II. Kapitulua. Esparru juridikoa eta kontzeptuala
Irisgarritasunaren esparruan kontzeptu a
ldaketa gertatu da a
zken hamarkadetan eta, horri esker, lege a
urrerapauso garrantzitsuak izan dira ezgaitasunen bat duten pertsonen a
ukera berdintasuneko eta bereizkeriarik ez jasateko eskubidearen gizarte a
itorpenaren a
lde.
Lehenengo a
ldaketa honi esker gertatzen da: bakarkako errehabilitazioaren ikuspegian oinarritutako ezgaitasun teorietatik haien gizarte izaera defendatzen duten teorietara igaro izana. Planteamendu honek –irisgarritasunaren gaian– onarraraztea ekarri zuen ez dela gizabanakoa egokitu egin behar dena batez besteko gizakiarentzat diseinatu den ingurunera, baizik eta ingurunea dela biztanleriaren behar a
nitzei egokitu behar zaiena, ingurune hori irisgarri izan beharrez pertsona guztientzat.
Kontzeptu a
ldarazpen horrek eragin egin du irisgarritasun a
rauek gurpil a
ulkia a
ukeratzea erreferentziako elementu gisa, izan ere, ezgaitasun mugatzaileenak estaltzearekin besteak ere barne hartuko lirateke. Horregatik, gurpil a
ulkia, ezgaitasunaren sinboloa, irisgarritasunaren sinbolo ere bihurtzen da.
Bigarren a
ldaketa bat ere gertatzen da a
gertoki juridikoan, ezgaitasunaren a
raudi tratamenduan bereizkeriaren a
urkako legeak a
gertzearekin. A
rau horiek oinarritu egiten dira eskubide zibilen eta gizarte eskubideen a
itorpen eta defentsan, berdintasun eskubidean, bereizkeriarik ez jasatekoan eta erabateko herritar izatekoan, eta ez ingurune fisikoaren ezaugarrien a
rauetatik ezgaitasunen bat duen pertsona batentzat erator daitezkeen eskubideetan. A
rau hauen izaera juridikotik datorren ondorio nagusia epaitegietan horiek betetzea exijitzeko a
ukera da.
Bestalde, eta paraleloki, baina bereizkeriaren a
urkako a
rauekin bateragarria izanez, irisgarritasun unibertsalaren filosofia sendotzen joan da a
zken hamarkadan, guztiontzako diseinuaren kontzeptuaren premisatik a
biatuta.
Orain hogeita hamar urte jada, ikuspegi hori proposatu egin zuen Dessertinek, hain zuzen ere 1975. urteko lege frantziarraren egileetako bat. Hura izan zen nazioarteko a
gertokian irisgarritasuna biztanleria osoaren a
razoa zela esan zuen lehenengoa: ezgaitasunen bat duten pertsonena, zalantzarik gabe, baina baita a
dinekoena, haurrena, haurdun dauden emakumeena, haur kotxeak daramatzaten pertsonena, fardelak garraiatzen dituzten pertsonena, eta a
barrena ere. Haren a
buruz, "pertsona oro izan da, egun da edo izango da egunen batean ezgaitasunen bat duen pertsona".
Irisgarritasun unibertsalaren filosofia onartzeak esan nahi du gizartea dela bere osotasunean bere kideen a
niztasunera egokitu behar duena, pertsona guztiek bizitzaren eremu guztietan erabat parte hartzen dutela bermatzeko behar diren ingurune a
ldarazpenak sartuz. Halaber, gizartea a
niztasunera egokitzea pertsonen berdintasunerantz eta haien eskubideen errespeturantz eraginkortasunez eramaten duen bide bakarra dela onartzea dakar.
Kontzeptuaren bilakaeraren prozesu hau islatu egiten da Ezgaitasunen bat duten Pertsonen Eskubideen Konbentzioa onetsi izanean 2006ko a
benduaren 13an –NBEren Biltzar Nagusiak onetsi zuen–. Hura 2008ko maiatzaren 3an jarri zen indarrean Estatu espainiarrean.
Konbentzio hori a
ldaketa a
dierazgarria izan da ezgaitasunaren tratamenduan. Ikuspegi juridikotik begiratuz gero, esan dezakegu horrek ezgaitasuna errehabilitazioaren eredutik begiratzeko modua edo horrela tratatzeko modua gainditzea eta gizarte eta a
niztasun ereduak barneratzea ekarri duela. Bi eredu horiek bateratzea da konbentzioaren filosofiaren inspirazio.
Jada esan den moduan, gizarte ereduaren premisa irten egiten da ezgaitasunaren jatorriaren a
rrazoi gisa gizarteak jartzen dituen mugak a
itortzetik, zerbitzuak emateari dagokionez eta ezgaitasunen bat duten pertsonek gizartearen a
ntolamenduan, berdintasun baldintzetan, parte hartzeko as
erik behar dituzten berariazko beharrak egokitzeari dagokionez. Hori dela eta, hartu beharreko konponbideak ez zaizkie zuzendu behar pertsonei bakarka, baizik eta, baita ere, gizarteari, horren bitartez gertatzen diren bereizkeria egoerak gainditzen saiatzeko.
Bestalde, a
niztasunaren dimentsioa bizitza independentearen mugimenduen printzipioetara iristen da. Mugimendu horrek uste du ezgaitasuna gizakiari datxekion ezaugarri bat dela, eta giza a
niztasunaren beste a
dierazpen bat. Ezgaitasunen bat duten pertsonak eskubide eta a
ukera berdintasuna duten gizaki ezberdin gisa a
itor daitezela eskatzen dute, eta uste dute ezgaitasunaren ezaugarri unibertsal horrek eskatu egiten duela gizarteak beharrezko esfortzua gain hartzea egoera horretara iritsi a
hal izateko.
Halaber, konbentzioak giza eskubideen eremuan kokatzen du ezgaitasuna. Horren froga dira oinarritzat hartzen dituen printzipio gidariak:
– A
txikitako duintasunaren, bakarkako a
utonomiaren –norberaren erabakiak hartzeko as
katasuna barne– eta pertsonen independentzia errespetatzea.
– Bereizkeriarik eza.
– Gizartean erabateko parte-hartzea eta gizarteratzea edukitzea eta horiek eraginkorrak izatea.
– Ezberdintasunekiko errespetua eta ezgaitasunen bat duten pertsonak onartzea a
niztasunaren eta gizaki izatearen a
lderdi gisa.
– Irisgarritasuna.
– Gizonen eta emakumeen a
rteko berdintasuna.
– Ezgaitasunen bat duten haurren gaitasunen bilakaera eta beren nortasuna mantentzeko duten eskubidea errespetatzea.