu judizialak
abian jartzea
ahalbidetu beharko lukete.
aurkako krimena dela eta
aplikatu daitekeen nazioarteko zuzenbideak
aurreikusten dituen ondorioak barne hartzen dituela
aitortu beharko lukete.
aurkako krimen gisa jorratu beharko lukete eta, beraz, delitu horiek ikertzeko
ardura euren gain hartu beharko lukete.
aurkako urraketetan espezializatutako fiskaltza eratzeko
aukera hausnartu beharko lukete.
e. Euskal A
utonomia Erkidegoko herri-administrazioek (udalek, foru a
ldundiek eta Eusko Jaurlaritzak) biktimen inguruan hartutako konpromisoa sendotu eta euren gain hartu behar dute, batez ere, egia eta ordaina (materiala zein morala edo sinbolikoa) jasotzeko eskubideei dagokienez. Zentzu horretan, praktikarik onenak garatzeko gomendatzen da, hala nola:
aitorpen ekintza publikoak egitea.
aldera.
f. Erakundeen a
rteko lankidetzan a
urrera egitea eta jardunbide onen koordinazioa eta a
ditzera ematea bermatzea garrantzitsua da.
g. Botere publikoek memoriari lotutako erakundeek tokiko eremuan duten eginkizuna a
itortu behar dute.
Agindu etikoa eta juridikoa izateaz gain, diktadura frankistaren biktimentzako egia, justizia eta ordaina gizarte bakerako bidea dira, eta ez boterearen egonkortze gisa bakarrik ulertuta, partekatutako printzipio batzuk oinarri dituen komunitate politiko baten nahia baizik.
Oro har, herri-administrazio guztiak berandu a
ri gara betetzen frankismoaren biktimen sufrimendua a
intzatesteko daukagun betebeharra. Inoiz ezingo diogu eskerrak emateari utzi as
katasunaren, demokraziaren eta giza eskubideen a
lde borroka gogoz egin zuten horiei. Memoria edukitzea as
katasunaren iturria bizirik mantentzea da.