2.Kexarik aipagarrienak
2.1. Lurzoru urbanizaezinean dauden eta interes publikokotzat jo diren eraikinak
Aurten aztertu dugun erreklamazio batean, pertsona batek adierazi digu Erriberagoitiko Udalak lurzoru urbanizaezinean dagoen lurzati batean biltegi-aterpe bat eraikitzeko hirigintzako lizentzia ezetsi diola. Eraikin hori eraikitzeko alegatu duen arrazoia da jasaten duen patologia tratatzeko egonaldi-leku bat prestatzeko beharra duela. Kexagileak sentikortasun kimiko anizkoitz izenaz ezagutzen den gaixotasuna daukala egiaztatu du. Gaixotasun horrek eskatzen du leku urbanizatuetan egon ohi diren eragile kimiko eta toxikoekiko esposizioa saihestea; eragile horiek, besteak beste, konposatu organiko lurrunkorrak edo beste produktu toxiko batzuk dira. Tratamendu horretarako lekurik aproposena, ingurune naturala izateagatik eta patologia horrek eskatzen dituen ingurumen-ezaugarriengatik, kexagilearen ustez, landa-lurzati hori da. Kexagileak azaldu du udal-txostenak berariaz adierazi duela posible litzatekeela ekipamendu hori baimentzea, betiere interes publikotzat joz gero hirigintzako arau subsidiarioek jasotzen dutenaren arabera. Nolanahi ere, kexagileak bere kexa-idazkian adierazi du erakundeek erantzun aktibo bat eman behar dutela berak jasaten duen egoeraren antzeko kasuetan, eta patologia hori modu egokian tratatzeko egonaldi-lekuen prestaketa zaildu edo eragozten duten egoerak saihestu behar dituztela.
Arartekoaren 2013ko otsailaren 19ko ebazpenean, azaldu dugu toki-administrazioak direla hirigintzako antolamendurako eta udal-mugarteko lurzoruaren erabilera kontrolatzeko eskumena duten organoak. Toki-administrazioek egiaztatu behar dute aurkeztutako eraikitzeko proiektua udal plangintzan jasotako zehaztapenekin eta hirigintzako legezkotasunarekin bateragarria dela. Lurzoru urbanizaezinaren antolamenduak lurraldea antolatzeko tresnetan jasotako xedapenak kontuan hartu behar ditu, baita lurraldearen antolamendurako artezpideak eta gainerako arloko planak edo garapenerako plan partzialak ere. Aztertzen ari garen kasuan, antolatzeko tresnek, basoen babeserako eremu gisa kalifikatutako lurzoruen barruan, interes publikoko jarduerei lotutako eraikinen eraikuntza barne hartzen dute. Nolanahi ere, ekainaren 30eko 2/2006 Legeak, lurzoruari eta hirigintzari buruzkoak, 28.5.a) artikuluan lurzoru mota horretan zuzkidurak, ekipamenduak eta jarduerak ezartzeko aukera ematen duen prozedura xedatzen du. Xedatutakoaren arabera, dagokion lizentzia eskuratu aurretik, foru aldundiaren ebazpenak interes publikotzat jo behar du. Hala ere, aztertzen ari den kasuan, foru organoaren erabakiak ez du interes publikotzat jo eta ezespen hori hirigintzako irizpidean oinarritu du, berari ez dagokiona. Bestalde, sentikortasun kimiko anizkoitza duten pertsonen arazoa eta egoera okerragora joan ez dadin prebentziozko neurriak hartzeko beharra Espainiako Konstituzioaren 43. artikuluari jarraiki botere publikoek herritarren osasuna zaintzeko duten beharraren araberakoak dira. Era berean, Osasun Publikoari buruzko urriaren 4ko 33/2011 Lege Orokorrak zehazten du osasuna babesteko jarduerak eragile kimiko, fisiko eta biologikoek osasun publikoan izan ditzaketen ondorioak saihestera zuzenduta daudela. Jadanik diagnostikatutako sentikortasun kimiko anizkoitza daukan kexagileak eragile kimikoen eragin txikiagoa jasotzen duen toki bat behar du aldi baterako tratamendurako. Ingurune egoki hori nekez koka daiteke hiri-lurzoruan, produktu mota horiekin harremanetan egoteko arriskua baitago, beraz, landa-ingurunean lokalizatzeko eskaera justifikatuta egongo litzateke. Zentzu horretan, interes publikoko aitorpenari dagokionez, foru organoak, abiapuntu gisa, kexagileak bere eskaeran adierazitako gertakariak eta inguruabarrak hartu beharko lituzke kontuan horren inguruan egokiena iruditzen zaiona ebazteko.
Erreklamazio horrekin lotuta, gomendio bat bidali genion Arabako Foru Aldundiko Hirigintza Sailari, sentikortasun kimiko anizkoitza duen pertsona baten aldi baterako tratamendurako erabiliko den eraikin bat interes publikokoa den balioets zezan, ekainaren 30eko 2/2006 Legeak, lurzoruari eta hirigintzari buruzkoak, 28. artikuluan zehazten duenaren arabera. Halaber, Erriberagoitiko Udalera jo genuen, Arabako Foru Aldundiak eraikinaren herri-onuraren aitorpena berriro balioetsi ostean hirigintzako eta lurralde-antolamenduko legeriak jasotako moduan lizentziaren eskaera ebazteko. Era berean, egungo plangintza-arauek interes publikoko eraikuntzak lurzoru urbanizaezineko kategoria horretan kokatzeko aukera jasotzen ez dutela uste izanez gero, udal horrek irizpide hori aldatzeko aukera balioetsi beharko luke eta eraikuntza horiek Lurraldearen Antolamendurako Artezpideetan eta EAEko Nekazaritza, Basozaintza eta Landa Inguruneko Lurraldearen Arloko Planean jasotakoaren arabera gaineratu. Administrazio biek ez dituzte ebazpen horretan jasotako gaiak onartu.
2.2. Arkitektura-oztopoak dituzten egoitza-eraikin kolektiboetan irisgarritasun unibertsala bermatzeko beharra, bereziki igogailuak instalatuta
2013. urtean otsailaren 5eko 2/2013 gomendio orokorra bidali da gai horren inguruan. Gomendio horren jatorria Barakaldoko auzotar batek, igogailurik gabeko etxe batean bizi denak, helarazitako kontsulta bat da. Haren bizilekuan mugikortasun-arazo bat duen pertsona bat bizi da, eta arazo hori hain larria da ezen ezin baita etxetik atera. Esan digu arazoa bere jabekideen erkidegoan azaldu duela baina ez dagoela arazoa konpontzeko asmorik. Nabarmendu du etxetik ateratzeko eskubidea daukala eta gaineratu du betebehar bat izan beharko litzatekeela etxeek igogailua edukitzea. Igogailuak instalatzea eta irisgarritasuna bermatzea betebehar bat da garaiera bat baino gehiagoko eraikin guztietan, bai erabilera publikokoetan bai pribatukoetan, Euskadin. Hala ere, denok jakitun gara oraindik irisgarritasun-arazoak daudela eskakizun horiek indarrean sartu baino lehen eraikitako eraikin askotan. Eustaten 2010eko datuen arabera, EAEko etxebizitzen %34k baino gehiagok ez dute etxebizitzaren eta higiezineko gainerako espazio pribatiboen arteko irisgarritasun-arazoa behar bezala konponduta. Horrenbestez, biztanleriaren zati handi bat irisgarritasun-baldintza egokirik gabeko etxebizitzetan bizi da, eta beraz, herritar moduan dituzten eskubideak erabiltzeko arazo larriak dituzte edo izango dituzte etorkizun hurbilean. Lehendik eraikitako eraikinetan irisgarritasun unibertsala bermatuko duen legezko esparrua ezartzeko zailtasunak askotarikoak dira. Alde batetik, etxebizitza-parke horretan irisgarritasun-plana ezartzeak ekar dezakeen kostu ekonomikoa dago. Beste alde batetik, eraikinen forma zehatzak eragin ditzakeen zailtasun teknikoak daude. Kontuan hartu beharreko beste eragozpen bat jabetza horizontala taxutzeko araubidea da. Jabetza horizontalari buruzko legeriaren eskumen-esparrua Gorte Nagusiei dagokie eta behin baino gehiagotan aldatu du instalazioaren alde egiteko araudia. Dena den, interes partikularren desadostasunak kasu askotan oztopo horiek ezabatzeko zailtasunak dakartza. Herritarrek azaltzen dizkiguten arazoak askotarikoak dira: etxebizitza guztietara iristea ahalbidetuko duen igogailua instalatzeko eraikineko jabe guztien adostasuna lortzeko zailtasuna, edo proiektua eraikinen segurtasunerako eta bizigarritasunerako araudiarekin bat etorri behar izatea. Gainera, behin erabaki bat hartuta, ez da beti posible izaten oztopoa eraikinean bertan edo erkidegoaren lurzati pribatuaren baitan kentzea. Arartekoaren gomendio horren helburua Euskadiko botere publikoen jarduera-esparrua balioestea eta aztertzea da, egoitza-eraikinen barruan arkitektura-oztopoak kentzea ahalbidetuko duten tresnak eskuratzearen inguruan. Bestalde, proposatu dugu eraikinen birgaitzea eta hiria biziberritzea arautzen dituen araudia era egokian garatzea, eraikinaren irisgarritasun osoa eraikinen kontserbazioarekin lotutako betebehar gisa berariaz gehi dezan. Araudi hori aplikatuz, Eusko Jaurlaritzak, udalekin koordinatuta, hiria biziberritzeko tresnen garapena sustatu behar du –teknikoki eta ekonomikoki–, halako guneetan non herritarren zati esanguratsu bat eraikin gehienek irisgarritasun-arazoak dituzten eremu batean bizi den. Lehendik eraikitako eraikinetan igogailuak instalatzeari dagokionez, Eusko Jaurlaritzako etxebizitza arloak eraikinetan segurtasun eta bizigarritasun egokia bermatzeko kontuan hartu beharreko gutxieneko irizpide teknikoak eta espazioak antolatzeko irizpide batzuk zehazteko jarraibideak eman behar ditu. Era berean, udalek lehendik eraikitako eraikinetan igogailuak instalatzeko eta, hala balegokio, espazio publiko zein pribatuak betetzeko beharrezkoak diren segurtasun- eta bizigarritasun-irizpide teknikoak jaso eta moldatu beharko lituzkete euren eraikuntza-ordenantzetan.
2.3. Udalek esku hartzeko beharra Diogenesen sindromearen eta antzeko nahasmenduen ondorioz etxebizitza batzuetan dagoen osasungarritasunik eza konpontzeko
Arartekoak 2013ko abenduaren 9ko ebazpena helarazi dio Bilboko Udalari, hondakin kopuru handia pilatu duen etxebizitza bateko osasungarritasunik ezaren ondoriozko arazoa konpontze aldera esku har dezan. Higiezin baten jabekideen erkidego batek etxebizitza bateko osasungarritasun eta higienerik eza azaldu zigun. Bertan, ustez Diogenesen sindromea izeneko gaixotasun bat zeukan pertsona bat zendu zen. Higiezin horretako auzotarrak etxebizitzan pilatzen zuen zikinkeriaren ondoriozko eragozpenen kexu ziren. Etxebizitzaren titularra hil zenez eta jaraunslerik ez zegoenez, ezin zen jabetzan esku hartzeko eskatu. Horregatik, agintaritza eskudunaren esku-hartze subsidiarioa proposatu zen, zikintasunak eragindako eragozpenak eta horrek eraikinean sor litzakeen infekzio-fokuak saihesteko. Gure eskaerari erantzunez, Bilboko Udaleko Osasun eta Kontsumo Sailak bisita bat egin zion etxebizitzari. Etxebizitzaren kanpoaldearen ikuskaritzan, inork ez zuen atea ireki eta ez zen osasun publikorako arriskua adierazten zuen kanpo aztarnarik antzeman. Txostenak adierazi zuenez, garbiketa etxebizitzaren jabeari zegokion, eta udalak agintaritza judizialaren berariazko aginduaz baino ez du jabetza pribatuan jarduten. Kasu horretan, gertakariek etxebizitzan egon daitekeen osasungarritasunik eza ohartaraztea eragin digute. Horregatik, Bilboko Udalari etxebizitza bateko osasungarritasunik eza konpontzeko esku har dezan gomendatzen diogu. Izan ere, udal administrazioaren erantzun azkarra behar da etxebizitza ikuskatzeko. Jabea ez zegoenez, ezin izan zen etxebizitzaren barrualdea ikuskatu, eta hori ordenamenduak aurreikusten dituen beste proba-mekanismo batzuen bidez (salatzaileek aurkeztutako deklarazio eta frogak, beste erakunde batzuen txostenak, gizarte zerbitzuen informazioa…) zuzendu behar da. Edonola ere, bildutako ebidentziak ikusita, uste dugu osasungarritasun publikoko betebeharrak betetzen direla bermatzeko neurriak hartu eta egokiak diren betearazpen aginduak eman behar direla. Arartekoaren gomendioak orobat proposatu du horrelako kasuetan esku hartzeko jarduteko udal protokolo bat egin dadila, salbuespenezko inguruabar pertsonal baten ondorioz (hala nola Diogenesen sindromea edo antzeko nahasmenduak) etxebizitzetan hondakinen pilaketa gertatzen denerako. Kasu horietan, udalaren esku-hartzeak koordinazioa eskatzen du udaleko hainbat arlo eta zerbitzuren artean (osasun publikoa, hirigintza, gizarte zerbitzuak). Era berean, administrazioaren jardunak era azkarrean ebatzi behar du, jabetzatik eratorritako betebeharrak eta eskubideak zehaztuz eta konstituziozko garantiak, hala nola beharrezkoa den baimen judiziala lortu ondoren bizilekuan sartzea, zainduz.
2.4. Hirigintzako arau-hausteen eta zigorren araubidea
Arartekoak nabarmendu du aintzat hartu behar dela administrazio-ahalak –ikuskaritza, hirigintzako legezkotasunaren babesa, urratutako ordena berrezartzea eta arau-hausteak zigortzea– era xedaezinean eta utziezinean gauzatu behar direla.
Edozelan ere, jurisprudentziak administrazioaren ahal horien gauzatzea mugatu du. Administrazioaren jarduera prozeduran oinarritu behar da guztiz eta, herritarrekin dituen harremanetan, objektibotasun- eta proportzionaltasun-printzipioak aintzat hartu behar ditu. Prozedura administratiboari esker, herritarrek erabakiak haien banakako eskubideak errespetatuz hartzen direlako bermea daukate. Objektibotasuna zentzu honetan: ahala legezkotasuna berrezartzean datzan xede publikoa lortzeko gauzatu behar da. Proportzionaltasuna zentzu honetan: administrazioak erabiltzen dituen bitartekoak, helburuari dagokionez, egokiak izan behar dira eta ez dira gehiegizkoak izan behar. Zentzu horretan zehaztu behar dugu, hirigintzako legeriak ezarritakoarekin bat eginez, dagokion lizentziarik gabe egindako obren eta erabileren aurrean udalak hirigintzako legezkotasuna berrezartzeko eskatu behar duela bai eta, hala balegokio, zigortzeko espedienteari hasiera eman ere.
Utziezinak diren ahal horiei hasiera eman ahal izateko, udalak epeei, preskripzioari eta herritarraren bermeei dagokienez hirigintzako legerian tasatutako prozedura jarraitu behar du. Aipatu behar da ahal horiek guztiak epe batzuen menpe daudela. Hirigintzako antolamendua berrezartzeari dagokionez, antolamendutik kanpo egindako obrak amaitu eta gero lau urte igaro badira, administrazioak ezin izango du eraisteko agindu. Zigortzeko ahalari dagokionez, preskripzio-epeak ekainaren 30eko 2/2006 Legeak, lurzoruari eta hirigintzari buruzkoak, 229. artikuluan ezartzen dituenak dira.
Printzipio horren arabera, Arartekoaren 2013ko otsailaren 26ko ebazpenaren bitartez, Zumarragako Udalari gomendatu zaio lursail baten gehiegizko aprobetxamenduagatik igorritako balorazioa eta ondorengo likidazioak bertan behera utz ditzala.
Hirigintzako arloan zigortzeko ahala egikaritzeari dagokionez, Elorrioko Udalari Arartekoaren 2013ko uztailaren 5eko ebazpena helarazi diogu. Horren bitartez gomendatu zaio hirigintza-araudia urratzeagatiko isun bat ondorerik gabe uztea. Kasu horretan, isuna baserri baten birgaitze-obretako zuzendari teknikoei ezarri zieten, udal lizentzian aintzat hartu gabeko egokitzapeneko obra batzuk egiteagatik. Kexaren sustatzaileek adierazi dute ez direla obra osagarriak egitearen errudunak eta, horrenbestez, lizentziak bermatutako obra nagusiko zuzendari teknikoei ez zaiela automatikoki hedatu behar zigortzeko erantzukizuna. 2/2006 Legeak 228. artikuluan ezartzen du hirigintzako arau-hausteen erantzukizuna zenbait subjekturi dagokiola modu independentean; kasu honetan, erabileren sustatzaileei eta higiezinen jabeei. Hala ere, erantzukizuna zenbait subjekturi esleitu behar izateak ez du salbuesten dagokion zigortzeko espedientean erantzuleari gertaerak behar bezala egotzi behar izatetik. Aipatu isunaren bakoizte printzipioaren arabera, derrigorrezkoa da behar adina proba eskatzea zuzendari teknikoek obra osagarrietan egindako zuzendaritza-lanetan erruduntasunik izan duten frogatzeko.