5.Herritarren eskubideen egoeraren balorazioa
Funtzionarioek gure bi hizkuntza ofizialak jakiteak ez du bermatzen , bere kabuz, baten erabilera edo bestea herritarrentzat aukera aske bat izatea Administrazioarekin dituzten harremanetan. Izan ere, ez du askotarako balio Administrazioaren zerbitzura dauden langileek euskaran hizkuntza-profil jakin bat ziurtatu behar izana, erabiltzaileak artatzeko garaian ez badira bi hizkuntzak normaltasunez erabiltzen beren jarduketa-esparru guztietan.
Arazo konplexua da, eta arazo hori konpontzeko beharrezkoa da gizarte– eta politika-adostasun zabala lortzea. Edonola ere, ezinbestekoa da botere publikoek ausart esku hartzea gai horretan, kontuan izanda bat ez etortze horrek eragina duela euskaldunen eskubideen eraginkortasunean. Jarduketa-ildo horretan, beharrezkotzat jotzen dugu Legebiltzarrak eskatuta hizkuntza-profilen sistema ebaluatu duten azterketetatik ondorioztatutako datuei erreparatzea. Gure ustez, kezkagarriak dira taularatu dituzten disfuntzioak, eta batez ere, zerbitzu publikoetako langileek jasotzen duten prestakuntza bideratuagoa egotea proba gainditzera hizkuntza dagokion zerbitzuan egiatan erabiltzen irakastera baino, azterketaren ondorioek salatzen duten bezala. Beharrezkoa da ahalik eta loturarik handiena egotea lanpostu baterako behar den profila egiaztatzeko eskuratutako jakintzen eta, egiaz, kasu bakoitzean dauden barne- eta kanpo-komunikazioen fluxuekin bat lanpostu hori betetzeko behar diren jakintzen artean.
Osakidetzaren Euskara Plana urrats garrantzitsu bat izan da, erabiltzaileen hizkuntza-eskubideen errespetuaren bidez, Osakidetzaren kalitatea hobetzea lortzeko. Ildo horretan, Arartekoak Legebiltzarrari egindako azken txostenean adierazitako kezketako batzuk jasotzen ditu. Kezka horietako bi azpimarratuko ditugu: Osakidetzako langileek osasun-sistemako erabiltzaileen eskaerari aurre hartzea, zerbitzuak euskaraz eskatzeko ardura erabiltzaileei ez uzteko moduan; eta euskararen presentzia eta erabilera zerbitzuaren hizkuntza gisa bermatzea, ahoz nahiz idatziz, gaixoarekin duten arretan nahiz laneko barne-harremanetan.
Anbizio handiko helburu batzuk dira, baina errealistak zuzendaritza, profesionalak eta sindikatuetako ordezkariak parte hartuz egin den planak dagozkion osasun-operadore guztietatik behar duen babesean jarraipena izateko neurrian.
Justizia da oraindik langileek euskara gutxien erabiltzen duten zerbitzu publikoetako bat, eta horrek ezinbestean du eragina erabiltzaileek denbora, eragozpen eta berehalakotasunaren alderditik aurre egin behar dieten kostuetan, auzia hizkuntza horretan egitea erabakitzen dutenean. Egoera horrek atzera egitea eragiten du, eta horren ondorioz, hizkuntza ofizial bat edo bestea erabiltzea ez da aukera aske bat herritarrentzat gure auzitegietan. Gogoratu behar dugu aukera horrek bermatuta egon behar duela, justiziapekoaren eskubide gisa, eta ez haren defentsa-gabezia saihesteko baliabide gisa. Urtean zehar, hala ere, nabarmendu beharreko aurrerapen batzuk gertatu dira:
–
Beste ezer baino lehen, Auzia Euskaraz proiektua, auzi-prozedura osoa euskaraz egiteko aukera emango duten baldintzak sortzeko helburua duena. Operadore juridiko guztien inplikazioa beharrezkoa izango da proiektu hori sendotzeko, epailez, abokatuz nahiz prokuradorez, bai eta perituz, auzitegiko medikuz eta Bulego Judizialeko langilez, osatutako lan-talde elebidunen bidez.
–
Agertzeekin eta epaiketekin lotuta, erakunde honek iazko azken txostenean planteatu zuen iradokizunetako bat jaso da, Justiziako Administrazioak aurre har ziezaien itzulpen-beharrei, bere zerbitzupeko langileek justiziapekoak adierazteko erabili nahi duen hizkuntza ofiziala ez jakitearen ondoriozkoei. Hala, zitazioan bertan hasi ziren galdetzen pertsona hartzaileari ea euskara ala gaztelania erabiliko zuen. Idazkari judizialen laguntza erabakigarria izan zen sistema berriaren bideragarritasuna lortzeko. Sistema hori pixkanaka ezarri zen eta irizpide egokiaz, epaitegiaren tamainaren eta barruti judizialaren egoera soziolinguistikoaren arabera.
–
Formularioak eta inprimakiak egiteari dagokionez, epaitegietako langileei bi hizkuntzatan dauden testuekin lan egiteko aukera ematen dieten tresnak garatzen jarraitu dute, euskaraz terminologia juridikoa erabiltzeko eta ikasteko prestatuz. Egokia litzateke horrela eskatzen duten abokatuek bulegoek aplikagarri horiek eta beren eguneraketak eskuratzeko modua izatea. Edonola ere, ohartarazi behar da formulario bat egoteak ez du bermatzen bi hizkuntzetan ondo erabiliko denik, formularioa betetzen duten langileek hizkuntza bakar batean betetzen badute. Hori ematen dute aditzera zenbait pertsonek egindako kexek. Izan ere, pertsona horien esanetan, bi hizkuntzatan zegoen eredu baten gainean egindako zitazioak jaso zituzten, baina zitazio horietan gaztelaniaz soilik ageri zen deia egiteko agindua ematen zuen organoari, hori erabakitzen zuen ebazpenari, zitazioaren xedeari, agertu behar zuen lekuari, egunari eta orduari eta lege-prebentzio garrantzitsuei buruzko informazioa.
Gure txostenak hobekuntza-marjina handiagoa esleitzen zien zenbait esparruri, hizkuntzen koofizialtasunetik eratorritako eskubideen eraginkortasunari dagokionez, eta esparru horietatik poliziala izan da ordutik aurrerapen esanguratsurik egin ez duen bakarra. Herrizaingo SailakArartekoari agindu zion neurriak hartuko zituela bidali genion Gomendioa betetzeko. Gomendio horretan eskatzen genion bere giza baliabideak antolatzeko, txandetan eta zerbitzuetan langile elebidunen presentzia bermatzeko moduan, faktore objektiboei jarraiki banatuta, hala nola kokatuta dauden lekuko testuinguru soziolinguistikoa eta biztanle kopurua, langileen zuzkidura eta garatutako lanaren arabera publikoarekin izan dezaketen elkarreragin handiagoa edo txikiagoa. Era berean, agindu zuen erakunde honi hartutako neurri horien berri emango ziola.
Txosten hau amaitzean, hala ere, ez genuen neurri horiei buruzko jakinarazpenik jaso, eta horrenbestez, pentsatu behar dugu ez dituela hartu. Eusko Jaurlaritzako Prospekzio Soziologikoko Kabinetearen azken azterketek ateratako ondorioek erabateko zentzua hartzea eragiten du horrek, zehazki, ondorio hauek: errealitatean ez dira inondik ere betetzen eskubide linguistikoak bermatzeko beharrezkoak diren baldintzak, indarrean dagoen araudian aurreikusten badira ere. Beraz, Eusko Jaurlaritzako Herrizaingo Sailari neurri errealistak, espezifikoak eta ebalua daitezkeenak hartzeko eskatzen jarraitu beharko dugu, arlo horretan teoriaren eta errealitatearen artean dagoen tartea murrizten lagunduko duten neurriak, hain zuzen.
Kontsumoaren esparruan, kontsumitzaile euskaldunek saltokietan eta zerbitzu-enpresetan euskaraz artatuak izateko duten eskubidearen birtualtasuna aztertzeko dago. 123/2008 Dekretuak, kontsumitzaileen eta erabiltzaileen hizkuntza-eskubideei buruzkoak, hasiera batean ezarri zuen lau urteko egokitzapen-epea amaituta, beharrezkoa da aztertzea zenbateraino garatu eta bete den Euskadiko Kontsumitzaileen eta Erabiltzaileen Estatutuarekinelkarreraginean, bai eta eraginkorragoak izan daitezkeen neurriak aztertzea ere, gizartean adostasun-maila handiena bilatuz beti, pertsonek, kontsumitzaileak diren aldetik, gure hizkuntza ofizialetako edozein erabiltzeko askatasuna dutela bermatzeko.
Kultura-ondarearen esparruan, Donostiako Arte Ederretako eraikinaren kontserbazio-egoerarekin eta eraikin horrentzat kultura-babeseko erregimen bat ezartzeko beharrarekin lotutako egoera batean esku hartu dugu. Donostiako elkarte batek bere kezka adierazi zigun Udalak eraikina erortzeko zorian zegoela deklaratzeko espediente bat hasi zuelako, eta kexu zen erakunde honen aurrean Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailak ez ziolako erantzun 7/1990 Legean, Euskal Kultura Ondareari buruzkoan, xedatutakoaren babesean gai horrekin lotuta egin zuen eskaerari. Arartekoak, bi alderdi horiekin lotuta, 2013ko abenduaren 19ko Ebazpenaegin zuen:
–
Ikuspuntu material batetik, hau adierazi nahi dugu: nahiz eta eraikin baten egoera eta kontserbazioa elementu garrantzitsuak diren beren balioespen egokia egiteko eta babes-erregimena ezartzeko garaian, aldi batean erortzear egotea ez dela oztopo bat bere kultura-babesa ezartzeko, baldin eta horrela gomendatzen duten oinarrizko balioak eta balio nagusiak (arkitekturakoak, historikoak, berezitasunekoak, eredugarritasunekoak...) justifikatzen badira. Edonola ere, eraikina erortzear dagoela deklaratzeak hirigintza-legediak jasotzen duen jabetza kontserbatzeko betebeharren amaiera mugatuko du. Era berean, katalogatutako eraikin bat, kultura-balioengatik babestuta dagoena edo katalogatzeko prozedura bati lotuta dagoena, den kasuetan, 7/1990 Legeak, Euskal Kultur Ondareari buruzkoak, kultura-ondareentzat jasotzen dituen berariazko aurreikuspenek zuzenduko dute eraikinaren aurri-deklarazioa.
–
Izapidetzeari dagokionez, adieraziko dugu, behin betiko erabaki bat hartu baino lehen, kultura-administrazioak partaidetza-prozesu bat ezarri behar duela zuzenean interesa duten alderdiekin, bai eta hitzarmen-prozesu bat dagozkion administrazioekin ere. Prozedura horretan, komenigarria litzateke kultura-ondarearen babesa bermatzeko aukera emango lukeen ekintza-plan bat ezartzea; balio bereziko zer elementu babestu behar diren zehaztea; eta babes-erregimena eta erabilera-erregimena, bere balio ezagutarazteko aukera emango duena ezartzea. Horretarako, finantzaketa– eta lehentasun-programa bat abian jarri beharko da, eraikina suntsitzea eragotziko duena.
Bestalde, Donostiako Udalaren aurrean esku hartu dugu tokiko ondarea babesteko plan berezi batekin lotutako egoera batean. Azpimarratu diogu beharrezkoa dela arrazoizko epe batean erantzutea aurkeztutako alegazioei eta pertsona interesdunei unean-unean informatzea gai horrekin lotuta jarraitu diren izapideei buruz. Era berean, jakinarazi diogu Donostian eraikitako hirigintza-ondarea babesteko Plan Berezia onartzeko administrazio-espedientearen izapidetzeak hiru urte baino gehiagoko atzerapena izan duela, gehiegizkoa, 2/2006 Legean, ekainaren 30ekoan, Lurzoruari eta Hirigintzari buruzkoan, aurreikusitako epeei dagokionez. Hirigintza-antolamenduko udal-zerbitzuaren ohiz kanpoko funtzionamendu hori konpondu egin behar izango zitekeen, legean aurreikusitako izapideak eta epeak betetzeko, edo gutxienez, zentzuzko epe baten barruan betetzeko, administrazio-neurri egokiak xedatzearen bidez.
Politika publiko guztiak diseinatzeko eta gauzatzeko garaian, beharrezkoa da beti genero-ikuspuntu bat kontuan izatea. Genero-ikuspuntu horrek ohartarazten digu zenbait esparrutan gizonen eta emakumeen presentzian oreka-gabezia ez dela kontu neutro bat, baizik eta gizarteak gizon-emakumeei esleitzen dizkien aukeretan eta roletan dagoen sexismoaren ondorio bat. Pertsonen arteko berdintasun eraginkorrari jartzen zaion oztopo bat da hori. Esparru horietako bat da kirola, eta zehazki, modalitate maskulinizatuenak, hau da, batez ere gizonezkoekin lotzen direnak. Modalitate horiei 3/2007 Lege Organikoaren, martxoaren 22koaren, emakumeen eta gizonen berdintasun eraginkorrerakoaren, lehen xedapen iragankorra aplikatu behar zaie.
Beharrezkoa da ikuspuntu hori kontuan izatea, administrazioek, batzuetan, emakumeei eta neskatoei zuzendutako kirol-eskaintza gizonezkoek eskura dutena baino urriagoa dela justifikatzeko baliatzen dituzten antolaketa-arazoei heltzeko garaian. Gai hori Eskolako Kirolaren berariazko esparruan lantzeko parada izan dugu, 2013ko apirilaren 22ko Arartekoaren Ebazpenaren bidez.
Ebazpen horretan, defendatzen dugu, genero-ikuspuntua kontuan hartuta erreparatuz gero, aipatu arazoek datu neutro bat izateari uzten diotela, egiatan diren bezala hautemanak izateko: zeharkako bereizketa-kasuak dira, aipatu 3/2007 Legearen 6.2. artikuluak eta 4/2005 Legearen, Euskadiko emakumeen eta gizonen berdintasunerakoaren, 3.1. b) artikuluak bereizketa hori definitzen duten baldintzetan. 4/2005 Legearen 25 artikuluak 3. eta 4. idatz-zatietan adierazten du zer betebehar dituzten Euskal Autonomia Erkidegoko herri administrazioek kirol-esparru zehatzari dagokionez.