3.Gizarte- eta araudi-testuingurua
3.1. Epaileen artean ondoeza hedatuta dago, lan-baldintzen narriadura dela eta. Bere garaian, Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Goreneko Magistratuen Batzarrak narriadura horretaz ohartarazi zuen. Gehiengoak epaileen eta fiskalen greba, abokatutzak eta langile judizialek babestua izan zena, jarraitzea ere egoera horren adierazle da, 8/2012 Lege Organikoak, abenduaren 27koak, Justizia Administrazioaren arloko aurrekontu-eraginkortasuneko neurriei buruzkoak, Botere Judizialaren gaineko uztailaren 1eko 6/1985 Lege Organikoa aldatzen duenak, jurisdikzioan sortzen dituen eraginen kontra. Era berean, azterketa soziologikoek ezagutzera ematen dute, egungo egoera gorabehera, Justiziarenganako konfiantza handitu egin dela herritarren artean, komunikabideek zenbait kasuri emandako tratamendua alde batera utzita. Gure epaitegiek eta auzitegiek lan egiten duten profesionaltasun-mailagatik handitu da konfiantza hori eta,egungoa bezalako ekonomia- eta gizarte-krisiko egoera orokortu batean, pertsonek Justiziari beren eskubideak bermatzeko funtzioa esleitzen jarraitzen dutelako.
3.2. Neurri horietako baten, hain zuzen, ordezko epaileen eta magistratuen murrizketen, ondorioek Arartekoan hainbat kexa aurkeztea eragin zuten. Borondatezko ordezkapen-planek porrot egin ondoren (Euskal Autonomia Erkidegoko 227 epailetatik eta magistratutatik bik soilik onartu zuten beste epaitegi bateko lana ordainsari osagarri baten truke), arazoa ez zuten eragiten ohiko ordezkapenek (txandaka 15 egun baino gutxiagoko falta bat betetzea) eta plaza hutsengatik erregistratutako ordezkapenek, lan-utzialdiek edo zerbitzu-eginkizunek, baizik eta 15 egun baino gehiagoko edo amatasun-baimenek eta ikasketa-baimenek. Euskadin zeuden 24 bitartekoetatik hamaikak beren kardua uztean, Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiak Justizia Ministeriora jo zuen, egoera horrek eragiten zituen ondorioengatik. Izan ere, beste epaitegi bateko epaileak hutsak geratzen ziren epaiketa-egunak bete behar izatean, epaiketa batzuk egun berean egokituz gero, hutsak geratu zirenak edo epailearen epaitegikoak atzeratu egin beharko lirateke edo, egiatan gertatu zen bezala, epaiketa batzuen edo besteen zati bat ezinbesteko babesaren interesei arreta jartzeko erabiliko ziren, hala nola behin-behineko espetxea zigor-jurisdikzioan edo akusatuari ezarritako beste erresalbuzko beste neurri batzuk. Justizia Ministerioak bitartekoen kopurua hamabost izateraino igoz erantzun zuen, eta murrizketak zenbait barrutitan, hala nola Gernikan eta Bergaran, izandako epaiketa-egunen atzeratzean izandako eragina arindu zuen. Hala ere, ebazkizunen igoeran ez zuen eraginik izan, batez ere zenbait jurisdikziotan. Hori, hala ere, logikoa da, kontuan badugu erreforma horren aurretik ebazpenen %23 ordezkoek ematen zituztela, Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiaren azken memoriaren arabera.
3.3. Eskubideen tutoretza judizialaren eraginkortasunaren gaineko eragina neurtze aldera, beharrezkoa da neurri horiek eta tasa judizialen araudi berriak berekin ekarri dituen ondorioak aldi berean aztertzea. Araudi hori hilabete batzuetan aplikatzea nahikoa izan zen Euskal Autonomia Erkidegoko epailetzak egiazta zezan araudi horrek ondorio negatiboak zituela legezko eskubideak eta interesak Justiziaren aurrean defendatzeko aukeretan, eta Justizia Auzitegi Nagusiko presidentearen bitartez salatu zuen egoera hori.
Hori dela eta, Justizia Ministerioak egindako aldaketak harrera ona izan zuen. Hala, zentzu horretan Herriaren Defendatzaileak zentzu horretan egindako gomendioak onartu zituen. Modu horretan, herriaren defendatzaileak ez zuen araudi horren inguruko errekurtsorik aurkeztu Auzitegi Konstituzionalaren aurrean. Lehen auzialdian eta jurisdikzio zibileko, administrazioarekiko auzi-jurisdikzioko eta gizarte-jurisdikzioko baliabideetan pertsona fisikoen tasa aldakorren %80era iritsiko litzateke murrizketa hori, eta doako justiziaren onuradunei kobratutako tasak itzultzea ere bere baitan hartuko luke. Hala, Doako Laguntza Juridikoaren Legearen aurreproiektuaren, urtarrilean argitaratu zenaren ondorioak aurreratzen zituen. Halaber, tasa-salbuespenaren onuradun izateko errenta-atalaseak igo ziren, genero-indarkeriaren, terrorismoaren, gizakien salerosketaren eta trafikoko istripuen biktimei eta abusuen edo tratu txarren biktimak diren adingabeei edo desgaituei ere aplikatzen zaien tasa-salbuespenarena hain zuzen.
Edonola ere, tasa judizialei buruzko araudiaren zati handienak indarrean jarraitu du eta disuasio-logika bati jarraitzen dio. Erakunde honen ustez, araudi hori eztabaidagarria da, euskal operadore juridiko gehienek uste duten bezala: eta, zalantzarik gabe, auzien kopurua murriztea helburu laudagarria bada ere, hori lortzeko bidea judizioz kanpoko bideak sustatzeak izan beharko luke, arbitrajea eta bitartekaritza. Aitzitik, alderdiek arrazoi ekonomikoengatik Justiziaren zerbitzu publikoa erabiltzean atzera egitea oinarrizko eskubideen aurkakoa izan daiteke, eta azken buruan, zerbitzu hori ordaintzeko baldintza hobeetan egoteagatik demandak edo errekurtsoak aurkezteko uzkurtua ez dagoenari egiten dio mesede.
3.4. Tasa judizial berriak, hasiera batean, doako laguntza juridikoaren finantziazioarekin lotuta egon ziren. Aukera hori gaizki atera zen urtearen amaieran Gobernuak Justiziak Arloko Biltzarrean horren inguruan iragarri zituen mugak zirela eta, nahiz eta arloan eskumena duten autonomia-erkidego guztien ahobatezko oposizioa izan. Funtsezko zerbitzu horren finantziazio-gabezia izan da arlo horretan jasotako kexen ehuneko esanguratsu baten arrazoi nagusia. Profesionalek, beren zerbitzuak kobratzen atzerapenak izateagatik kaltetutakoek, planteatzen zituzten, bai eta onura horren pertsona eskatzaileek ere, Orientazio Juridikoko Zerbitzuen egoera ezegonkorragatik. Zerbitzu horren baliabide gabezia dela eta, oso azkar jarri da arriskuan bere jarraipena. Otsailean, egiaz, Bizkaiko Orientazio Juridikoko Zerbitzua egun batzuetan itxita egon zen, eta guardiako eta Ofiziozko Txandako letratuen izendapenak etetea ere planteatu zen. Neurri horiek ez zuten ondoriorik izan, abokatutzako korporazio-instantzien eta Justizia Sailburuordetzaren artean “baliogabeak” izeneko gaien ordainketari buruz hitzartutako konpromisoak direla eta. Gai “baliogabe” horietan, pertsona bati doako justizia lortzeko eskaera ukatzen zaio, defendatua izan ondoren, edo bestela, ez ditu beharrezko kudeaketak egiten. Hala ere, xede horretarako aurreikusitako ekonomia-funtsaren horniduraren inguruko desberdintasunek jarraitu zuten. Doako Justiziaren Lege berri baten zain gauden testuinguru honetan, 2014. urtea onartzea aurreikusita dagoenean, tentsioak berriz azaleratu ziren 2013. urtearen 13an, huts egindakoen ehuneko handiena gertatzen den delituentzako ofiziozko letratuak ez izendatzearen ondorioz. Gai horren inguruan jaso genituen kexak direla eta, esku hartu behar izan genuen, bai Justizia Sailaren eta elkargo profesionalen aurrean, bai epailetzaren aurrean ere, hori guztia herritarren eskubideetan izaten ari zen eragina murrizte aldera.
3.5. Bukatzeko, urte osoan zehar hipoteka-maileguak ez ordaintzeagatiko etxegabetzeen arloan Arartekora etengabe irits idiren kexen araudi eta jurisprudentzia-testuingurua aipatuko dugu. Berri ona izan zen Eusko Jaurlaritzak epaileekin eta udalekin lankidetzan jarduteko mekanismo bat sortzea, hipotekako edo alokairuko etxegabetze bati aurre egin behar dioten pertsonek eta gizarte-bazterketako arriskuan dauden pertsonek laguntza publikoak jaso ahal izan ditzaten. Hala ere, 27/2012 Errege Dekretua, hipoteka-zordunen babesa indartzeko presazko neurriei buruzkoak, sortutako itxaropenek huts egin zuten: Merkaturatzea geldiarazteko aukera izateko betekizun zorrotzak, ezarritako epeak, hipoteka-prozesuen errealitatearekin erabat arrotzak zirenak, eta prekarietate-egoera ziurtatzeko eskatzen ziren izapide korapilatsuak zirela eta, Errege Dekretu horren eragina izugarri murriztu zen eta haren babesa lortzen saiatu ziren pertsonen %2ri soilik eragin zion. Beharrezkoa da aipatzea, bestalde, Europar Batasuneko Justizia Auzitegiaren epaia. Europar Batasuneko abokatu nagusiak adierazitako usteari atxikiz, epai horrek neurrigabekotzat eta legez kontrakotzat jo zuen Espainiako etxegabetzeei buruzko araudia, arlo horretan erkidegoko zuzentarauak babesten dituen kontsumitzaileen eskubideak urratzen zituela iritzi baitzuen. Aldi berean, legegintzako herri-ekimen bat izapidetu zen Parlamentuan, milioi bat eta bostehun mila sinadurak babestu zutena. Ekimen horrek eskatzen zuen etxegabetzeak geldiarazteko, kaltetutako pertsonek beren etxebizitzak bankuari itzuli ahal izateko eta beren etxebizitzetan bizitzen geratu ahal izateko alokairu sozial bat ordainduz. Azkenik, haien eskaerak ez ziren jaso 1/2013 Legea, maiatzaren 14koa, hipoteka-zordunen babesa, zorraren berregituratzea eta alokairu soziala indartzeko neurriei buruzkoan. Lege horrek erkidegoko araudiarekin eta Konstituzioa berarekin bat datorren oso eztabaidatua izan da gizartean bai eta zuzenbidean ere, eta Auzitegi Konstituzionalak gai horren inguruko bere iritzia eman beharko du. Esparruan ditugun eskumen-mugez harago, Arartekoak beharrezkotzat jo du eztabaida hori mahai gainean uztea, eta horretarako, gai horri buruzko Udako Ikasturte bat antolatu du Euskal Herriko Unibertsitatearekin.