2.2. Babesgabetasun egoeran dauden haurrentzako gizarte zerbitzuak
2.2.1. Zenbait datu kuantitatibo
Atal horretan jasotako informazioaren pisurik handiena bigarren mailako gizarte zerbitzuen jarduerak dauka, batez ere, eskumen foralekoei dagokienez, zenbait gogoeta eta ondoriok babesgabetasun egoeran edo egoera hori pairatzeko arriskuan dauden haurren eta nerabeen arretan parte hartzen duten gainontzeko eragile instituzionalak ere barne har ditzaketen arren (espero dugu haiek ere iritzi berdinekoak izatea). Hala, informazio kuantitatiboa eta egin dugun egoitza-baliabideen sareari buruzkoa 2012ko azaroan hiru foru aldundiei eskatu genien.
Eskatutako lehenengo datua foru aldundi bakoitzean artatutako populazioarena da: urtean ireki diren espediente berriak eta guztira zenbat espediente izapidetu diren, bai eta tartean dauden adingabeen kopurua ere. Eskaeraren aniztasuna foru aldundien praktika ezberdinen ondoriozkoa da, zenbait kasutan adingabe bakoitzari espediente bat esleitzen baitiote eta, beste batzuetan, espedienteak familia osoa identifikatzen du; beraz, adingabe bat baino gehiago tartean egon daiteke.
(5. grafikoa)
2012. urtean haurrentzako foru gizarte zerbitzuek artatu dituzten adingabe berrien kopurua
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
Bizkaian eta Gipuzkoan ikusitako joera iazkoaren antzekoa da, zertxobait hazi da Gipuzkoan eta zertxobait gutxitu Bizkaian. Gipuzkoan, joan den urtean adierazitako joerari eusten zaio: “bertako” haur eta nerabeen kopurua hazi egin da eta, berriz ere, horiek %7,1 gehitu dute iazko ehunekoa; aldiz, %11,7 gutxitu da familia-erreferenterik gabeko adin txikiko atzerritarren ehunekoa. Araban dezente hazi da babesgabezia-maila baloratzeko asmoz Haurren Zerbitzura joaten diren adin txikikoen kopurua, eta horrek azaltzen du espediente-kopuruaren igoera. Igoera hori ez da islatzen, ordea, familia-banaketako neurrien kopuruan, izan ere, horietako asko familian esku-hartzeko programen bitartez (aldundiarenak nahiz udalarenak) artatzen dituzte.
Adingabe horiei eta ordura arte arreta jasotzen zutenei aplikatzen zaizkien babes-neurriak, funtsean, lau dira: familian esku-hartze trinkoa burutzeko programak, familia-harrera, egoitza-harrera eta adopzioa. Adingabeak euren gurasoetatik aldentzea barne hartzen duten bi neurri nagusien eboluzioa, hau da, egoitza-harrera eta familia-harreraren eboluzioa, ondorengo bi grafiko hauetan ikus daiteke:
(6. grafikoa)
Egoitza-harrera neurriaren eboluzioa 1995-2012
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
(7. grafikoa)
Familia-harrera neurriaren eboluzioa 1995-2012
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
(8. grafikoa)
EAEn eta lurraldearen arabera, 2012. urtean egoitza- eta familia-harrera neurrien arteko konparaketa
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
2012ko datuetan ikusten denez, familia-harreren kopurua egonkorra da eta Bizkaian apur bat gutxitu dira egoitza-harrerak. Dirudienez, datu horiek egiaztatzen dute gure foru aldundiek familiaren aukera lehenesteko egin duten apustua eta ahalegina, bai familia zabalean, bai besteren familian. Halaber, hirugarren grafikoan bi neurri horietako bakoitzak 2012. urtean lurralde bakoitzean eta EAEn izan duen garrantzi erlatiboa ikus dezakegu.
Adopzioei dagokienez, aurreko urtearekin alderatuz, bere horretan mantentzen da eskaera kopuruaren atzerakada, eskaerak nazionalak nahiz nazioartekoak izan. Daturik deigarriena da Estatuan eta nazioartean adoptatzeko egin diren eskaeren joeran aldaketa gertatu dela: lehenbizikoz urte askotan irauli egin da proportzioa, hau da, adopzio nazionalerako egin diren eskaerak askoz ugariagoak dira. Atzerakada nahiz eskaeretan ikusi den hobespena interpretatzean ondorio biribilak atera gabe ere, ezin dugu alde batera utzi krisi ekonomikoak adopzio-hartzaile diren familietan eduki duen inpaktua. Gainera, horri gehitu behar zaio adopzio prozesuaren errealitatea, konplexutasuna eta zailtasunak gero eta hobeto ezagutzen direla eta horrek erabakia oso ziur ez duten pertsonei asmoa kendu diezaiekeela.
(9. grafikoa)
Adopzio eskaeren eboluzioa EAEn 1995-2012 (nazionala eta nazioartekoa)
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
Konplexutasun horren erakusgarri bat, behintzat prozesutik eraketara arte dagokionez, 2012. urtean benetan burutu diren adopzioei buruzko datuak dira: 27 eremu nazionalean eta 97 nazioarteko eremuan, kasu guztietan aurreko urteetan izapidetutako eskaerei dagozkienak.
(10. grafikoa)
2012. urtean EAEn eta lurraldeen arabera burututako adopzioen kopurua (nazionalak eta nazioartekoak)
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
Eta adopzioen arloan azken aipu bat egin behar dugu –araudiaren alderdiari badagokio ere–: pozik gaude foru aldundiek arlo horretan duten jarduera-prozedura erregulatzeko dekretua aldatu delako. Gure ustez, bertan biltzen dira erakunde honek bere garaian azaldu zituen arrazoibideak, honako hau gomendatu zuenean: “belaunaldi arteko tartea ez dadila izan muga kronologiko absolutua, baizik eta kasuan kasu azter dadila, kasu bakoitzean aintzat hartu beharreko ezaugarri pertsonal eta familiakoen inguruko iritzi oso eta banakatuaren”.
2.2.2. Egoitza-harrera sarea
Gaur egungo egoeraren lehenengo argazki bat eman eta babesgabetasun egoeran dauden adingabeentzako arretaren eboluzioa (baita joerak ere) jakinarazi diguten datu kuantitatibo horiez gain, foru aldundiei egoitza-harrera sarearen konfigurazioaren gaineko informazioa eskatu genien, zehatz-mehatz 2012. urtean gertatutako baliabideen sorrera, aldaketa edo ezabapenen gainekoa.
Bizkaiko eta Gipuzkoako Foru Aldundiek eskainitako informazioaren arabera, bi lurralde horietako egoitza arretako baliabide sareak honako aldaketak pairatu ditu:
Bizkaian bakarrik dauden adingabe atzerritarrei zuzendutako bi egoitza baliabidek euren jarduera eten dute: “El Garmo” egoitza zentroak (20 plaza) eta San Ignazio egoitza erdiautonomoa (6 plaza). Bestalde, Zabaloetxe egoitza zentroak plaza kopurua murriztu du, 90etik 60ra, eta El Vivero egoitza zentroak, berrik, 27tik 30era igo du eta erantsitako eraikin berri bat egokitu du.
Gipuzkoako egoitza harrera sareak ere aldaketak pairatu ditu. Azpimarratzekoa da egun arte bakarrik dauden adingabe atzerritarrei soilik zuzendutako hainbat zentro “bertako” adingabeei ere zabaldu izana. gainera, 2012an egoitza harrera sarea berrantolatu da, arreta egokia bermatzea, lurralde oreka bilatzea eta ekonomia-eraginkortasuna hobetzea bezalako printzipioetatik abiatuta, 305 plaza dituena. Jarraian irakur daitezke aldaketarik nabarmenenak:
Haur eta Nerabeentzako Bulegoak egoitza-harrera sarean egon diren mugimendu horien inguruan egon duen balorazioa positiboa da; izan ere, eskumena duten administrazioek albait lasterren baliabideak beharren eboluzioari egokitzeko eta lehentasuna duten beharrei erantzuteko duten interesa islatzen du. Bestalde, banakako zenbait kexen ikerketaren testuinguruan, hala nola, ofiziozko jarduerak, in situ ezagutu ahal izan ditugu zentro horietako batzuk eta inpresio orokor egokia berretsi ahal izan dugu.
Hala eta guztiz ere, aurten egoitza harrerako sareari buruzko kontu gehiagotan sakondu nahi izan dugu. Horrela bada, urrian ofiziozko espediente bat hasi zen egoitza baliabide horiek arautzen dituen 131/2008 Dekretuaren betetze-mailari buruzko informazioa biltze aldera, izan ere, 2012ko abuztu amaieran araudia indarrean sartu zenean zeuden baliabideak egokitzeko ezarritako lau urteko epea amaitu zen. Urtero egindako jarraipenetan eta egoitza baliabide batzuetara egindako bisitetan antzeman ahal izan dugun arren administrazio arduradunek ahalegin handia egin dutela dekretu arautzailearen eskaeretara egokitzeko, hainbat kontu nekez balora daitezke bisita batean edo azterketa zehatzagoa eskatzen dute. Hori dela-eta, informazio eskaera bidali zitzaien hiru foru aldundiei, Gasteizko Udalari eta Eusko Jaurlaritzako Enplegu eta Gizarte Gaietako Sailari. Bertan, hainbat gairi buruzko informazio zehatza eskatzen zen: baldintza materialen betetze-maila (baliabideen edukiera, irisgarritasuna, eremuen egokitasuna), baldintza funtzionalena (egoiliarren babes-neurriak eta zentro bakoitzean eskatutako gutxieneko agiriak), langileen baldintzena (titulazioak, gutxieneko ratioak, prestakuntza planak, laneko estresa saihesteko neurriak eta gainbegiratze sistema), baita araudia betetzeko zailtasun nagusiak eta betetzearen aurreikuspena ere. Bestalde, administrazio erantzuleek xedatutako ikuskapen mekanismoak ezagutu nahi genituen.
Urteko azken egunetara arte ez dugu aipatutako administrazio guztien erantzuna jaso, beraz, txosten hau ixterakoan ezin izan dugu egoeraren azterketa zehatza eta ondoriozko balorazioa egin. Hala eta guztiz ere, bi komentario labur egin ditzakegu. Lehenengoa administrazioek eskainitako informazioaren kalitatea eta inplikazio mailari buruzkoa da. Gipuzkoako Foru Aldundiak edo Gasteizko Udalak eskatutako kontu guztiei buruzko informazio oso zehatza eta xehatua eskaini diguten bitartean, Arabako Foru Aldundiaren erantzunak, urria eta orokorra izan denak, asko zailduko digu dekretuaren eskaerek bere lurraldean izan duten betetze-maila ezagutzeko helburua lortzea.
Bigarrenik, egoeraren azterketan sakondu aurretik, eskainitako datuek bi konturen inguruko egoera oso kezkagarria islatzen dutela aurreratu dezakegu: lehenengoa eta oinarrizkoa, langileen baldintzen egokitasun falta baliabideetako hezkuntza arloko langileen eta laguntzaileen titulazioei dagokienez (eta, ondorioz, gaitasun profesionalak eskuratzeko prestakuntza espezializatuari dagokionez), proportzio nahiko handian. Eusko Jaurlaritzako Gizarte Zerbitzuetako Zuzendaritzak emandako zirkularrak horren berri du, izan ere, titulazio mota ugari onartzen ditu lanbidean. Zentro-sareko baliabide ugariren bigarren ahultasuna irisgarritasun baldintzak erabat betetzea da, nahiz eta hiru lurraldeetan bermatuta geratzen den mugikortasun urria duen adingabe bati baldintza egokietan arreta eskaintzeko aukera.
2.2.3. Programa espezializatuak
Gizarte babesik gabeko haur eta nerabeentzako egoitza harrerako baliabideak arautzen dituen uztailaren 8ko 131/2008 Dekretuan espezializatu gisa definitutako programak, hau da, portaera-arazoak dituzten nerabeak zaintzeko programa espezializatua eta portaera-arazo larriak dituzten nerabeei laguntza intentsiboa emateko programa espezializatua, arreta eta jarraibide berezia jasotzen dute Ararteko erakundearen aldetik, izan ere, programa espezializatuko berezko izaerari atxikitako euren ezaugarrietako batzuk direla-eta (mugimendu murrizketa baimendua, euste neurriak erabiltzeko aukera, bai inmobilizazio fisikoa bai isolamendua, etab.) eskubideen urraketa errazago gerta daiteke. Egoera hori, eta Espainiako testuinguruan antzeko ezaugarriko zentroetan dauden nerabeen eskubideen urratzea –hori egiaztatu baita‑ erakunde eta elkarte askoren arreta-gune dira.
EAEko programa espezializatuen uneko errealitatea zuzenean ezagutu eta egiaztatzeko asmoarekin, 2011n bisita plan bat hasi genuen. Lehenbiziko biak, urte horretan bertan bisitatutakoak, Gipuzkoako zentroak izan ziren: Aixola, Elgetan eta Endoia, Deban. Babesgabetasun larrian dauden haurrentzako egoitza zerbitzuen kudeaketaren foru eskumena eta ondoriozko esku-hartze ereduen aniztasuna kontuan hartuta, egokia zirudien aurreikusitako segimendua egiten jarraitzeak Bizkaia eta Arabako zentro/programetara hurbilduz, horiekin lurralde autonomiko guztian programa espezializatuen ikuspegi globalagoa osatze aldera.
Helburu orokor horren barnean, 2011n hasitako bisita planak erakunde honentzat bereziki kezkagarriak diren eta bisiten gidoi gisa jarduten duten hainbat kontutan jarri du arreta. Hauexek dira kontu horiek:
2012an bisitatu dira Olabarrieta Etxea, Galdakaon, portaera-arazoak dituzten nerabeen arretarako programa espezializatu batekin, eta Laugune Etxea, Laukizen, portaera-arazo larriak dituzten nerabeei laguntza intentsiboa eskaintzeko programa espezializatua. Araban Sansoheta gizarte eta hezkuntza zentrora hurbildu ginen. Zentro horrek portaera-arazoak dituzten nerabeak artatzeko programa espezializatua du.
Bisitak ekainaren 12an eta 14an egin ziren Bizkaian, eta irailaren 19an Araban, aldez aurretik jakinarazi gabe, Arartekoak egindako ikuskapen bisitetan ohikoa den moduan. Erakundeko aholkulariak goizean goiz joan ziren egoitzetara, eta arduradunak, hezitzaileak eta arreta jasotzen duten neska-mutilak elkarrizketatu zituzten. Instalazioak bisitatu ziren eta zegozkien haurren zerbitzuei agiriak eskatu zitzaizkien, lortutako informazioa osatzeko eta kontrastatzeko.
Ondorengo orrietan helarazitako informazioa gehien bat deskriptiboa da eta horren bere interesa zalantzan jar zitekeen hartutako nerabeek dituzten eskubideen bermeari dagokionez berariazko balorazioa eskaintzen ez duelako. Hala eta guztiz ere, gure ustez, deskribapen honen bidez, hain zuzen ere, irakurleek ulertu ahal izango dute zein modutan eta zein neurritan dauden babestuta eskubide horiek. Gure balorazioa, nolanahi ere, positiboa da.
Haurren foru zerbitzuen egitura eta antolamendua lurraldeen artean ezberdintasunak dituztenez, horiei dagokien informazioa banatuta aurkeztea nahiago izan dugu. Horrela bada, Bizkaiko programekin hasiko gara, ondoren, Arabako programaren inguruan kezkatzen gaituzten kontuei erantzuna emateko.
Olabarrieta etxea
Laugune etxea
1. Programa espezifikoak: zerk ezartzen du euren espezifikotasuna?
Zentro horien elementu bereizgarri nagusia oinarrizko sareko etxeekin alderatuz, gehien bat, profesionalen ratioa da. Programa espezializatu batera atxikitako neska-mutilen beharrak hezkuntza esku-hartze intentsuago batekin bideratzen dira, hezitzaile profesionalen eskuragarritasun handiago baten bidez eskaintzen dena. Hala ezartzen du 131/2008 Dekretuak eta hala ulertzen dute baliabideetako eta Haurren Zerbitzuko profesionalek ere.
2. Nork, nola eta noiz erabakitzen da programa espezializatu horietan sartzea eta ateratzea? protokoloek, jarraibideak, adierazleek?…
Zentro horietara bideratzeari buruzko erabakiak (noiz eta zergatik sartzen da neska edo mutil bat etxean) Egoitza Harrera Unitatean hartzen dira, etxe sare guztirako ezarritako mekanismo berarekin. Programa espezializatuetara babesik gabe dauden haurrentzako baliabide sareko beste zentroetatik, zuzenean euren familietatik, gazte-justiziako sistemaren baliabideetatik, etab. datozen nerabeak heltzen dira, eta orokorrean esango dugu kasuaren koordinatzaileak aurkezten duela proposamena. Proposamen hori garatzeko, esku hartzen duten edo adingabearekin lehenago lotura izan duten agente ezberdinetatik datorren informazioaz hornitu da. Proposamen hori Egoitza Harrera Unitatearekin kontrastatzen da, izan ere, haren berezko zeregina plaza esleitzea (banatzea) bada ere, kontraste hori egiten du, eta helmugako zentroko erreferentziazko koordinatzaileak ere parte hartzen du bertan. Erabakia COPIAk (Haur eta Nerabeen Babeserako Batzordea) burutzen du.
Nerabe bati programa horietako bat esleitzeko erabakia hartzeko portaera disruptibo maila eta baliabide arrunt batera egokitzeko ahalmena baloratzen dira. Programa horiek esleitzen zaizkie arazoak okerrago konpontzen dituztelako, bizitzan nahaspilatze gehiago dutelako. Eta portaera arazoak orokorrak badira, hau da, eremu bakar batean bakarrik agertzen ez badira (familian, adibidez). Programa horietan hezkuntza profesional gehiago egoteak hezkuntza lan intentsiboagoa bideratzeko aukera eskaintzen du, ardura handiagoa neska-mutil horien beharrekiko.
Arazo psikiko bat egotea ez da adierazle erabakigarria, izan ere, portzentaje handi batek (guztiak ez esatearren) arazo psikologikoak, min emozionala, etab. dituzte, haztean bizitzen ari diren egoera oso zailak kontuan hartuta ulergarria dena. Hala behar duten guztiek arreta psikologikoa edota psikiatrikoa jasotzen dute Adin Txikikoak programaren bidez eta kanpoko baliabide arruntek eskainita, baina egoitza zentroetako lana guztiz hezitzailea da, ez terapeutikoa. Nolanahi ere, Bizkaiko Haurren Planak ezartzen du programa espezializatuak psikologo kualifikazioa duten profesionalek koordinatuko dituztela.
Nolanahi ere, etxeen sarean buruko arazo garrantzitsua duten haurrentzako zentro berezia dutela azaldu ziguten. Babesgabetasun egoeran egoteaz gain buruko arazo (oinarri psikiatrikoa) handia duten adingabeei zuzenduta, errealitateak azaltzen du formalki babesik gabe ez dauden adingabe batzuk ere sartzen direla, familiek arreta eskaintzeko arazoak dituztelako. Gainerakoan, bitarteko baliabide kopuru handiagoa faltan botatzen dute, ospitaleko altaren ondorengo uneak bideratzen dituztenak gertaera larri baten ondoren edo etxera itzuli aurretik.
Berme sistemaren zati gisa, erabakiak sistematikoki noizean behin berraztertzen dira, programa hauetan (edo beste batzuetan) jarraitzeko egokitasuna berriro eta uneko egoeren arabera balora dadin.
Irteerei buruzko erabakiak ere azken finean unitate horri dagozkio, nahiz eta kasu horretan etxeak garrantzi handiagoa izan bera delako banakako hezkuntza planean hartutako aurrerapausoak ebaluatzen dituena.
Agiriak eta etxeetako arduradunekin izandako elkarrizketak aztertzean jakin izan dugu 131/2008 dekretu erregulatzaileak ezarritako gehieneko egonaldi tarteak gainditzen ari direla. Profesionalen ustez ez dirudi kasu guztietan bete daitekeenik, baina hala ere ez da komeni desagertzea. Erreferentzia bat ezartzen du, hurbil izan beharreko helburua, baina neska edo mutil bakoitzaren banakako planaren hezkuntza helburuak betetzearen araberakoa izan behar da. Batzuek azkar egiten dute aurrera programa honetan, beste batzuek ez horrenbeste. Batzuek etxearekiko lotura positiboa ezartzen dute eta horrek egokiago bihurtzen du bertatik lanean jarraitzea berriro ere beste profesional batekin konfiantzazko harremana finkatu behar izan gabe... Gainera, ez dago horrenbeste lekurik “joateko”. Ikuspuntu hori, hala ere, kontu bereziarekin hartu behar da eta zailago mantentzen da programa intentsiboan, izan ere, neska-mutilen autonomia eta pribatutasun maila askoz ere handiagoa da eta horren murriztaileak ez diren programetarako aurrerapausoa luzapen gehiegirik gabe egitea komeni da.
3. Eskolatzea
131/2008 Dekretuak guztiz argi ezarri arren egoitzetan dauden neska-mutilen eskolatzea ohiko hezkuntza sarean egingo dela, programa intentsiboko (Laugune Etxea) nerabeek etxean bertan burutzen dute euren eskola jarduera portzentaje oso altu batean.
Haurren Zerbitzuko arduradunen hitzetan, programa intentsibo bati atxikitako neska-mutilen errealitatea da orokorrean edozein hezkuntza zentrotik deslotuta daudela (ofizialki edo berez) edo harekin oso harreman gatazkatsuak dituztela. Nolanahi ere, eta hain zuzen ere eskolatze “arrunta” bistatik galdu behar ez dutelako, harekin erabat ados baitaude, horixe da intentsitate handiz lantzen den helburuetako bat eta neska edo mutil bakoitzaren kasuan ezberdin gauzatzen dena: prestakuntza jakin baterako sarbidea prestatuz, hezkuntza zentroan baliozkotzen diren edukiak “euren kabuz” prestatuz (etxean eta hezitzaileen babesarekin), etab. Bestalde, etxean portaerari eta jokabideari dagokionez egindako lana (komunikazioko gaitasun sozialak, emozioen kudeaketa, etab.) neska-mutilak hezkuntza inguru arruntetan barneratzeko lagungarria da.
4. Parte-hartzea: neska-mutilen ahotsa zentroko bizitzan.
Neska-mutilek etxeko bizitzan duten parte-hartzea, gehien bat, astero guztiek euren erreferentziazko tutoreekin dituzten tutoretzetan bideratzen da. Bertan gatazka, proposamen edo iradokizunak agertzen dira, baita etxeko antolamendu eta bizikidetzarako ere, eta hezitzaile taldeak biltzen eta kudeatzen ditu egokien iruditzen zaion moduan, gaiaren izaeraren arabera: batzarrera eramanez, antolamendu hobekuntza etxeko bizitzan gaineratuz, Haurren Zerbitzuari proposatuz, etab. Nolanahi ere, etxe horietan guztietan batzarrak egitea aurreikusten da, eskaintzen zaion maiztasuna, iraupena, pisua, etab. zentroaren arabera aldatu arren. Bizikidetza gaien taldeko lanerako oso elementu garrantzitsutzat hartuta, bizikidetza oso intentsua den etxeetan, Laugunen hala nola, batzarrak ezinbestekoak direla esan genezake.
5. Ondasunetara heltzea. Eremuak pertsonalizatzea. Pribatutasuna. Kanpoarekin harremanetan jartzeko erregimena.
Bisitatutako bi etxeetako logela guztiek armairuak dituzte neska-mutilek euren jabetzak gorde ahal izateko eta dekorazio elementu bereziak ere badituzte. Logelek eta komunek pribatutasuna eskaintzen dute. Hala eta guztiz ere, gainbegiratutako telefono deien eta komunikazioetan dituzten mugen inguruan galdetu genuen.
Programa intentsiboa eskaintzen duen Laugune Etxearen kasuan, kanpoarekiko komunikazioa Olabarrieta Etxean baino askoz ere mugatuagoa dago programaren berezko izaera dela-eta. Hala eta guztiz ere, mugatze eta gainbegiratze maila neska edo mutilaren fasearen araberakoa da; hasierako fasean, adibidez, deiak eta beste edozein komunikazio (posta elektronikoa, mezuak, etab.) eteten dira eta eskubide horretara heltzen dira euren hezkuntza planean aurrera egiten duten heinean. Olabarrieta Etxean gazteek mugikorra dute eta egunero kanpoko inguruarekin harremanak dituzte eta egoera berezietan bakarrik eteten da.
6. Aisialdiak (autonomiak / lagunduta / taldeka…) eta estimuluen aberastasuna: jolasak, irakurketak, jolas-jarduerak…
Aisialdia hezkuntzarako tartetzat jotzea eta, ondorioz, helburuen, neurrien eta jardueren plangintza, horien ezarpena eta burutzapena errealitate bat da bi zentroetan. Modu ezberdinean zehazten da programen ezaugarrien arabera, neska-mutilen gehien bat autonomia eta erabakitzeko askatasun maila txikiago edo handiagoak baldintzatuta. Estimuluen aberastasuna, nolanahi ere, oso egokia iruditzen zaigu.
7. Dauden eta erabiltzen diren euste neurriak: inmobilizazio fisikoa eta isolamendua. Sendagaiak
Bi zentroetan inmobilizazio fisikoa bakarrik erabiltzen dutela baieztatzen dute eta betiere hezitzaileek egiten dutela, izan ere, bestalde, ez dago bestelako langilerik. Hori bai, berariazko prestakuntza eta birziklatze ikastaroak jasotzen dituzte behar bezala egiteko. Ez dago isolamendu gela berezirik eta, sendagaien erregistroak berrikusita, ez dugu topatu medikuek agindutakoa ez den beste ezer.
8. Zigortzeko erregimena: neurriak, proportzionaltasuna…
Olabarrieta Etxean ezartzen diren zigor nagusiak ekonomikoak dira, hau da, asteroko esleipenaren murrizketa. Horrek zati finko bat eta zati aldagarri bat dauka, eguneroko betebeharrak eta helburuak betetzen direnaren arabera “irabazten” dena. Creditransa eta telefono deiak ez dira asteroko esleipen horretatik ateratzen, beraz, komunikazioa ez da arriskuan jartzen.
Irteerak mugatzeko zigorra oso gutxitan erabiltzen da. Zentrora sartzeko atea ez da ixten (eta ez zegoen itxita bisitara joan ginenean), salbuespenezko egoeretan izan ezik. Taldea banatzeko zigorra ere ez da erabiltzen, arrazoi ezberdinak direla-eta: ez dauka zentzu handirik neska edo mutil bakoitzak ordutegi dinamika propioa daramatelako eta taldekako jarduera gutxi daudelako.
Laugune Etxean falta larri edo oso larriei loturiko zigorrak (errieta, gertakaria onartzea eta eragindakoen artean barkamena eskatzeaz gain) honakoak dira: asteroko esleipena murriztea, zenbaitetan kaltearen konponketari lotua, taldearentzako interesgarriak diren jarduerak egitea, aisialdiko edo jolaserako jarduerak gabetzea epe tarte motz batean zehar edo adinari lotutako hainbat pribilegioren galera (poltsikoko dirua, irteeren ordutegia, ohera joateko ordutegia, etab.). Taldearen banaketa noizean behin ere erabiltzen da.
Zuzenean ikusitakoan eta neska-mutilen lekukotasunean ez dugu elementurik antzeman neurri zigortzaileen desoreka edo erabilera arbitrarioa adierazten dutenik.
Sansoheta gizarte-hezkuntza zentroa
1. Programa espezializatua: zerk ezartzen du euren espezifikotasuna?
Zentro horrek oinarrizko sareko etxeen aldean duen elementu bereizlea profesionalen ratioa dela uste dute. Programa espezializatu batera atxikitako neska-mutilen beharrak hezkuntza esku-hartze intentsuago batekin bideratzen dira, hezitzaile profesionalen eskuragarritasun handiago baten bidez eta barne erregimen arautzaile eta mugatzaileago baten bidez eskaintzen dena. Hala eta guztiz ere, Sansoheta gizarte-hezkuntza zentroan psikologoaren irudia dute, hezkuntza taldeari eta behar duten hezitzaile bakoitzari oinarria ematen die, baliabidera heltzean hasierako balorazioa egiten du eta ospitalez kanpoko psikiatria zerbitzu edo buruko osasuneko zentroekin hizketakidea da, hainbat neska-mutil bertara joaten baitira.
Taldeak gizarte langile bat ere badu, gizarte ikuspegitik hezitzaileen eta psikologoaren ikuspegia osatzen du eta nerabeen familiekin harremana eta lana berariaz bideratzen ditu. Irudi hori bateragarria da familia horiek Haurren Zerbitzuko beste programetatik egin dezaketen lanarekin.
2. Nork, nola eta noiz erabakitzen da programa espezializatu horietan sartzea eta ateratzea? protokoloek, jarraibideak, adierazleek?…
Argitu beharra dago Arabako babesgabetasun egoeran dauden haurrentzako egoitza baliabideen sareak ez duela zentro berezirik jokabide-arazo larriak dituzten nerabeen programarako, izan ere, ez dute kasu nahikorik horretarako berezia den zentro bat irekitzeko. Programa hori egokia den kasuetan Arabako lurraldetik kanpoko zentroetan plazak eskatzen dituzte. Gainera, kontuan hartu behar dugu bakarrik dauden adingabe atzerritarrek berariazko baliabide bat betetzen dutela (Bideberria) edo beharrezkoa denean irekitzen diren beste batzuk (Estibaliz), baina gainontzeko sarera sartu gabe.
Sansoheta gizarte-hezkuntzako zentrora edo, halaber, programa espezializatuetarako sarrera sareko gainontzeko baliabideetarako sarrera bezala erabakitzen eta kudeatzen da. Harrera eta Balorazio Unitateak udaleko gizarte zerbitzuetatik babesgabetasun larriko balorazioarekin heltzen dena jasotzen du. Larritasunaren arabera zaintza edo tutoretza onartzea erabakitzen da eta larrialdiko harrera zentroan sartzeko beharra edo ez. Kasua aztertzen duen Batzorde Teknikoak, Haurren Zerbitzuko 3 antolamendu unitateetako (Balorazioa, Egotzia eta Familia) 4 ordezkarik osatutakoak, proposamena Adingabearen Kontseilura bidaltzen du dagoeneko Kasuaren Plan batekin; bertan, abian jarri beharreko neurria edo neurriak eta baliabideak proposatzen dira. Horrela bada, Sansohetako neska-mutilak zuzenean euren familietatik edo Ibaiako Larrialdiko Harrera Zentrotik datoz. Neurri txikiago batean gazteen justizia baliabideetatik etortzen direnak gaineratzen dira neurriak bete ditzaten.
Nerabe bati programa horietako bat esleitzeko erabakia hartzeko portaera disruptibo maila, kideei edo profesionalei zuzendutako agresibitatearekin, eta baliabide arrunt batera egokitzeko ahalmena baloratzen dira.
Programaren irteerari dagokionez, logikoki, aldakorra da eta betiere banakako hezkuntza programan eta Kasuaren Planean jasotako helburuak betetzearen araberakoa. Zuzenean etxetik datozenekin eta helburua bertara itzultzea denean, une egokia dela uste denean, gutxikako irteerarekin hasten da, jarraipen bat eginez. Hori posible izateko, zentroko nerabearekin bideratutako esku-hartzeaz gain, ezinbestekoa da familiarekin ere aurreratzea. Hori zentroko programatik bertatik (gizarte langilea) zein familiarekin esku hartzeko beste baliabideak edo beste programetako berezko baliabide terapeutikoak erabiliz egiten da, baita terapeuta pribatuekin ere. Gehien bat familia desegituratuak izaten dira, familia berreraikiak ere dauden arren, helduak izatean berriro elkartu diren etorkinen seme-alabak, ondo joan ez diren adopzio kasu batzuk… Kasu horiek zaintza lagapenen igoera azal zezaketen.
Familiara itzuli ezin diren neska-mutilek -edo itzultzea komenigarritzat jotzen ez denean- adinez nagusi izan arte jarrai dezakete sareko emantzipazio edo emantzipaziorako prestatzeko pisuetan, euren “babesa” luzatzen dutenak behin 18 urte bete dituztenean Foruko Haurren Zerbitzutik kanpoko programen bidez, haiekin koordinazioa mantentzen den arren.
Normalean 9 eta 12 hilabete bitarteko egonaldia izaten da. Noizbait, baina salbuespenez, egonaldia luzeagoa izan da, programan oso gazte sartu izanagatik edo beste baliabide batean sartzeko aukera egokirik aurkitu ez izanagatik.
3. Eskolatzea
Haurren Zerbitzuko arduradunen hitzetan, programa intentsibo bati atxikitako neska-mutilen errealitatea da orokorrean edozein hezkuntza zentrotik deslotuta daudela (ofizialki edo berez) edo harekin oso harreman gatazkatsuak dituztela. Horrexegatik hauxe da Banakako Hezkuntza Planean presentzia gehien duen alorretako bat eta neska-mutilen hezkuntza zentroekin bideratutako harremanak ohikoak eta orokorrean onak izaten dira, Sansohetako hezkuntza arduradunen balorazioaren arabera. Bestalde, zentroan portaerari eta jokabideari dagokionez egindako lana (komunikazioko gaitasun sozialak, emozioen kudeaketa, etab.) neska-mutilak hezkuntza inguru arruntetan gutxika egokitzeko lagungarria da.
4. Parte-hartzea: neska-mutilen ahotsa zentroko bizitzan
Adingabeen bilerak astero egiten dira eta bertan bizikidetzarekin loturiko alderdiak bateratzen dira, aisialdirako jarduerak proposatzen dira, zentroko antolamendua, ordutegiak… Gai eta arlo guztiak eztabaidatu eta negoziatu daitezke eta baldintza bakarra kexa edo proposamena idatziz egitea da, gertakariak eta iritziak azaltzeko eta defendatzeko gaitasunak lantzen jarrai dezaten.
Neska-mutilek Banakako Hezkuntza Planean duten parte-hartzeari dagokionez, erreferentziako tutorearekin dituzten tutoretzetan iritziak eta inpresioak kontrastatu eta biltzen dituzte.
5. Ondasunetara heltzea. Eremuak pertsonalizatzea. Pribatutasuna. Kanpoarekin harremanetan jartzeko erregimena
Bisitatutako zentroko logela guztiek armairuak dituzte neska-mutilek euren jabetzak gorde ahal izateko eta dekorazio elementu bereziak ere badituzte. Logelek eta komunek pribatutasuna eskaintzen dute.
Komunikazioei dagokienez, egoera berezietan bakarrik murrizten edo gainbegiratzen dira, baina oso erne daude komunikazio horien ondoren emozionalki nola geratzen diren antzemateko.
6. Aisialdiak (autonomiak / lagunduta / taldeka…) eta estimuluen aberastasuna: jolasak, irakurketak, jolas-jarduerak…
Aisialdia hezkuntzarako tartetzat jotzea eta, ondorioz, helburuen, neurrien eta jardueren plangintza, horien ezarpena eta burutzapena errealitate bat da zentroan. Antzemandako estimuluen aberastasuna, nolanahi ere, egokia iruditzen zaigu.
7. Dauden eta erabiltzen diren euste neurriak: inmobilizazio fisikoa eta isolamendua. Sendagaiak
Inmobilizazio fisikoa bakarrik erabiltzen dutela baieztatzen dute eta betiere hezitzaileek egiten dutela, izan ere, bestalde, ez dago bestelako langilerik. Informazio hori elkarrizketatutako gazteek egiaztatu dute. Ez dago isolamendu gela berezirik eta, sendagaien erregistroak berrikusita, ez dugu topatu medikuek agindutakoa ez den beste ezer.
8. Zigortzeko erregimena: neurriak, proportzionaltasuna…
Ezartzen diren zigor nagusiak ekonomikoak dira, hau da, asteroko esleipenaren murrizketa. Hainbat kasutan, hala ere, zigor hori oso eraginkorra ez dela ikusi dute ateratzen direnean eta familia bisitatzen dutenean haien baliabide ekonomikoak eskura ditzaketelako. Era berean, lortutako lehentasunen galera eta irteeren mugaketa erabiltzen dute. Taldetik banatzearen zigorra, erabiltzen denean, norberaren logelan edo taldeko jardueretan parte hartu gabe egiten da. Zuzenean ikusitakoan eta neska-mutilen lekukotasunean ez dugu antzeman neurri zigortzaileen desoreka edo erabilera arbitrarioa adierazten duen elementurik.
Baina 2012ko programa espezializatuen inguruko jarduerak ez ziren baliabideetara egindako bisitekin amaitu. Uztailean Aixola zentroaren inguruko ofiziozko jarduera ireki zen hainbat lekukotza oso koherente eta fidagarriek zentroan bideratutako hainbat praktika desegokiren berri eman zigutelako. Horien artean, gure ustez oso larriak diren bi azpimarratu behar ditugu: segurtasuneko langileek adingabeak bilurrekin fisikoki immobilizatzea; hainbat profesionalen praktika eta jarrera iraingarri eta umiliagarriak, nolanahi ere, zentroaren norabidea zigor-helburuetara zuzentzen zutenak hezkuntza helburuetara beharrean, Nazio Batuen Haurraren Eskubideen Batzordean eta, berariaz, zentroak arautzen dituen 131/2008 Dekretuaren 14. artikuluko b) eta c) letretan jasotako duintasunerako eskubidea zuzenean urratuz. Kontuan hartu beharra dago, bestalde, adierazitakoak bat egiten zuela erakundeak 2011n zentrora egindako bisitan dagoeneko antzemandako hainbat arriskurekin.
Gertakarien ezaugarriak zirela-eta, Gipuzkoako Aldundiari idatzizko informazioa eskatu genion, baina baita bilera bat ere foru-arduradunekin. Foru-zerbitzuak gure esku-hartzeari emandako erantzuna azpimarragarria da oso azkarra izan zelako, bai gertakariak ikertzeko azkartasunarengatik (zentroan agertu ziren gure deia jaso eta hurrengo egun baliodunean), zein irregulartasunak baieztatu ondoren horiek konpontzeko erabakien azkartasun eta sendotasunarengatik (larritasunarekin bat eginez).
Euste-neurri mekanikoak (bilurrak) erabiltzeari dagokionez, Haurren Zerbitzuak adierazi zuen, zentroko erregistroen arabera, hezkuntza neurri zuzentzaileak eragiten dituzten 4 egoeratan bakarrik erabili zela euste mekanikoa denbora batean zehar. Haurren lekukotzek, berriz, praktika ohikoagoa dela diote. Hori berretsi ahalko litzateke haur baten familiak segurtasuneko profesional bati funtzioak gainditzeagatik eta dagozkionak burutzeko moduarengatik ezarritako salaketarekin. Salaketa hori kasualitatez, gure informazio-eskaerarekin batera heldu zen foru-zerbitzura.
Kontu horri dagokionez, Foru Aldundiak:
Hainbat profesionalen praktika iraingarri eta umiliagarriei dagokienez, gure jakinarazpenean baieztatzeke zegoen datua zena berariaz berresten da elkarrizketatutako haurren lekukotzekin. Horien bidez, hezitzaileetako bat mota horretako jokabideen protagonista eta sustatzaile nagusi gisa ere identifikatzen da. Aldundiak enpresari agindu dio profesional hori baztertu dezala haurrekiko esku-hartze zuzenean.
Gure aldetik, 131/2008 Dekretuaren 109.1 b) artikuluan xedatutakoa segurtasun profesionalek egin ahal izanaren inguruan zalantza handiak ditugu aspalditik, printzipioz ez baitute inolako prestakuntzarik hezkuntza alderdien inguruan. Artikulu horretan zera azaltzen da: “Haurrak eta Nerabeak Babesteko dagokion Lurralde Zerbitzu Espezializatuak immobilizazio fisikoarekin esku hartzearen inguruko prestakuntza berezia duten hezkuntza-teknikariak sartzeko aukera balioetsiko du; teknikari horrek hezitzaileak esanbidez eskatuta soilik jardungo du.”
Hori esan ondoren, egoera horien jarraipen oso estua burutzeko asmoa dugu, hartutako erabakiak etorkizunean burutzen eta mantentzen direla egiaztatuz. Jarraipen horrekin batera Iturriotz-azpi zentrorako dagoeneko aurreikusitako beste bat bideratuko da: 6 hilabetetan zehar zentroan dauden adingabeek pairatu dezaketen egoerari buruzko informazio oso kezkagarriak jaso ondoren, zain gaude erakunde kudeatzailearen aldaketaren aurrean. Horri arrazoizko epea eman diogu antzemandako arazoak konpontzeko.
Egoitza harreraren sareari buruzko atal hau amaitzeko oraindik ere burutzeke dauden hauen inguruko bi protokoloren jarraipena bideratuko dugu. Adierazi digutenaren arabera, Herrizaingo Saileko ordezkariak izendatzearen arazoa gainditu ondoren, Eusko Jaurlaritzako Gizarte Zerbitzuetako Zuzendaritzak baimenik gabeko absentzien kasuetarako jardun-protokoloa eta babesik ez duten adingabeen egoitza-zentroetako zaintza eta segurtasun zerbitzuen jardun-protokoloa batera burutu nahi zituen. Hala eta guztiz ere, jokabide horrek ez du Herrizaingo Sailaren onespenik, beraz, oraindik ere nola landuko diren erabakitzeko aldez aurreko puntuan daude. Bestalde, EUDELeko ordezkariak ere izendatzeke daude. Horiek zeregin garrantzitsua dute udaleko gizarte zerbitzuetan eta, bereziki, Udaltzaingoan duten eskumenarengatik.
2.2.4. Bakarrik dauden adingabe atzerritarrentzako arreta berezia
Bakarrik dauden adingabe atzerritarren berariazko beharrei dagokienez, foru aldundiei hainbat datu kuantitatibo (artatutako herritarrak, administrazio egoera eta erregularizazioari buruzko datuak…) eta hainbat balorazio eta informazio kualitatibo eskatu zitzaizkien. Informazio horrekin batera, ondoren bakarrik dauden adingabe atzerritarren egoerari buruzko kexen izapidetik sortutako jarduera batzuen emaitza aurkezten dugu.
Arreta jaso duten adingabe atzerritarren kopuruari dagokionez daturik aipagarriena da 2012. urtean zertxobait handitu dela arreta jasotzen duten adingabe berrien kopurua Bizkaian zein Gipuzkoan. Araban, berriz, kontrakoa gertatu da, nabarmenki murriztu baita kopuru hori. Hala eta guztiz ere, euskal sarean arreta jaso duten neska-mutilen kopurua abenduaren 31n aurreko urtean baino zertxobait txikiagoa zen. Hain zuzen ere, EAEn egoitza-baliabideetan bizi diren bakarrik dauden adingabe atzerritarren kopuruari dagokionez 2009az geroztik antzemandako beheranzko joera mantendu da 2006. urteko antzeko kopuruetara heldu arte. Urte hauetan heldu direnen kopuruaren murrizketak, aurreko urteetan heldutakoen emantzipazioarekin batera, datu hori azal dezake.
(11. grafikoa)
Bakarrik dauden adingabe atzerritar “berriak”, foru aldundietako haurren gizarte zerbitzuek artatuak. Bilakaera, 2005-2012
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
(12. grafikoa)
Bakarrik dauden adingabe atzerritarrak, abenduaren 31ra arte foru aldundietako haurren gizarte zerbitzuek artatuak. Bilakaera, 2005-2012
Iturria: guk eginda foru aldundiek eskainitako datuak oinarri hartuta
Arreta jaso duten adingabeen profilean edo ezaugarrietan egondako aldaketei dagokienez, Bizkaiak aldaketa progresiboa izan du 2012an zehar. Marokotik datozen neska-mutilak familia desegituratuetatik datoz eta migrazio-proiektu zehatzik gabe gero eta gehiago. Beste hainbat neska-mutil Estatuan denbora daramate senideekin bizitzen eta, horiek euren herrialdera itzultzean, senide heldu baten erreferenterik gabe geratzen dira. Bestalde, Aljeriatik datozen neska-mutilen kopuruak gora egin du. Araban aldaketa antzeman da adingabe atzerritarren jatorriaren araberako banaketan ere: iaz % 73 Saharaz hegoaldeko herrialdeetatik zetozen bitartean, aurten % 34 osatzen dute eta jatorri magrebtarra dutenen kopuruak gora egin du (% 24tik % 56ra).
Gipuzkoako haurren foru zerbitzuak 2011n adierazi izan zuen euren baliabideetako egonaldia beste bizilekuetaranzko bidearen iragaite-etapa zela. Datu hori Bizkaian ere gertatzen ari dela dirudi, zentroak borondatez uzten dituztenen kopurua antzeman baita, bereziki lehen harrerako zentroan.
Egoitza-baliabideetan dauden adingabe atzerritarren kopuruaren beheranzko joerak Bizkaiko egoitza-baliabide espezifikoen itxiera eta Gipuzkoako zentro-sarean egondako aldaketak ditu oinarri. Bi kontu horiek txosten honen hurrengo atalean azalduko ditugu.
Adina zehazteari dagokionez, erakunde honen ustez oso kezkagarria da Fiskaltzak ezarritako irizpideen aldaketa (estatu mailan gertatutako aldaketei jarraiki). Horien arabera, adina zehazteko proben emaitzak lehenesten dira beste edozein agiriren gainetik eta, horren ondorioz, egun arte lurraldean ezarri izan ziren jarduera eta koordinazio irizpideak aldatu dira.
Erakunde honek behin eta berriro aipatu du ez dagoela ados adina zehazteko probak sistematikoki burutzearekin adingabeak direla dioten eta faltsutasun zantzurik ez duen pasaportea duten pertsonei, edo zalantzarik gabe, euren itxura fisikoak hala bermatzen duenean. Foru zerbitzuek eskainitako datuek baieztatzen dutenez, egia da ez dela adina zehazten ari proba horien bidez kasu guztietan, baina Gipuzkoan adingabe horien % 60ri proba horiek egin izanak zalantzak eta kezka mantentzen du, bereziki, azkenean, adina bide horren bidez zehazten zaienen 83tik 8 bakarrik adinez nagusitzat jotzen direla kontuan hartuta.
(1. taula)
2012an adina zehazteko probak egin dituzten bakarrik dauden adingabe atzerritarren kopurua (eta dagozkien ehunekoak)
Araba/Álava | Bizkaia | Gipuzkoa | |
2012. urtean zehar hartutako adingabe “berrien” kopurua | 59 | 340 | 138 |
Adina zehazteko egindako proba kopurua | 48 | 48 | 83 |
Egindako proben % adingabe guztiekiko | %81,4 | %14 | %60 |
Proben ondoren antzemandako adinez nagusitasunen kopurua | 41 | 8 | 8 |
Adinez nagusitasunen % egindako probekiko | %85,4 | % 17 | %10 |
Adinez nagusitasunen % adingabe guztiekiko | %69,5 | %2,36 | %5,8 |
Iturria: guk egina haurren foru-zerbitzuek eskainitako datuen bidez
Faltsutasun zantzuak dituen pasaporte bat dagoenean edo datuen egiazkotasunaren inguruko zalantzak daudenean, berriro ere diogu hobe dela Kontsuletxe edo Enbaxadan informazioa eskatzea agiriaren eta bertan jasotako datuen egiazkotasuna bermatzeko. Beste aukera bat adingabeari haren adinaren gaineko beste egiaztagiri batzuk aurkez ditzan eskatzea litzateke, hala nola, familia-liburua edo jaiotza ziurtagiria edo nortasunaren txartela. Agiri horiek eskatzea oso ohikoa da agiririk ez duten adingabeen kasuetan, izan ere, pasaporterik ez dutenean hura emateko behar diren agiriak dira.
Gai horren inguruan, bestalde, erakunde honek bere kezka adierazi du, adingabea dela zehazten duen pasaportea izan arren, adin nagusitasuna zehazten duen fiskaltzaren dekretuari jarraiki tutoretza galtzen duten pertsonen babesgabetasun egoerarengatik.
Pasaportea identifikazio-agiri balioduna da, kontrakoa zehazten duen ebazpen judiziala egon ezean, eta edozein herri administrazioren aurrean ezinbestekoa da. Adina zehazteko prozesuan fiskaltzaren ustez baliozkotasunik ez edukitzeak ez du esan nahi agiri faltsua edo baliorik gabekoa denik, horretarako dagokion zigor-prozedura izapidetu beharko bailitzateke. Horregatik, paradoxa bat sortzen da: Fiskaltzarentzat pertsona hori adinez nagusitzat hartu da, baina gainontzeko herri administrazioentzat adingabea izaten jarraitzen du, pasaporteak bermatzen duen moduan, ez baita faltsutzat jo. Adibidez, pertsona horiek ezingo dute inolako baimenik eskatu Barne Ministerioaren aurrean, egoitza-baimenaren eskaera aurkezteko pasaportea gaineratu behar duelako eta, kasu honetan, pasaportea adingabe batena da. Era berean, ez luke erabateko ahalmenik negozio juridikoak eraginkortasunez burutzeko edo administrazioaren aurrean beste edozein eskaera egiteko.
Pertsona atzerritarra identifikatzen duen agiria pasaportea da eta agiri berri bat eman dezakeen agintaritza bakarra bere jatorrizko herrialdekoa da. Administrazio horrek adierazten badu adin zuzena pasaportean agertzen dena dela, ezingo luke identifikazio-agiririk izan adinez nagusi den pertsona gisa. Horregatik, aurretik aipatu izan dugun moduan, gure ustez jatorrizko herrialdeko agintaritzak bermatu beharko luke pasaportean agertzen diren datuen egiazkotasuna.
2012an zehar bakarrik dauden gazte atzerritarren kexa kopuru handia jaso dugu, orokorrean denbora tarte laburretan zehar bakarrik dauden adingabeentzako egoitza-baliabideetan egon ondoren, irtetean zailtasun bereziak zituztelako.
Kexen arrazoietako bat tutoretza eten dela aipatzen duen agiririk ez aurkeztea zen, beraz, adin nagusitasuna adierazten zuen fiskaltzaren dekretua besterik ez zuten. Arabako Foru Aldundiak adin nagusitasuna aitortzen zuen fiskaltzaren dekretuaren babesean egoitza-harreraren etetea aipatzen zuen foru agindua ematen ohi zien. Agindu horretan ez zen aipatzen ebazpen horren aurkako errekurtsoa aurkeztu zitekeenik. Gazteei informazio hori helarazi genien, Gasteizko Familia-epaitegiaren aurrean aurreko ebazpenaren aurkako errekurtsoa aurkez zezaten proposatuz. Horretarako Orientazio Juridikoko Zerbitzura jo behar zuten abokatu bat eta ofiziozko prokuradore bat izenda ziezaieten eta doako justiziaren eskubidea eskatzeko.
Nolanahi ere, Arabako Foru Aldundiari zuzendu gintzaizkion egoitza harreraren etetea erabakitzen duen administrazioaren ebazpenak arestian aipatutako jakinarazpena ere gainera dezan eta horren aurkako errekurtsoa aurkez daitekeela adieraz dezan, baita noiz eta zein epaitegiren aurrean agertu behar den ere. Izan ere, azaldu izan dugun moduan, erakunde honen ustez kasu horietan tutoretzaren etetearen ebazpena eman behar da, arrazoi gisa fiskaltzaren adina zehazteko dekretua duena. Ebazpen hori behar bezala jakinarazi behar da eta, etetea erabakitzeko izandako arrazoiak zein horren aurrean ezar daitekeen errekurtsoa jaso beharko ditu.
Kexen bigarren arrazoi bat Arabako Foru Aldundiak ezohiko baldintzengatik egoitza baimena eskatzeko gomendioa ematea ukatu izana zen, denbora tarte labur batean zehar bakarrik dauden haurren egoitza-baliabideetan egon izan ondoren, egoitza-baimena lortu izan gabe. Hainbat kasutan ere agiriak zentroko lan-programaren aprobetxamendu egokiari buruzkoak ziren, baina gomendioa ukatzen zen egonaldia nahikoa ez izanagatik.
Horren gainean, administrazioari hauxe adierazi genion: eskubideak bermatze aldera, administrazioak behar bezala arrazoitu behar duela hartzen duen edozein erabaki; horrela, interesdunek, ezagutzen dituzten arrazoiak oinarritzat hartuta, euren burua babesteko aukera edukiko dute. Erakunde honen ustez, egonaldiaren iraupenaren adierazlea bere horretan ez du ezein legezko xedapenik ezarri eta babesgabetasuna eragiten du. Administrazioak legezkotasunaren printzipioarekin bat eginez jardun behar du eta ezin du eskubideen interpretazio murriztailerik egin. Nahiz eta egia izan Erregelamenduaren 198. artikuluak ezarritakoaren arabera, adin txikikoak babesteko zerbitzuak gomendatu egin ahal izango duela (hau da, aukerakoa da), egia da, halaber, artikulu horren ezein tokitan (ezta 197. artikuluaren 3. atalean ere, horri lotzen baitzaio) ez dagoela xedatuta pertsona bat harrera edo tutoretzapean egon den denborak adierazi behar duenik zenbateraino aprobetxatu diren prestakuntza-baliabideak.
Denbora beste datu bat besterik ez da, prestakuntzara joatea eta jarraitutasuna, ikasteko egindako ahalegina, errendimendu akademikoa, etab. bezalakoak. Ideia horretan sakonduz, gerta daiteke denbora tarte luze batean zehar harrera jasotzea baina legezko xedapena ez betetzea ez delako probetxurik egon. Azken finean, helburua ahalegina baloratzea da, legezko xedapenari beste eduki bat gaineratu gabe.
Gobernuko Ordezkaritzari edo Ordezkariordetzari dagokio prozedura ebaztea. Horretarako, adingabeak babesteko zerbitzuak emandako informazioa eta beste organo eta erakunde batzuek helarazitako informazioa (Donostiako administrazioarekiko auzien 1. zenbakiko Auzitegiaren 25/2010 Epaia ikusi) erabili dezake zehaztasun handiagoarekin gaia ezagutzeko “su esfuerzo de integración, la continuidad de la formación o estudios que se estuvieran realizando, así como su incorporación, efectiva o potencial, al mercado de trabajo” (2/2009 Lege Organikoaren 35.9. artikulua). Modu horretan, garai batean interesdunari babesa eta segurtasuna eman zion erakunde publikoak burutu dezakeen agirien eta informazioaren ekarpenak garrantzi berezia eskuratu du.
Hori guztia aintzat hartuta, ematen du zentzuzkoa dela 18 urte bete arte gazte horiei babesa eskaini dien zerbitzuak aipagarriak eta objektiboenak diren alderdien gaineko txosten deskribatzailea egitea (hala nola, zenbat denbora egon diren bertan, zer prestakuntza jardueretan eta beste motatako jardueretan parte hartu duten...). Amaitzeko aldeko eta aurkako iritzia ere azaldu beharko litzateke, betiere, emaitza arrazoituz.
Jakin dugu beste bi lurralde historikoetan horixe egiten dela, hau da, eskuragarri duten informazioa, kasu batzuetan gehiago beste batzuetan gutxiago, aditzera ematen dute Ordezkariordetzaren esku utziz pertsona horren inguruabarren eta bere gizarteratze mailaren balorazio orokorra egitea.
Hirugarren arrazoia, berriz, hauxe zen: Gasteizko Udalak babesik gabeko haurrei, gizarte-bazterketako egoera larrian zeudela iritzi eta gero, baliabideetatik irtetean ematen zien arretan beraien ustez zeuden gabezia garrantzitsuak.
Kexak aurkeztu dituzten pertsonek zein udalak berak, gure eskaerei erantzunez, helarazitako informazioari esker, jakin genuen pertsona horiek guztiek (salbuespenak salbu, hiritik joan zirenak besteak beste) arreta jaso zutela udaleko gizarte zerbitzuen eskutik, bai baliabideetan, bai gizarte bazterkeria egoeran edo egoera hori pairatzeko arriskuan dauden pertsonentzako abian jarri diren programa/zerbitzuen bitartez. Hori ontzat jotzen dugu.
Hala ere, une hartaz baliatuta, argi adierazi genituen gizarte-egoera bereziki ahulean dauden pertsonei eman behar zaien laguntzan ‑gure ustez, guztiz beharrezkoa‑ ikusitako gabeziak edo elementu ahulak. Gure aurreko txostenetan behin baino gehiagotan errepikatu dugunez, pertsona horiekin sentikortasun handiz jokatu behar da. Batez ere, gazte horiek laguntza behar dutelako autonomia eskuratzeko prozesuan zehar. Ahultasun handiko une batean, hala nola, heldu bilakatzeko unean, erantzun egoki batek eragin izugarria izan dezake pertsona horrek gizarteratzeko dituen aukeretan. Horrez gain, kasu horietan gehitu behar da euren jatorrizko herrialdekoa ez den gizarte eta administrazio egituraz osatutako kultura eta gizarte batean integratu behar direla.
Horrela, aspalditik nabarmendu dugu irteera eta emantzipazio programak sendotzeko beharra. Baliabide propio nahikorik ez duten nerabe eta gazteentzako mailaz mailako autonomia programei buruz ari gara, erreferentziazko laguntzekin edo helduekin. Gerta daiteke eta gertatzen da, denboraldi jakin batzuetan (batzuk luzeagoak, beste batzuk motzagoak) gizarteratzeari buruzko helburuen arloan aurrera egin dela baina helburu horiek arriskuan jarri direla ondorengo arrazoiengatik: administrazio estatusaren aldaketa bat (18 urte betetzea eta babesa behar duen adingabe izatetik –helduen menpe dagoena- bere bizitza baliabideekin eta irizpidearekin administratzeko gai den heldu autonomoa izatera pasatzea); beharrari lotutako inguruabarretan aldaketa bat, sail, erakunde edota organizazio hornitzaile desberdinak barne hartzen dituena; etab.
Horrek esan nahi du banakako irteera plan batekin lan egin behar dela, kasu guztietan, aldez aurretiko egonaldiaren iraupena alde batera utzita eta auzibidean errekurtso baten menpe daudelako zalantzan jar daitezkeen adinari lotutako kontuak alde batera utzita. Egia da ordura arte jatorrizko programan egindako lanak (eta, horrenbestez, egonaldiaren iraupenak) garrantzia daukala baina plana “pertsonalizatuz” gero pertsona bakoitzaren behar eta inguruabar partikularrak jorratuko dira.
Halaber, baliabideen, zerbitzuen, sailen eta erakundeen arteko koordinazioa eta lankidetzan aritzea saihestezina da. Horixe baita “arreta etengabea” bermatzeko eta sektoretan eta sailetan banatuta dagoen funtzionamenduak porrot egitea saihesteko modu bakarra; izan ere, azken horrek gazteen autonomia prozesuak eta gizarteratzea luzatu edo oztopatu ditzake. Profesionalen parte hartzea ezinbestekoa da, bai jatorrizko programan, bai jarraitutasuna eduki dezan aurreikusitako programetan. Modu horretan, pertsonaren ostatua, mantenua eta gainontzeko funtsezko beharren estaldura bermatu ahalko dira, denborari dagokionez, inolako etenaldirik gabe.
Autonomia pertsonala mailaz maila bereganatzeko testuinguruan, oinarrizko beharren estaldura, ostatua eta mantenua bermatzeko gutxieneko baliabide ekonomikoak edukitzea funtsezkoa da, ostatuaren, elikagaien, arropen, sendagaien, eskolako edo laneko materialaren, ikastetxera edo lanpostura joateko garraioaren eta abarren “merkatuko” kostuari aurre egiteko nahikoak. Euskal Autonomia Erkidegoan zenbait erreferentzia daude, gutxieneko hori ezartzeko baliagarriak izan daitezkeenak (diru-sarrerak bermatzeko errenta besteak beste). Horien azpitik, oso zaila da bizitza duina edukitzeko aukera izatea. Bestalde, gutxieneko baliabide ekonomiko horien zenbatekoak gazte horien administrazio egoeran oso eragin handia dauka. Zehazki, bizitoki baimena berritzeko (edo ez) aukerari buruz ari gara, bai eta hori salbuespenezko inguruabarren ondorioz eskuratzeko aukerari buruz ere. Baliabide ekonomikoak eskatzen diren adierazleen (IPREM) azpitik murrizten badira berritzeko une erabakigarri batean edo bizitoki baimena eskatzerakoan, pertsona hori administrazio irregulartasun egoeran jartzen da berriro ere, “irteera laukian” hain zuzen, eta ordura arte gizarteratze prozesuan eta migrazio proiektuaren sendotzean lortutako aurrerapen guztiak hondatu egiten dira. Ez dauka zentzurik une horretara arte lortutako laguntza baliogabe bihurtzea bizitoki baimena berritzeko ezintasunaren ondorioz; izan ere, hori gertatuz gero ezingo dute lan bat eduki.
Baliabide horiek jasotzeko modua ere ez da axolagabea, ez ekonomiari dagokionez, ezta hezkuntzari dagokionez ere. Aurreko etapetan ez bezala, ostatu kolektiboa ez duten gazteek hilean 625 euro jasotzetik hilean 325 euro jasotzera pasa dira. Horrez gain, gizarte jantokirako txartel bat ere jasotzen dute (300 euroko balioa duena). Horrez esan nahi du 325 eurorekin logelen alokairuari (Gasteizen arraroa da 250 euro baino gutxiago ordaintzea) egin behar diotela aurre eta, sobran dutenarekin gainontzeko beharrak asebete behar dituzte, hau da, arropa, sendagaiak, garraioa, eskolako edo laneko materiala... Gure ustez, ez da nahikoa. Hezkuntzaren ikuspegitik, autonomia pertsonalaren prozesuan aurrera egiteak esan nahi du mailaz maila erabakiak hartu behar direla, aukeratzeko askatasun pertsonaletik abiatuta. Horretarako, aukeratzea, plangintza egitea, lehentasunak ematea, antolatzea... eskatzen duten egoerei aurre egitea ezinbestekoa da. Mantenua bakarrik gizarte jantokiaren bidez bermatzeak ez dio onik egiten mailaz mailako autonomia horri. Halaber, beste pertsonen artean aurreiritziak sor dezake. Hori ere erakunde honek egindako aurreko txostenetan jorratu dugu; izan ere, ezinezkoa da jantokiaren ordutegiak prestakuntzaren eta lanaren ordutegiekin bateratzea.
Gazte horien hazkuntza pertsonalaren eta gizarteratze prozesuan, aipatutako gutxieneko baliabide ekonomikoekin batera, funtsezko beste elementu bat dago: gaikuntza, bai pertsonala, bai profesionala eta soziala. Zentzu horretan, ezinbestekoa da nahikoak diren gaitasun linguistikoak eta kualifikazio profesionala eskuratzeko laguntza. Horretarako, gazteen ezaugarri partikularrak aintzat hartu beharko dira eta erritmoak eta formatuak egokitu beharko dira, hezkuntzaren arloan egoera desberdinak gertatzen diren bakoitzean eskaintzen den arreta beraren bidez. Orain arte gazte horiek, beste gazte batzuekin batera, gizarte eta hezkuntzako eta prestakuntzako zenbait programetan parte hartzen zuten ikusi 2.2.2.1 Hezkuntza atalean kontatutakoa Gasteizko Osabidezko Hezkuntzarako eta Lanerako Prestakuntzarako Partzuergoa desegiteari buruz). Horiek desagerraraztea edo murriztea ez da ideia ona eta integrazioaren bidean beste oztopo bat besterik ez dira.
Azkenik, ezin dugu ahaztu prozesuan zehar erreferentziazko laguntza egonkorra beharrezkoa dela. Laguntzaren intentsitatearen logika beheranzkoa da. Hala ere, bizitza ez da beti horren lineala eta, kasu batzuetan, gerta daiteke une batean behar den laguntza lehenago jasotakoa baino handiagoa izatea. Zeregin horretan gizarte sarearen lankidetza oso interesgarria izan daiteke; izan ere, gizartean integratua egoteak komunitatearekin lotura eta harreman sendoak edukitzea barne hartzen du. Horretarako, gizarte erakundeak, berez, administrazioa baino hobeto hornituta daude. Norabide berean lan egiteak onurak besterik ez ditu ekarriko.
Azken kexa-multzoa, atzerritarren esparruan, gehiago errepikatzen den kontu bati buruzkoa da: erroldatzea. Foru aldundiek (gogora dezagun haiek ematen dutela tutoretza) adingabe horiek dokumentatzeko duten beharra denboran luzatzen ohi da kontsulatuek eta enbaxadek euren nazionalei eskatzen dizkieten baldintzak betetzeko beharra dela-eta. Hori, zenbaitetan, oztopo bat izan da udal erroldan izena emateko, eta errolda funtsezkoa da pertsonen bizitzarako, izan ere, eskubideen erabilerarako (hezkuntza, osasuna, gizarte parte-hartzea…) eta herri administrazioekin harremanak izateko sarbidea da.
Arazo horri erantzuna emateko urriaren 17ko Arartekoaren 5/2011 Gomendio Orokorra eman genuen. Bertan, erroldako izen-ematea arautzen duen araudia eta udalen praktika ezberdina aztertuta, horiei orokorrean gomendatzen zitzaien aplikatu beharreko araudia pertsonen interesen zentzurik onenean interpretatzen duten praktikak gainera zitzaten eta herri administrazioek haurren esparruan dituzten betebeharrak kontuan hartuko lituzkeen jardun-protokoloa gara zitzaten (Aldundiarekin batera). Betebehar horiek ezin dira alde batera utzi adingabeak agiririk ez izanagatik ezta une zehatz batean itundutako plazak baino adingabe gehiago egonagatik ere.
Gomendioa hedatu zenetik urtebete baino zertxobait gehiago igaro ondoren, Bizkaiko udalerri gutxi batzuetan zailtasunak mantentzen direla antzeman genuen, beti ez bazen ere, beraz, berehala harremanetan jartzeko asmoa izan genuen kasu zehatz bakoitzean zeuden oztopoak konpontzeko.
Urtearen lehen erdialdean erakunde honetan hainbat kexa jaso genituen Gasteizko udalak ez zituelako erroldatu gizarte bazterkerian dauden pertsonentzako egoitza-baliabideetan hamabi gazte atzerritar inguru, adingabeen babeserako baliabideak utzi izan ondoren. Udaleko zerbitzuarekin harremanetan jarri ginenean, erroldatze protokoloa behar bezala betetzen ari zela egiaztatu genuen eta kexak administrazio-izapideen tartean aurkeztu zirela, beraz, udaleko protokoloan ezarritako epea amaitzean pertsonak behar bezala erroldatuta zeuden.
Bakarrik dauden adingabe atzerritarrekiko arretari buruzko atal hau ixteko, egoitza-harrerako baliabideak arautzen dituen 131/2008 Dekretuaren seigarren xedapen gehigarrian ezarritako bakarrik dauden adingabe atzerritarrentzako premiazko harrera protokoloa garatzeko prozesua aipatuko dugu. Eusko Jaurlaritzako Immigrazioa eta Aniztasunaren Kudeaketaren Zuzendaritzak arlo honetan gertatu izan diren aurrerapausoen berri eman digu. Aurrerapauso horiek oraindik ez dute adostasun-maila nahikorik lortu onartu ahal izateko. Hala eta guztiz ere, dagoeneko adostasunaren bezperan gaudela dirudi, izan ere, 2013an lortuko dugulakoan gaude, eta erakunde honek aurreko urteetan behin eta berriro adierazitako ikuspuntuarekin bat egiten duten hitzek osatzen dute.