5. Justizia
I. Arloa kopurutan
Justizia-arloan, guztira 51 espediente berri ireki dira 2011n, hau da, Arartekoak urtean zehar tramiterako onartu dituen espediente guztien %2,74. Hona hemen arlokako banaketa:
– Justizia Administrazioaren eta bulego judizialaren funtzionamendua 35
– Abokatuen eta prokuradoreen elkargoak 6
– Doako laguntza juridikoa 4
– Beste alderdi batzuk 4
– Justizia administrazioaren giza- eta diru-baliabideak 1
– Beste elkargo profesional batzuk 1
Arlo honetan jasotako gainerako erreklamazioak, guztira 43, formalki baztertu behar izan ditugu, horien gaineko eskumenik ez genuelako. Zenbait kasutan, partikularren arteko gatazkak izan dira; beste zenbaitetan, berriz, Estatu zentraleko administrazio-organoen jarduketen aurkako kexak izan dira, eta, beraz, estatuko gure homologoari helarazi dizkiogu horiek. Gainerakoak auzitegien erabakiekin ados ez egoteagatik sortu dira, eta haien independentziak galarazi egiten du jurisdikziotik kanpoko instantziek kontrola ditzaten. Horregatik, kexek auzibidean zeuden auzien ebazpen edo izapideari eragiten ziotenean, kasuan-kasuan bidezko ziren errekurtso-bideetara igorri behar izan ditugu beroriek planteatu dituzten pertsonak; eta gobernu izaerako kontuei buruzko auziei dagokienez, berriz, Justizia Auzitegi Nagusiko Gobernu Salari, Fiskaltzari edo Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiko Ikuskaritza Zerbitzuari eman diegu horien berri.
II. Jasotako kexak, gizarte eta araugintza testuinguruan
II.1. Pertsona analisiaren erdigunean kokatzeko beharra: erreklamazioen kudeaketa krisi-testuinguruan
Kexek agerian jartzen dituzten arazo espezifikoez harago, ohikoa da Justizia Administrazioaren funtzionamenduaren aurka jartzen diren kexetan pobreziarekin, ahultasunarekin edo gizarte-bazterketarekin loturiko egoerak agertzea. Krisi ekonomikoaren ondorioz, ugaritu egin dira halako egoerak, eta, hori dela eta, aurten ez dira soilik zigor-arloko kexetan agertu, baizik eta baita jurisdikzio zibilarekin loturikoetan ere.
Kasuren batek halako ezaugarriak dituenean, zaila izaten da zehaztea horrek eskubideen defentsan zer ondorio dakartzan, erreklamatzailearen problematika oro har kontuan hartu gabe. Izan ere, pertsona hori bere bizitzaren uneren batean Justizia Administrazioaren erabiltzaile bihurtzea ezin da izan elkarri eraginez erakunde honetan kexa bat jarrarazi dion babesgabezia-egoeraren inguruabar ugarietako bat gehiago besterik.
Horregatik, Defentsa Bulego honen irizpidea honako hau da: alde batera utzita aipaturiko eskumen-eragozpenen ondorioz erreklamazio bat formalki izapidetu dezakegun edo ez, erreklamazio hori jarri duenari gure esku dagoen laguntza guztia eman behar diogula, betiere haren funtsa egiaztatu badugu. Modu horretara, gure esku-hartzea, nahiz eta beti ezin zaion zuzenean lotu adierazitako asegabetasunaren zioari, eraginkorra izan dadin saiatzen gara, behintzat horrek erreklamatzailearen bizitzan izan dezakeen eraginari dagokionez. Xede horren ondorio dira jarraian aipatuko ditugun jarduketak.
II.2. Epaitegiekin eta Fiskaltzarekin elkarlanean egindako kudeaketak
Arlo honetan egin dugun lanaren zati bat informazioa eta aholkuak emanez eta epaitegien eta banakoen aurrean zuzeneko kudeaketak eginez garatu dugu. Azken horien artetik, etxebizitzaren gaineko hipoteka-bermearekin izenpeturiko maileguak ez ordaintzeagatik enbargo- eta utzarazpen-prozedurei aurre egin behar izan dieten pertsonei eragin dietenak nabarmendu dira aurten. IV. atalean, ildo horretan egindako lanaren kasu paradigmatiko bat jaso dugu.
Organo judizialetan egin ditugun kudeaketei dagokienez, lehenik eta behin, aitortu eta eskertu egin behar dugu une oro Epailetza, Fiskaltza eta epaitegi eta auzitegietako idazkaritzetako instantzia guztietan eman diguten laguntza. Halaber, Justizia Administrazioari Laguntzeko Zerbitzuek eman diguten laguntza nabarmendu nahi dugu; izan ere, laguntza hori gabe ezingo genuen izan erabiltzaileari eman beharreko arretaren ikuspegi osoa, eta hori, goian adierazi dugun bezala, esparru honetan jarduteko oinarrizko irizpidea da Arartekoarentzat. Aurrerago aipatuko dugu zein garrantzitsua den laneko filosofia horrek jarraipena izatea.
antolaketa-irizpideen esparruan.
II.3. Justizia Administrazioaren Modernizazioa
Justizia hala alderdi arauemaileetan nola materialetan modernizatzeko prozesuak modu esanguratsuan eragin du gure lanean. Alderdi hauek nabarmendu behar ditugu:
III. Jarduera-planean sartutako beste jarduera batzuk
III.1. Bilerak elkarteekin
Zigor-prozesuetan giza eskubideak bermatzeko sistemen birtualtasunari buruz hitz egiteko Arartekoarekin elkarrizketa eskatu duten tokiko eta nazioarteko GKEei eta elkarteei erantzun diegu.
Horien artean, SEGI taldeko kideak daude; izan ere, Auzitegi Nazionalak, hala izateagatik, erruduntzat jo zituen, erakunde terrorista bateko kide izatea egotzita. Auzitegi Gorenak ezeztatu egin zuen zigor hori, horretarako ziorik ez zegoela iritzita, eta agindu zuen eraman zitezela atzera jarduketak, auzitegi epai-emaileak epaia behar bezala arrazoitu zezan. Hala egin zuten 2011ko azaroan, eta, horren ondorioz, beste kasazio-errekurtso bat jarri zen. Errekurtso hori ebatzi gabe zegoen txosten hau amaitu genuen egunean.
Emaitza dena delakoa izanik ere –horri buruzko iritzirik ezin dugu eman, independentzia judizialarekiko errespetuz–, erakunde honek urteak daramatza ohartarazten arriskua dagoela botere publikoek, "terrorismoaren gizarte-ingurunea" bakartu nahian, zigor arloko esku-hartzearen mugak aurreratzeko, egitate zigorgarriaren eremuan egintza terrorista konkretuekin loturarik izan ez baina halako egintzak egiten dituztenen helburuekin ustezko bat-etortze ideologiko bat agertzen duten jokabideak sartzeraino. Ohartarazpen hori bera egin izan dute, orobat, nazioarteko hainbat instantziak, hala nola Terrorismoaren kontrako Borrokan Giza Eskubideak Babesteko Nazio Batuetako kontalari bereziak eta Nazio Batuen Giza Eskubideen Batzordeak; hain zuzen, azken horrek Espainiari buruz egin duen azken txostenean adierazi du kezkatuta dagoela barne-zuzenbidean terrorismoaren definizioek izan dezaketen gehiegizko irismenarengatik. Baldin eta, azken buruan, terrorismoaren aurkako borrokaren xedea askatasunen esparrua defendatzea bada eta hori badu zuribidea, horretarako hartuko duen politika kriminala nekez izango da bateragarria, gure iritziz, askatasun ideologikorako eta parte-hartze politikorako eskubideek babesturikotzat jo beharko liratekeen jokabideak kriminalizatzearekin.
III.2. Bilerak erakunde eta korporazioetako arduradunekin
Erakunde arteko lankidetza, ezinbestekoa Arartekoaren lanerako, bereziki da ezinbestekoa hizpide dugun jarduketa-eremuan. Horregatik du hainbesteko garrantzia erakunde honentzat Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiko Gobernu Salako lehendakariarekin eta kideekin koordinatuta jarduteak. Haren egoitzan egin genuen, gainera, arlo honetan egiten dugun lanari eta justizia-zerbitzu publikoa hobetzeko gomendioei buruzko laburpenaren jendaurreko laburpena.
Horrez gain, bilera bat egin dugu fiskal nagusiarekin eta probintziako hiru fiskalburuekin. Bilera horretan, gai hauei buruz jardun genuen: atxiloketetan eman beharreko bermeak, atzerritartasuna, adingabeak, gutxiengo etnikoak eta zigor-betearazpena, bai eta gorago azaldu ditugun kasu jakinak ere.
Korporazio profesionalei dagokienez, bilerak egin ditugu hiru lurralde historikoetako abokatuen elkargoetako gobernu-batzarretako kideekin, bai eta Erizaintzako Bizkaiko Elkargoko kideekin ere.
Urtean zehar, hainbat bilera egin ditugu Justizia sailburuarekin eta Eusko Jaurlaritzako Justizia eta Herri Administrazio Saileko hainbat kiderekin. Justizia Administrazioari laguntzeko dituen zerbitzuak bisitatu ditugu, bai eta auzitegi-barruko bitartekaritzarena ere, aurten epaitegi guztietara zabaldu baitu bere esku-hartze eremua.
III.3. Inkomunikazio-araubidean atxilotutako pertsonen berme-sistema hobetzeko neurriei buruzko gomendioen jarraipena. Legebiltzarrarentzat egin genuen azken txostenean, Arartekoak horri buruz egin zuen azterketaren berri eman genuen. Argia ikusi eta bi hilabete geroago, Europako Kontseiluko Torturaren Prebentziorako Batzordeak Espainiari buruzko azken txostena argitaratu zuen. Txosten horrek baieztatu egiten zuen, alderdi guztietan, gure proposamenaren oinarri zen analisia, bai eta berori ezartzeko beharra ere. Maiatzean, horren inguruko lan-saio bat egin genuen erakunde horrekin.
Herrizaingo Sailak gure gomendioei eman dien erantzuna txosten honetan Herrizaingo Sailari eskaini diogun atalean aztertu dugu. Halaber, atal horretan jaso dugu jarraipen horren esparruan 2011. urtean euskal polizien hainbat komisariatara egin genituen bisiten emaitza. Azkenik, arlo horrexen inguruan, polizia-jarduketei buruzko beste ebazpen bat egin dugu, inkomunikazioari buruzko azterlanean esandako horretan sakontzeko.
III.4. Azkenik, erakunde honek parte-hartze handia izan du arloan jorratutako gaien inguruko ekitaldietan, hitzaldiak ematen eta materialak egiten; horien artean hauek nabarmendu ditzakegu:
III.5. Gomendio orokorrak
Gomendio orokorrei dagokien txosten honetako atalean, 2011ko azaroaren 15ean egindakoaren berri eman dugu: banandutako gurasoek jaso behar duten informazioa, administrazioak haien seme-alabez dituen datuei dagokienez, eta aurkeztu behar dituzten agiriak.
2011n arrazoi horregatik gure esku-hartzea eragin zuten kasuetan, hezkuntza arloan, Ikastetxeen Zuzendaritzak 1997-06-16an gai horretaz ezarri zituen jarraibideen arabera jardun zuen administrazioak. Arartekoaren ebazpen hori argitaratu zen aldi berean, Hezkuntza Sailak gai horren gaineko jarraibide berriak atera zituen. Beraz, hemen bildutako gomendioak azken horiek hobetzeko oinarri gisa egin zituen erakunde honek, Haur eta Nerabeentzako Bulegoaren laburpenean adierazten denez.
IV. Kexak
Ondoren aipatuko ditugun bi kasuetan, Justizia arloak Arartekora kexa jartzera etorri diren herritarrei emandako laguntza azaldu nahi dugu.
IV.1. Taldeko identifikazio-saioetako eginbide judizialetarako zitazioak
Salatutako egoera: Pertsona bat gosaria hartzeko bere txandaren zain zegoela Bilboko San Frantzisko kaletik hurbil dagoen eliza batean, bi ertzain hurbildu zitzaizkion, eta dokumentazioa eskatu zioten; ondoren, zentralera deitu zuten, haren datuak jakinarazteko. Horren ostean, zitazio bat eman zioten, eta ohartarazi zioten Bilboko Instrukzioko epaitegi batean agertu behar zuela hurrengo egunean, taldeko identifikazio-saio batean parte hartzeko.
Pertsona horrek, mauritaniar nazionalitatekoa bera, bederatzi hilabete zeramatzan Espainian bizitzen. Bere kexan adierazi zuen hasieran minduta sentitu zela, azaldutako egitateak bera bezala zain zeuden pertsonen aurrean gertatu zirelako, eta haien aurrean, batere arrazoirik gabe, delitu-jokabide baten susmagarri gisa agertu zelako. Bestalde, beldurra sentitzen zuen; izan ere, gaztelaniaz hitz egiteko mugak zituen, eta ez zuen ondo ulertzen zitazioaren zergatia, ez eta han aipatzen zen prozedurak berarekin zer ikustekorik zuen ere. Hurrengo egunean, epaitegian agertu zen, eta hitzez hitz adieraziko dugu han gertatutakoari buruz hark azaldutakoa: "Azalpenik eman gabe, gela batean sartu ninduten beste pertsona batzuekin batera, eta, handik pixka batera, joateko esan zidaten. Animalia baten moduan tratatua sentitu nintzen: inork ez zidan azalpenik eman eta inork ez zidan barkamenik eskatu galarazitako denborarengatik".
Arartekoaren esku-hartzea: Bilboko Epaitegien Dekanotzarekin eta Eusko Jaurlaritzako Justizia Sailarekin jarri ginen harremanetan, eta gertatutakoaren berri eman genien, bai eta gure iritzia agertu ere, hots, hori baieztatzera, Justizia Administrazioaren funtzionamenduan zer hobetu asko zegoela.
Alde horretatik, adierazi genien, pertsona orok justiziari laguntzeko duen betebeharra zalantzan jarri gabe, laguntza hori eskatzean asertzioz jarduteak ez duela esan nahi adeitsu izaterik ez dagoenik. Aitzitik, administrazio onaren printzipio bat da hori, botere publiko guztiak lotesten dituena, eta, gure iritziz, agenteek emandako zitazio-eginbidean jasorik ez zegoena; izan ere, agindu irmo eta hotz bat ematen zuen, eta bete ezean isuna jarriko zela mehatxu egiten zuen, beste informazio osagarririk eman gabe.
Bestalde, ez zen formetan zuzena izateko kontu huts bat. Izan ere, ez da gauza bera taldeko identifikazio-saio batean susmagarri gisa parte hartzea, edo soil-soilik saioa haren antza duten pertsonekin osatzeko parte hartzea. Beraz, arrazoizkoa dirudi zitatu den pertsonari zuzenbidean aditu ez den batek ulertzeko moduan azaltzea bi egoera horietako zeinetan dagoen. Gure iritziz, zaila behintzat bazen hori ondorioztatzea zitazio-eginbidean erabili zen eratik; izan ere, hartzaileari soil-soilik adierazi zitzaion agertu beharra zuela, "errekeritu gisa, taldeko identifikazio-saio batean parte hartzeko".
Azkenik, iritzi genion ez dela beharrezkoa informazio hori hartzaileen ezaugarrietara egokitzea, bereziki horiek atzerritarrak direnean.
Emaitza: Gogoeta horiek azaldu genizkien instantzia judizialen erantzuna oso harkorra izan da. Justizia Sailari dagokionez, adierazi du erabat ados dagoela azaldu genizkion irizpideekin. Alde horretatik, jakinarazi digu Barakaldoko epaitegietan esperientzia pilotu bat abiarazi dutela, eta horren bidez, elkarte batekin hitzartu ondoren, Sailak konpromisoa hartu duela taldeko identifikazio-saioetan parte hartzeko behar diren pertsonak ekartzeko. Esperientzia horren funtzionamendua gogobetegarria izan da, eta, beraz, sistema EAEko epaitegi guztien eskura jarri du.
Sailak gaineratu du hori guztia ez dela oztopo herritarrei epaitegira etortzen direnean merezi duten tratu ona emateko, areago pertsona hori hizkuntza dela-eta ulertzeko zailtasunak dituen atzerritar bat bada. Ondorioz, Sailak iragarri zigun agindua emango zuela, inputatuekin eta biktimekin egiten den bezala, beharrezkoa denean interprete bat eska dadin, halako inguruabarretan Justiziarekin kolaboratzeko dei egiten zaien herritarrek beren presentziaren arrazoia zein den eta epaitegian zeren gisa agertu behar duten jakingo dutela bermatzeko.
IV.2. Emakume banandu bat bere semearekin bizi zen etxebizitzaren hipoteka-betearazpena
Hori da, azaldu dugun bezala, Arartekoak formalki eskumenik ez zuen kexetako bat, partikularren arteko gatazka bat zenez gero. Nolanahi ere, ikusirik egoera zein bidegabea zen eta zer kalte sortzen zizkion erreklamatzailearen semeari, esku hartzea erabaki genuen, Legeak adingabeen defentsan erakunde honi ematen dizkion funtzioekin bat etorriz.
Salatutako egoera: Kexaren sustatzailearen senar ohiak ez zuen ordaindu biek izenpetua zuten mailegu baten partea, eta mailegu horren berme gisa garai hartan biena zen etxebizitza zuten jarria. Ondorioz, aurrezki-kutxa hartzekodunak etxebizitza enbargatu eta utzaraztera hertsatu zuen emakumea, banantzearen ondoren bera bizi baitzen han, hamar urteko semearekin. Erreklamatzaileak Arartekora jo zuen, bidegabe irizten ziolako ordaindu ez zuena senar ohia izanik ondorioak berak eta beraren semeak pairatu behar izateari.
Arartekoaren esku-hartzea: Emakume horri azaldu behar izan genion mailegua solidarioa zela, eta betearazteko, berdin ziola bietako zeinek ez zuen ordaindu; beraz, azaldu genion enbargoa ez zela Legearen aurkakoa, nahiz eta hori ez zen eragozpena beste zordunaren aurka erreklamatzeko eskubidea baliarazteko. Ondorioz, gure esku-hartzearen xedea finantza-erakundean borondate ona kudeatzea izan zen, kasuaren inguruabar bat baliarazteko asmoz; izan ere, xeheki aztertu ostean, ikusi genuen inguruabar hori ez zegoela betearazpen hori agindu zenean: Bizkaiko Probintzia Auzitegiak, irabazpidezko sozietatea desegin zela eta, epai bat eman berri zuen, eta, horren bidez, erreklamatzaileari adjudikatu zion etxebizitza. Beraz, erreklamatzailea maileguaren berriz finantzaketa eskatzeko moduan zegoen, eta horrek indarra kentzen zion ekintzari, Prozedura Zibilaren Legeko 693.3 artikuluan ezarritako eran.
Dena dela, horretarako, lehenik epai hori izapidetu behar zen, zegozkion instantzietan, eta horretarako enkantea egiteko falta zen denbora baino gehiago behar zen. Ondorioz, erakunde horri planteatu genion erreklamatzailearekin akordio bat egin zezakeela, bitarte horretan betearazpen hori geratzeko, epaiak adierazitako zentzuan ekar zitzan ondoreak, edo, behintzat, higiezina enkantean baino modu hobean saltzeko modua izan zezan. Azaldu genion akordio hori, estatutuz esleitua zuen gizarte-bokazioarekin hobeki ezkontzeaz gain, ez zela ekonomikoki kaltegarria Kutxarentzat, eta ez zuela izango betearazpenak zekarren zailtasunik.
Emaitza: Gure lehenengo saioek ez zuten emaitzarik izan: Kutxaren zerbitzu juridikoek kanpoko aholkularitza-zerbitzura bidali gintuzten, haien esku uzten baitzituzten era horretako betearazpenak, eta hark protokolo estandarizatu bat oinarritzat hartuz jarduten zuen. Egiaztatu genuenez, protokolo horretan ez zegoen jasota ikusarazi genizkion inguruabarrak kontuan hartzen zituen aukerarik –ez bakarrik alderdi sozial-gizatiarrarekin loturiko inguruabarrak, baizik eta ezta alderdi juridiko-ekonomikoarekin loturikoak ere, eta hori are deigarriago egin zitzaigun–. Beraz, hori erakundearen zuzendaritzari azaltzea erabaki genuen. Horren ondorioz, bertan behera utzi zuten enkantea, eta proposatutako akordioa onartu zuten. Hala, erreklamatzaileak mailegua berriz finantzatu ahal izan zuen, ordainketa atzeratuei aurre egin, eta enbargoa saihestu.
Horren ondorioz, Aurrezki Kutxak Arartekora jo zuen, eta prest agertu zen aurrerantzean ere erakunde honekin elkarlanean aritzeko, haren erantzukizun sozial-korporatiboari erantzunez.
V. Ondorioak
antolatzeko eredu berriak mapa judiziala berriro gauzatzea dakar, eta, horrekin batera, epaileei eta fiskalei esleituriko funtzioak aldatuko dira. Justizia Saila sistema hori ezartzeko oztopoak gainditzeko egiten ari den ahalegina balioesten dugu; izan ere, prozesu konplexua da, eta eragile juridiko guztien laguntzaren premian da oraindik ere. Erronka, nolanahi ere, ebazpenen azkartasun, hurbiltasun, gardentasun eta kalitate aldetik herritarrei zerbitzu hobea emateko ahal den guztia egitea da.
antolaketa-irizpide berriek modu positiboan eragingo dutela horretan, honako hau da: atzerapenak izaten direla espediente judizialen izapidetzeetan, epaitegietako langileen bajak betetzen ez direla eta. Nabarmendu behar dugu saihestu egin behar dela ordezko langile kualifikaturik ez dagoelako zerbitzuaren kalitatea baldintzaturik geratzea; izan ere, jadanik mugatua bada, area mugatuagoa izango da gaur egungo aurrekontu-testuinguruan.
Gure txostenetan nabarmentzen genuen bi zerbitzuak indartu behar zirela. Sailak, aldiz, moztea edo ezabatzea erabaki du; izan ere, iritzi dio ez direla beharrezkoak, edo beste eragile juridiko batzuen eskumenak hartzen dituztela. Txosten honetan bi arlo horiei berariaz eskainitako ataletan –Espetxeetan dauden Pertsonak eta Hizkuntza Eskubideak–, zehazkiago azalduko dugu zergatik ez gatozen bat erabaki horrekin eta zer analisitan oinarritzen garen horretarako.