9.Etorkinak
Aurrekariak
Emigrazioak ahultasun-egoeran jarri ohi ditu pertsonak, kultura-deserrotzearen ondorioz, enplegurik ez edukitzearen edo enplegu ezegonkorra edukitzearen ondorioz, administrazio-egoeraren ziurtasunik ezaren ondorioz eta euren jatorrizko komunitatetik kanpo sozializazio-bide eskas izatearen ondorioz. Jarrera xenofoboek azken faktore hori larritu egiten dute. Izan ere, gure gizartean gutxienena diren arren, ekonomia ez ezik erakundeak eta balioak ere ukitzen dituen krisi honetan azaleratzen ari dira. Inguruabar horietan, legeak etorkinei ematen dizkien eskubideak ez dira eraginkorrak izango politika publiko integratzaileen bitartez gainerako herritarren egoera berean egikaritzeko baldintza material eta sozialak sortu arte.
Horiei eusteko aurrekontuak murriztu egin dira krisia dela eta. Horregatik eta enplegua aurkitzeko zailtasunengatik, aztertu dugun urtean zehar Euskal Autonomia Erkidegoan 3.729 atzerritar gutxiago egon dira, hau da, biztanle guztien %6,9 izatetik %6,8 izatera igaro dira. Horrela apurtu da, lehenengo aldiz, 1998tik geroztik erregistratu den goranzko joera.
Modu horretan, Euskadik estatuan atzerritarren ehuneko txikiena duten autonomia-erkidegoetako bat izaten jarraitzen du: estatuko batez bestekoa %11,70 da; Valentziako Erkidegokoa, %17,21; Madrilgoa, %16,45; eta Kataluniakoa, berriz, %15,73.
Immigrazioaren Euskal Behatokiak aztertu dugun aldia bukatzerakoan argitaratutako (behin-behineko) datuekin bat eginez, taldea 148.165 pertsonak osatzen zuten, horien %51 gizonak ziren eta %49, ostera, emakumeak. Erdia Bizkaian zegoen; %30, Gipuzkoan; eta %20, Araban. Nazionalitate ugariena Marokokoa da (%12,2); horren ostean, Errumaniakoa dator (%11,7), emakume etorkinen artean gehienena dena.
Aipatu ditugun politika asko euskal administrazioen eskumenekoak dira. Atzerritarrak Espainian sartzearekin, bizitzearekin eta lan egitearekin lotutakoak, aldiz, estatuko Administrazio Orokorraren eskumenekoak dira. Arrazoi horrengatik, azken horien aurka jasotzen ditugun kexak Herriaren Defendatzailearen bulegora bidali behar dira. Hala ere, ezin dira batzuk eta besteak bereizi, pertsonen eskubideen defentsa eraginkorra izateko pertsona bere osotasunean kontuan izan behar baita. Horregatik, Arartekoa, estatuko bere homologoarekin lankidetzan, bere esku dauden kudeaketa guztiak egiten saiatzen da, gure botere publikoek, Konstituzioaren aginduari jarraiki, euskal herritarren berdintasunerako eta askatasunerako baldintzak errealak eta eraginkorrak izatea susta dezaten, herritarren jatorria zein den aintzat hartu gabe.
1.Arloa kopurutan
Etorkinak herri-administrazioekin gainerako herritarrak bezala harremanetan jartzen diren heinean, aurkezten dituzten kexek Arartekoaren jarduerako eremu guztiei eragiten diete. Arlo honek jaso dituenek, zehazki, atzerritar izateagatik sortutako ahultasun-egoerekin harreman zuzenagoa daukate.
2013an 17 izan dira guztira, eta modu honetan sailkatu dira:
– Herritarren eskubideak 7
– Atzerritarren erroldatzea 6
– Administrazioaren funtzionamendua eta prozedura administratiboa 4
Beste arlo batzuetan izapidetu ditugunen eta atzerritarrak ere ukitu dutenen artean, gizarte-prestazio ekonomikoak ukatu, eten eta iraungi izanak eragindako kexak izan dira kuantitatiboki nabarmenak, zeren eta aurten ere jatorri atzerritarreko pertsonek ordezkaritza handiagoa izan baitute eremu horretan egiaztatu ditugun akats eta disfuntzioek eragindakoen artean (ikusi gizarteratzeari buruzko atala). Justiziaren arloan izapidetutako kexak ere azpimarratu behar ditugu, erregistro zibilek nazionalitatearen inguruan izandako jardunari dagokionez. Segurtasunaren arloan, Ertzaintza eta udaltzaingoak atzerritarrei emandako tratuarekin lotutako zenbait espediente izapidetu ditugu, eta Osasunaren arloan, berriz, osasun-arretarako sarbidearekin lotutakoak. Era berean, zenbait espediente udal-erroldaren kudeaketarekin lotutako kexen ondorioz ireki dira (ikusi Herri-administrazioen araubide juridikoaren, ondasunen eta zerbitzuen arloa), eta beste batzuk alokairuko etxebizitzen parke publikoarekin lotutako kexengatik hasi dira (ikusi Etxebizitzaren arloa). Azkenik, adingabe etorkinak eta emantzipazio-prozesuan dauden gazteak ukitzen dituzten kexak eta jardunak Haur eta Nerabeentzako Bulegoaren txostenean kontsulta daitezke.
Jardunen edukia zehaztasun gehiagorekin ezagutzeko txostenaren atal horietara jo behar dela alde batera utzita, ondoren aurkeztuko ditugun kasuek aipatu ditugun eremu guztietan izan dugun esku-hartzearen lagin gisa balio izango dute.
2.Kexarik aipagarrienak
2.1. Familia berrelkartu ezin izatea erroldako datuak eguneratuta ez egoteagatik, etxebizitza egokitzeari buruzko txostenean ondorioak izateko
Jasotako kexa: Gasteizko auzotar batek erakunde honetara jo zuen azaltzeko ezin zuela bere alabetako bat, adingabea, gainerako familiarekin berrelkartu; alaba aldi baterako haren etxebizitzan zegoen, baina ez zeukan bizileku-baimenik. Aukera hori baliatzea zegoen adingabeak hamazortzi urte bete arte, hau da, 2013ko abendura arte. Gazteak bide horren bitartez bizileku-baimena eskuratzeko eskatzen diren betekizun guztiak betetzen zituen, bat izan ezik: bere amarekin partekatuko lukeen etxebizitzak Eusko Jaurlaritzako Enplegu eta Gizarte Politiketako Saileko Etxebizitza Zuzendaritzak egindako aldeko txostena jaso behar zuen. Txosten hori ukatu zioten etxebizitzaren baldintzak egokiak baziren ere bertan bizi ziren pertsonen kopurua gehiegizkoa zelako etxearen tamaina aintzat hartuta. Horren arrazoia zen aurreko errentariak oraindik bertan erroldatuta zeudela, etxea utzi zutenean jabearekin haserre zeudelako eta ez zutelako zegokion erroldako bajaren eskaera egin.
Arartekoaren esku-hartzea: Arartekoak udal-erroldara jo zuen jasota zeuden datuen eta errealitatearen arteko aldeak familia horri eragiten zion kaltea azaltzeko. Urtean zehar kexagilearen antzeko egoeran zeuden zenbait pertsonak mahai gainean jarri zuten arazo hori erakunde honen aurrean. Halaber, Enplegu eta Gizarte Politiketako Sailera ere jo zuen, eta azaldutako xedearekin etxebizitzan bizi diren pertsonen kopuru erreala egiaztatzeko beste bide batzuk erabil zitzan iradoki zion.
Emaitza: Udalak Errolda Unitateko buruak sinatu zuen txosten luze baten bitartez erantzun zuen. Bertan, azaltzen zen aurreko errentariei ofizioz baja emateko prest zeudela, betiere legeak tartean dauden pertsona guztien eskubideak bermatze aldera xedatu dituen izapideak eta epeak errespetatuz.
Bestalde, aipatutako Eusko Jaurlaritzako sailak Etxebizitzako zuzendariaren idazki baten bidez erantzun zuen. Idazkia honela amaitu zen: “Hori guztia kontuan izanik, eta adingabeak ukitzen dituzten kasuen gure lankidetzarik handiena eskaintzeko asmoz –guk ere uste dugu adingabeen interesak lehentasuna duela–, jarraibideak eman ditugu etxebizitzak ikuskatzeko zeregin horretan dihardutenek beraien irizpidearen arabera txostena eman dezaten, salbuespen gisa, errolda-ziurtagiri berria saihestuz, eta, beraien txostenaren oharretan horrela jaso dezaten. Horrez gain, geroago, nahikoa izango den epearen barruan, errolda-ziurtagiri berria jasota dagoenean, ikuskapen-bisita egingo da berriro ziurtagiri berria eskuratzeko, horrela espedientean jasota egon dadin eta dagokion behin betiko konprobazioa egiteko”.
Modu horretan, bai familia horrek bai antzeko egoera batean zeudenek euren egoera erregularizatu ahal izan zuten, eta Arartekora jo zuten eskerrak emateko. Esker on hori Gasteizko Udal Erroldako langileei eta arduradunei helarazi genien, baita Eusko Jaurlaritzako Etxebizitza Zuzendaritzari ere.
2.2. Atzerapenak erregistro zibilean nazionalitate-espedienteak izapidetzean
Jasotako kexak: Urteko lehen seihilekoan, erreklamazio ugari jaso genituen gure erkidegoko erregistro zibiletan Espainiako nazionalitatea lortzeko espedienteak izapidetzean pilatutako atzerapenarengatik. Kexagileek salatu zuten emakida arrazoizkoa litzatekeena baino gehiago atzeratu zela, lortu arren dokumentaziorik gabe zeudela eta, ondorioz, euren eskubideak erabili ezin zituztela.
Arartekoaren esku-hartzea: Erakunde honek egiaztatu zuen arrazoi horrengatik kexak aurkeztu zituzten pertsonak gure erregistro zibil guztietan neurri handiagoan edo txikiagoan gertatzen ari zen egoera batek eragindako pertsonen zati txiki bat baino ez zirela. Kausa zen Justizia Ministerioak, gai horretan pilatzen zuen hiru urteko atzerapena arintzeko asmoz, 2012ko azaroan jabetza-erregistratzaileei agindu ziela Espainiako nazionalitatea eskatzen zutenek legeak hori lortzeko ezarri dituen betekizunak betetzen ote zituzten egiazta zezatela.
Egia da horrek ebatzi gabe zeuden espedienteen pilaketa arintzen lagundu zuela. Dena den, ordutik aurrera, eta zegozkien ebazpenak ministerioaren web-orrian argitaratu eta gero, izapidetzeek hasi ziren erregistro zibiletan jarraitu behar zuten. Horiek ez zeukatenez bat-bateko lan-karga hori behar bezala hartzeko bitartekorik, lehendik ministerioan zegoen atzerapena pilatzen amaitu zuten. Atzerapena arintzeko bi motatako arazoei aurre egin behar zitzaien, eta Arartekoak bietan esku hartu zuen:
Hasiera batean, erregistro zibilek espedienteak jaso ere ezin zituztela egiaztatu genuen, zeren eta horretarako haien aplikazio informatikoek jabetza-erregistratzaileenekin bateragarriak izan behar zutelako, eta dirudienez hori ez zelako gertatzen. Argi dago ezin zitzaiola disfuntzio horren erantzukizuna euskal administrazioari leporatu, funtzio horiek eragile berri bati esleitzea ekarri zuen aurreikuspen faltari baizik, aldez aurretik bertako tresna informatikoen eta legearen babesean haien lankide diren auzitegienen arteko bateragarritasuna bermatu ez baitzuen. Nolanahi ere, Eusko Jaurlaritzako Herri Administrazio eta Justizia Sailaren eginkizuna da bitartekoez hornitzea, eta horregatik haren lankidetza eskatu genuen. Aipatutako sailak haren Justizia Administrazioko Zuzendaritzako langileek hiru hiriburuetako erregistro zibiletan egindako kudeaketen berri emanez erantzun zuen. Kudeaketon ondorioz, arazoa abuztuaren erdialdetik aurrera konponduta geratu zen.
Hala ere, Konstituzioarekiko fideltasunaren zina notarioaren aurrean egiteak dakarren espedientearekin lotutako arazoek irauten zuten, zinetako atzerapenengatik, akordiorik gabeko herrialdeetan nazionalitateari uko egiteko egoeretako protokoloak aplikatzean egondako akatsengatik eta laguntza teknikoko arloko hutsengatik. Horri gehitu behar zitzaion gure erregistro zibiletako bitarteko materialak eta langileak, haien idazkaritzek urtearen erdialdean arazo horren inguruan berariaz egin zituzten txostenetan adierazi zuten moduan, ez zirela nahikoak arlo horretan etorri zitzaien lan-pilaketa hartzeko. Txosten horietako batzuek zerbitzua arrazoi horrengatik kolapsatzeko arriskua zegoela aipatu zuten.
Arazoan parte hartu ez bazuen ere, euskal administrazioak haren konponketan parte hartu behar zuela uste genuen, eskumenen bidez justiziak bere funtzioak garatzeko behar dituen bitarteko materialez hornitzea dagokion heinean. Horrenbestez, tartean zeuden gainerako erakundeekin –erregistro zibilak, Erregistroen eta Notariotzaren Zuzendaritza Nagusia, Justizia Ministerioko bestelako organoak, jabetza-erregistratzaileak...– koordinatuta jardun zezala eskatu genion, egoera azkartasunez eta eraginkortasunez konpontze aldera.
Emaitza: Aplikazio informatikoen bateraezintasuna azkenean konpondu zela alde batera utzita, ondorioztatu genuen gure erregistro zibilen esku dauden bitartekoak indartzeko koiunturazko neurriak ezarri behar zirela, aipatu ditugun lan-gainkargako ezohiko inguruabarrek irauten zuten bitartean. Zentzu horretan, Arartekoaren 2014ko urtarrilaren 2ko ebazpena egin dugu. Horren bitartez, Eusko Jaurlaritzako Herri Administrazio eta Justizia Sailari gomendatu zaio euskal erregistro zibilek nazionalitatearen emakidaren alorrean koiunturaz jasaten ari diren lan-gainkargari aurre egiteko baliabide nahikoak edukitzeko behar diren neurriak har ditzan.
3.Araudi eta gizarte-testuingurua
3.1. Aztertu dugun urtean, Arartekoak bere jardueraren arlo horretan izandako esku-hartzea EAEko migrazio-dinamikako inflexio-puntu batekin bat egin du. Izan ere, etorkinen biztanleria, sarreran aipatu ditugun estatistika-iturrien arabera, jaitsi egin da lehen aldiz 1998tik geroztik, zenbaki absolutuetan ez ezik biztanle guztien ehunekoari dagokienez ere.
Ekonomia-krisiak enpleguan eta gizarteratzeko politiketan dauzkan ondorioak erabakigarriak izan dira zentzu horretan; badirudi aurreikus daitekeela atzerritarren biztanleria egonkortuko dela edo pixka bat jaitsiko dela, eta Latinoamerikako taldea behera eginez joango dela Afrikako eta Asiako taldeari dagokionez.
Hori guztia aintzat hartu behar da arlo horretako politika publikoak ebaluatu eta birformulatzerakoan. Ondorioen atalean helduko diogu kontu horri.
3.2. 2013ko urtarrilaren 31ko 17/2013 Epaiaren bitartez, Konstituzio Auzitegiak Eusko Legebiltzarreko abokatuak jarritako konstituziokontrakotasun-errekurtsoa ebatzi zuen. Errekurtsoak, besteak beste, azaroaren 20ko 14/2003 Lege Organikoak –atzerritarrek Espainian dituzten eskubide eta askatasunei buruzko eta atzerritar horiek gizarteratzeari buruzko urtarrilaren 11ko 4/2000 Lege Organikoa aldatzen duenak– 58.6., 62. quinquies eta 66. artikuluetan eta 3., 4. eta 5. xedapen gehigarrietan ematen dituen manuen kontra egin du. Era berean, toki-araubidearen oinarriak arautzen dituen legearen 16.3. artikulua eta xedapen gehigarri berrietako zazpigarrenaren aurka dago.
Horren bidez, KAk, Eusko Legebiltzarreko abokatuak adierazitako irizpidearen aurka, atzerritarren eskubideetan eragin zuzena daukan erregulazio bat balioztatu zuen, bi ñabardurarekin:
Alde batetik, baliorik gabe utzi du 4/2000 Lege Organikoaren 58. artikuluaren 6. ataleko tartekia. Horrek xedatzen zuen paragrafo beraren b) idatz-zatia aplikatuta erabakitako itzularazte orok ekarriko zuela Espainiako lurralderako sarrera debekatzea gehienez hiru urteko epean. Auzitegi Gorenaren ustez, hori administrazio-zigor orok EKren 24. artikuluan islatutako funtsezko printzipioak errespetatzen dituen prozedura baten bidez ezarri behar dela dion Konstituzioaren eskakizunaren aurka dago.
Bestetik, toki-araubidearen oinarriei buruzko legearen zazpigarren xedapen gehigarria, erroldako datuak eskuratzeari buruzko 14/2003 Lege Organikoaren 3.5. artikuluak sartu zuena, aplikatzean nolanahi ere errespetatu behar diren berme batzuk aipatu ditu. Xedapenak udal-erroldetan dauden atzerritarren erroldako inskripzioko datuak eskuratzeko gaitzen du polizia, gehienbat bide telematikoaren bidez. Datu jakin hori sarbidea justifikatu duen xedearekin lotuta egokia eta beharrezkoa denean soilik eskuratu ahal izango da, eta bermatuta egongo da kasu zehatz bakoitzean sarbideak legeak ezarritakoaren babesa ote daukan aztertzeko aukera; izan ere, horrela ez bada, ezin izango da erabili.
3.3. Ekonomia-krisia dela-eta ezarritako murrizketen ondorio negatiboen artean, atzerritarrentzat nabarmenenak osasun-laguntzaren izaera unibertsala mugatu dutenak dira. Apirilaren 20ko 16/2012 Errege Lege Dekretuan agertu dira arau gisa.Euskadik bere ildoari jarraitu dio, alegia, Euskal Autonomia Erkidegoaren eremuan Osasun Sistema Nazionalaren osasun-prestazioak emateko araubideari buruzko ekainaren 26ko 114/2012 Dekretuak adierazitakoari. Horren arabera, prestazio horretarako sarbidea ez dago pertsonaren egoera administratiboaren menpe. Legebiltzarrarentzako gure azken txostenak oso era positiboan baloratu zuen alderdi hori, atzerritarren bizitzarako eta osotasunerako eskubidea eta haien duintasuna bermatzeari eragin ziolako. Estatuak jarritako eskumen-gatazka positiboaren ondorioz, araudi horren indarra kautelaz eten zen.
Arlo honetako arauen testuingurua, urtearen hasieratik, Konstituzio Auzitegiko 2012ko abenduaren 13ko autoak eman zituen itxaropenen bidez osatu zen. Izan ere, auto horrek laguntza publikoa eskuratzeko eskubidearen eremu subjektiboa zabaltzearen inguruko artikulu jakin batzuk aipatutako etenalditik salbuetsi zituen. Erabakia bera alde batera utzita, gure ustez, bereziki interesgarriak dira Auzitegi Gorenak bertan adierazitako gogoetak, pertsonen osasuna eta osotasun fisikoa bereziki babestu beharreko konstituzio-ondasunak izateari buruz Eusko Jaurlaritzak emandako argudioak bere egin baitzituen eta ekonomia-aurrezki bat lortzeko haien garrantzia indargabetu ezin zela ondorioztatu baitzuen. Erakunde honen aburuz, horri esker osasun publikoan asegurudunak edo onuradunak ez diren taldeen osasunerako sarbidea normaliza zitekeen, bereziki atzerritarrei zuzenean eragiten dien betekizun bat betetzen ez dutenean: Euskal Autonomia Erkidegoko edozein udalerritan erroldatuta egotea, urtebetez gutxienez, etenik gabe, osasun-laguntza aitortzeko eskaera egiteko unean.
Horregatik, harrigarria izan zen betekizun hori Osasun sailburuaren 2013ko uztailaren 4ko aginduan mantentzea. Agindu horrek Osasun Sistema Nazionalean aseguratu edo onuradun ez diren pertsonei Euskal Autonomia Erkidegoan osasun-asistentzia aitortzeko prozedura ezartzen du, eta identifikazio-dokumentua eta hori emateko prozedura arautzen ditu.
Horrek guztiak eragin zuen erakunde honek irailaren 24ko 8/2013 Gomendio Orokorraematea. Haren edukia zehaztasun gehiagorekin azaldu dugu Arartekoak Osasunaren arloan izan duen jarduerari eskainitako txosten honen atalean. Europako Kontseiluak berretsi du eta horren Gizarte Eskubideen Europako Batzordeak, aztertu dugun aldia bukatzerakoan, Europako Gizarte Gutuneko manu jakin batzuk Espainian betetzen diren mailari buruzko ondorioak, 2013. urteari dagozkionak, argitaratu ditu, zehazki premia-egoeran dagoen pertsona orok laguntza egokia jasotzeko daukan eskubidearen inguruko 13.1. artikuluarekin lotuta.
Batzordeak Espainiari eskatu dio egoera irregularrean dauden atzerritarrak osasun-laguntzatik salbuesten dituen araudia alda dezan. Era berean, uste du “laguntza jasotzeko aukera izan baino lehen bizilekuaren betekizunek gehiegi irautea” bereizkeriazko tratua dela, nahiz eta kasu batzuetan bereizkeria gizarte-laguntza behar duten atzerritarrei bizilekuaren estatusa automatikoki kentzearen ondorioz gertatzen den.
Nolanahi ere, eta aipatutako ondorioekin bat eginez, Espainia ez da gutunaren puntu hori urratzen duen Kontseiluko herrialde bakarra; izan ere, Frantziak, Danimarkak, Austriak, Belgikak, Finlandiak, Lituaniak, Letoniak, Txekiak, Bulgariak eta Mazedoniak ere egiten dute, neurri desberdinetan.
4.Jarduera-planaren esparruko bestelako esku-hartzeak
4.1. Arartekoaren lankidetza gizarte zibil antolatuarekin
Ohikoa denez, erakunde honek bere jardueraren esparru hau etorkinak gizarteratzea xede duten gizarte-ekimeneko erakundeekin etengabe harremanetan egonez garatu du. Horrek arloan jasotako kexen izapidetzean izan duen isla alde batera utzita, azpimarra daiteke lankidetza hori zenbait eremutan bereziki garrantzitsua izan dela:
Askatasunik gabeko atzerritarrak kanporatzea.
Arrazakeriarekin edo xenofobiarekin lotutako arrazoiengatiko gehiegikeriak aisialdirako lokaletarako sarrera ukatzeko eskubidea erabiltzerakoan.
Etorkinen egoera osasun-laguntzaren arloan.
Etxerik gabeko pertsonak bizi diren instalazio eta eraikin abandonatuak utzaraztea.
Immigrazioaren ahultasuna kalean prostituzioan aritzen diren emakumeentzako arrisku-faktore gisa, Bilbon bi emakume erailtzearen ondorioz.
Enplegagarritasun baxuko taldeak kontratatzearekin lotutako arazoak.
Atzerritarrak barneratzeko zentroetan sartuta dauden pertsonen egoerak kontrol judizial eraginkorrik ez edukitzea. Kontu hori jadanik aipatu genuen iazko gure txosten orokorrean. Harrezkero, egoera, hobetu beharrean, okerragotu egin zen, martxoan argitaratutako txosten osoak islatu zuen moduan. Horren ondorioz, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiko Euskadiko kideari azaldu genion kontua. Hark arduraz lan egin zuen gurekin, eta kontseiluak horren inguruko neurriak har zitzan lagundu zuen.
4.2. Gomendio orokorrak
Osasun-arretaren inguruan lehen aipatu denaz gain, aztertu dugun aldian Arartekoak etorkinen eskubideen defentsarekin lotutako bi gomendio orokor egin ditu:
Arartekoaren ekainaren 17ko 5/2013 Gomendio Orokorra, bakarrik dauden adingabe/gazte etorkinen arretarako bermeei buruz.
Arartekoaren ekainaren 27ko 6/2013 Gomendio Orokorra; horren bidez, adierazi da berriz aztertu behar dela jendearentzat zabalik dauden establezimendu pribatuetan sarrera ukatzeko eskubidea baliatzeari eta diskriminazioa debekatzeari buruzko araudia, baita ere erreklamazioak izapidetzean erabilitako zigor-prozedurari eta berme-sistemari buruzko araudia eta horren aplikazioa.
5.Herritarren
eskubideen egoeraren balorazioa
5.1. Ikus daitekeenez, erakunde honek bi iturri baliatzen ditu arlo honetako politika publikoek erantzun behar dioten gizarte-errealitatea igartzeko eta azaltzeko: alde batetik, herritarrek aurkezten dizkioten kexak, eta, bestetik, landa-azterketen eta partekatutako gogoeten bidez gizarte zibil antolatuak eta ikerketa akademikoak egiten dioten ekarpena. Azken eremu horrek bereziki argia den eta erakunde honek onesten duen azterketa bat eratu du, dibertsitatearen kudeaketak ekartzen dituen erronkei buruz, EAEko migrazio-dinamikako aldaketak ikusita, Immigrazioaren Euskal Behatokiak adierazi bezala.
Immigrazioa politikaren bigarren mailara igaro da: Migrazio-fluxuak moteltzen ari direnez, gizarteak, politikariek eta komunikabideek migrazioen fenomenoa hain garrantzitsua ez dela sumatzen ari dira. Hala ere, datuek erakutsi dute fenomenoak han jarraitzen duela eta gero eta askotarikoagoa dela. Era mugatuan bada ere, batzuetan krisien ondorioei eta ongizate-estaturako sarbideari buruzko debatean petxero gisa erabiltzen da.
Kohesio sozioekonomikorako erronka gogorra: Afrikako taldeak haztea erronka garrantzitsu bat da kohesio sozioekonomikoaren ikuspuntutik. AEI 2010en datuen arabera, talde magrebtarrak eta Sahara azpiko Afrikakoak enplegagarritasun-arazo larriak eta langabezia-tasa izugarri altua (% 50etik gorakoa) dauzkate. EAEko lan-merkatuak ez dauka talde horientzako lan-sektore “erakargarririk”, eta horrek aipatutako bi taldeak gizarteratzeko erronka garrantzitsu bat dakar.
Dibertsitatearen igoera: Afrikatik eta Asiatik datozen taldeen hazkundeak, mantenduz gero, EAEko kultura-, erlijio- eta hezkuntza-dibertsitatea igotzea ekarriko du, eta, beraz, dibertsitatea kudeatzeko ekintzak indartu beharko dira.
Harrera egitetik dibertsitatea kudeatzera: Migrazio-dinamiketako aldaketek eta errealitate berri horiek kudeatzeko tresna berriak eskatzen dituzte. Migrazioen fenomenoa sozialki, ekonomikoki eta kulturalki egituratu da gure lurraldean. Beraz, harrera egiteko politikek eboluzionatu behar dute, eta dibertsitatea kudeatu eta gizarte-kohesioa azpimarratzen duten politikak bihurtu behar dira.
5.2. Botere publikoek erronka horiei aurre egiteko erabiltzen dituzten politikek haien langileengan oraindik ikusten diren aurreiritziak gainditzea hartu behar dute barne, gutxienenak badira ere. Adibidez, Sustapen Arloko arduradunak honako kasua azaldu zigun. Baztertuak izateko arriskuan dauden pertsonak gizarteratzen eta laneratzen jarduten duen Bizkaiko elkarte ospetsu baten bidez, erabiltzaileetako batek etxeko lanak egiteko kontratu bat lortu zuen. Lan Ikuskaritzak kontratazioa faltsutzat hartu zuen eta enplegatzailea zigortzea proposatu zuen. Erakunde kexagilearen ustez proposamena Zuzenbidean oinarrituta ez zegoela alde batera utzita (kontu hori zegokion espedientean zehar argitu zen), formulatu zuen ikuskatzailearen arrazoibidea da garrantzitsua hemen interesatzen zaizkigun ondorioetarako. Izan ere, honakoa baieztatu zuen: “egin beharreko lanak –etxea garbitzea– kontuan izanik, harritzekoa da aipatutako langilea kontratatzea, Marokoko nazionalitatea duelako eta kulturarekin lotutako arrazoiengatik ez delako espero izaten hain zuzen ere lan horiek egiteko gai izatea”.
Osasun-arretaren esparruan, arazo horiek osasun-zentro jakin batzuetako administrazio-langileek informazio nahikorik ez edukitzearekin nahasten dira, bai EAEk arlo horretan dituen espezifikotasunekin lotuta, bai horrek OTI GSINen eta Diruzaintzaren aplikazioaz kudeatzean sortzen dituen inkoherentziak ebazterakoan. Hein horretan, desiragarria litzateke Osakidetzak bermatzea langile horiek gai horri dagokionez une bakoitzean indarrean dauden jarraibideen berri daukatela eta zuzentasunez aplikatzen dituztela, eta herritarrek jarraibide horiek ezagutu eta erabil ditzaketela. Zentzu horretan, asiloa eskatzen duten pertsonek bereziki kezkatzen gaituzte, haien osasun-laguntzarako eskubidea bermatu behar delako.
5.3. Orobat osasun-arretaren eremuan eta Gizarte Eskubideen Europako Batzordearen 2013ko ondorioen argitalpenarekin bat eginez, hango presidenteak baieztatu zuenez, Espainiako gaur egungo araudia “Gobernuak edo Parlamentuak aldatu behar du, autonomia-erkidegoek ez diote jaramonik egin behar, jurisdikzio-organo nazionalek ez dute aplikatu behar eta Konstituzio Auzitegiak deuseztatu behar du”. Gaineratu zuen hori ez dela “asaldatze-egintza bat”, “Espainiak giza eskubideei buruz sinatutako nazioarteko konpromisoekiko erantzukizuna eta koherentzia ziurtatzeko egintza bat” baizik.
Horrek euskal administrazioak hartutako jarrera indartu du, alegia ondorio horietarako atzerritarraren administrazio-egoeraren arabera bereizketarik ez egitea, eta oso era positiboan baloratu dugu, atzerritarren bizitzarako eta osotasunerako eskubideari eta haien duintasunari eragiten dielako. Era berean, ildo horretan bertan irizpideak nabarmentzeko adorea eman digu, eta, estaldura hori zuzenbide-estatu sozial batena dela bermatzeko, euskal botere publikoei Arartekoaren irailaren 24ko 8/2013 Gomendio Orokorra helarazi die.
5.4. Atzerritarrak eraikin abandonatuetatik kanporatzeak erakunde hau kezkatzen jarraitzen du; izan ere, egoera larrian daudelako aterpetzen dira bertan, bizitzeko toki hoberik ez baitaukate. Kanporaketak pertsona horiek auzokoei mehatxu egin, eraso egin edo beldurra ematen dien jokabiderik izan ez dutenean ere gertatzen dira; halaber, osasun edo segurtasun publikoa arriskuan jartzen duen jokabiderik edo besteen eskubideak mehatxatzen dituen jokabide nabarmen kriminalik egon ez denean ere kanporatzen dituzte. Dena den, horrelako kasuetan baino ez daude Zuzenbidean justifikatuta kanporaketa horiek. Erakunde honek ebazpenugari egin ditu kontu horren inguruan. Horien bitartez, azpimarratu behar ditugun irizpide batzuk adierazi dira, bereziki honakoak:
Atzerritarrei bakarrik eragiten dieten eta arrazoi objektiboekin justifikatuta ez dauden poliziaren esku-hartzeek talde guztia estigmatizatzen dute eta ez dute bat egiten euskal herri-administrazioek eta erakundeek immigrazioari buruz eta bereizkeriaren aurka garatzen dituzten politikekin.
Egoitzaren bortxaezintasunerako oinarrizko eskubidea betetzeko, utzarazteek baimen judiziala eduki behar dute.
Etxebizitza egokia edukitzeko giza eskubideak eskatzen du pertsonen utzarazteak egoitza edo gizarte aukeraren bat behar dutela kontuan hartuta eta horiek eragiten duten giza kostua saihestuz egin daitezela.
Utzaraztea baino lehen, aurreko bermeak eta jarraibideak, jardunaren gizarte-alderdia eta pertsonen oinarrizko beharrak kontuan hartzen dituen plangintza bat egin beharko litzateke, eta eragindakoei aldez aurretik jakinarazi beharko litzaieke.
5.5. Espetxearen arloa eta Espainian sartzea edo kanporatzea estatuaren eskumenekoak dira, eta beraz gai horren inguruan jasotzen ditugun kexak Herriaren Defendatzaileari bidali behar dizkiogu. Bereziki, egoera erregularrean dauden pertsonen kanporaketez ari gara, ikusi dugunaren arabera 4/2000 Lege Organikoaren 57.2. artikuluan oinarrituta kanporaketa administratiboa aplikatzen zaienean, euren titulartasunekoa zen bizileku-baimena iraungiz eta Espainian errotuta zeudela kontuan hartu gabe.
Nolanahi ere, Legebiltzarrari horrelako egoerek sortzen diguten kezka adierazi behar diogu, defentsa-erakunde batek defendatu behar dituen eskubide funtsezkoenei eragiten dietelako eta euskal erakundeek garatutako gizarteratze-prozesuak oztopatzen dituztelako. Horrela jakinarazi digute azken horiek, batez ere bi talderekin lotuta:
Egoera bereziki ahulean dauden pertsonak:
– Haurdun dauden emakumeak.
–
Kanporatuta izan eta gero jatorrizko herrialdean buruko osasuneko tratamenduekin, mendetasunak edo alkoholismoa gainditzeko programekin edo substantziarik gabeko mendetasunak (bereziki ludopatia) daudenean esku hartzeko programekin jarraitzeko bermerik ez daukaten pertsonak.
–
Aitortutako eta baloratutako ezgaitasunen bat daukaten pertsonak.
–
GIB/hiesa edo bestelako gaixotasun infekziosoak dauzkaten pertsonak, jatorrizko herrialdean tratamendu farmakologikorako sarbide normala edukitzeko bermea ziurtatuta ez dagoenean.
–
Jatorrizko herrialdean gizarte-arazoak dauzkaten pertsonak (LGTBI taldea, genero-indarkeriaren edo etxeko indarkeriaren biktimak diren emakumeak, jatorrizko herrialdean jazarpenaren biktimak izan direnak, e.a., zigortu dituztenean).
–
Hirurogeita hamar urte edo gehiago dituzten edo aitortutako mendetasun-arazoak dituzten atzerritarrak.
Espainian familia-lotura sendoak dituzten atzerritarrak kanporatzea. Bereziki bikotekidea eta seme-alabak dauzkatenean eta familia- edo guraso-lotura hori gauzatzen dutenean.
5.6. Arartekoak nazionalitate-espedienteak izapidetzean egondako arazoei etengabe eskaini die arreta aztertu dugun urte osoan zehar. Arazoaren jatorria Justizia Ministerioak gai horretan pilatzen zuen atzerapena arintzeko hartutako neurrien plangintza falta izan da; izan ere, atzerapen hori erregistro zibiletara eraman da, eta horiek arrazoi horrengatik heldu zaien lan-gainkargari aurre egiteko bitarteko nahikorik ez daukatenez gaindituta egon dira. Eusko Jaurlaritzako Justizia Sailaren lankidetzari esker, gure kexagileek horren inguruan mahai gainean jarri dituzten arazoetako batzuk konpondu ahal izan dira, baina gure erregistro zibilen egoerak errefortzuko neurri espezifikoak eskatzen jarraitzen du; erakunde honek gomendatu du neurri horiek ezartzea, eta kontuaren jarraipen puntuala egingo du.
5.7. Auzitegi Nazionaleko Administrazioarekiko Auzien Salak egindako bi epaik, 2013ko urriaren 7koak eta 8koak, Saharatik datozen pertsonak aberrigabeak direla aitortu dute. Hortaz, iheslaritzat jo ahal izango dira, eta horri esker haien egoera argitu ahal izango da, Espainiako nazionalitatea eskuratzeko aurkeztutako eskaerekin lotuta estatuko Herriaren Defendatzaileak eskatu duenez (erakunde honek ofiziozko jardun bat irekita dauka kontu horren inguruan).
5.8. Aurten ere aipatu behar dugu sexu-esplotazioko helburua duen pertsonen salerosketaren biktimen arloan politika publikoak aldatu behar direla. Zentzu horretan, aurrerapen bat da Espainiak lehenengo aldiz biktima horietako bati eta haren alabari –bortxaketa baten ondorioa– asiloa eman izana, modu horretan nazioarteko babesa eman baitie. Irizpide hori zabaldu behar da, zeren eta salerosketaren eta asiloari buruzko legeak aitortutako generoagatiko jazarpenaren artean lotura argia dagoen arren Espainiako agintariek sexu-esplotazioko mafien biktimak diren emakumeen asilo-eskaerak ukatzen jarraitzen dutelako. Badirudi fenomeno horri heltzeko ikuspuntuak kriminalen sareen aurkako borrokan poliziaren eraginkortasunari lehentasuna eman nahi diola, biktimen ahultasunaren gainetik eta haien babes-premia berezien gainetik. Iheslariei laguntzeko Espainiako Batzordeakpraktika hori aldatzeko eskatu du aurten ere.
5.9. Nabarmendu behar dugu garrantzitsua dela poliziak ikerketa sakonak egitea publikoarentzat irekita dagoen establezimendu pribatu baterako sarbidea bereizkeriarekin lotutako arrazoiengatik ukatu izanari buruzko salaketa bat dagoenean. Jokabide horrek Arartekoaren zenbait esku-hartze eragin ditu eta Arartekoak, goian aipatutako gomendio orokorraz gain, horri buruz 2013ko azaroaren 7ko ebazpena eman du. Izan ere, pertsona orok duintasunerako eta berdintasunerako daukan eskubideari eragiten dio, baita bereizkeriarik edo tratu laidogarri edo iraingarririk ez jasotzeko eskubideari ere. Jardun horiek arau-hauste administratibo bat edo delitu bat izan daitezke, eta horren ondorioz egiten diren polizia-jardunek horien garrantziaren araberako arreta eman behar diete eta aintzat hartu behar dituzte. Zentzu horretan, tokiko eta autonomiako poliziek jarduteko protokoloak ezarri beharko lituzkete, publikoarentzat irekita dauden establezimendu pribatuetarako sarrera galarazi dietela salatzen duten pertsonen erreklamazioen aurrean jarduteko modua xedatzeko, baita gertakarien berri edukitzeko eta ikertzeko ere, egilea zigorrik gabe gera ez dadin.