5. Ondorioak
1. Oraintsu sortu da politika publikoetan familiaren ikuspegia zeharka sartzea ahalbidetu duen erakunde instituzionala.
Izan ere, mende berria hasi arte (Familia Zuzendaritza eta familiei babesteko lehen erakunde arteko planak sortuta) eta batez ere 2008. urtetik aurrera (13/2008 Legearekin eta haren garapenarekin, eta, batez ere, erakunde arteko III. planarekin) ezarri da espazio propio bat, bai antolakuntza-mailan, bai neurri zehatzei dagokienez.
Hala ere, oraindik ere garapena hasi berri dago. Izan ere, nahiz eta legezko esparruak ezartzen duen familiei laguntzeko politikek zein norabide hartu behar duten, oraindik ez dauka neurri propio garrantzitsurik eta zailtasun objektiboak ditu euskal erakunde-sarean jarduteko, lurralde historikoen eta tokiko erakundeen eskumenei dagokienez.
Familia Politikarako Zuzendaritzaren lidergoan inplikatutako gainerako agenteen (sozialen eta instituzionalen) eskutik familiei laguntzeko politiketan zeharkakotasuna lantzeko orduan aitorpen urria egon dela ere esan genezake. Azken horiek, izan ere, uztartu egin behar dituzte beren neurri zuzenak, familien gaineko eragina kontuan hartzen duten bestelako sektore-neurriekin.
Hezkuntza, zerga, gizarte-zerbitzu, etxebizitza, garraio eta abarren gaineko politikaz ari gara, eta, EAEren kasuan, erakunde-eremu desberdinek kudeatu ditzakete: maila autonomikoan, foralean edo/eta tokikoan. Horrenbestez, pertsona eta familien beharrizanak, sektoreen arabera eta bakoitzak bere ikuspegitik, lantzen dituzten administrazio, organo eta administrazio-unitate desberdinen arteko koordinazio urria defizit historikoa da.
Koordinazio-falta hori lotuta dago, besteak beste, familian gutxi oinarritu den eta baliabide urriak dituen (Europako urrienen artean) estatu-eredu bat izatearekin, administrazio eta lurralde historiko bakoitzak egindako banakako lan historikoarekin (beren kabuz garatu dituztelarik tokiko eta lurraldeko errealitate bakoitzera ondoen egokitzen ziren baliabideak), EAEko eskumen-ereduarekin (eta haren ondoriozko egitura antolatzailearekin) eta lehen aipatutako zeharkako ikuspegi-faltarekin.
Hori guztia dela eta, hiritarrek zatituegi ikusten dituzte familiei laguntzeko politikak, bai horien aurkezpenari dagokionez, bai baliabideak eskuratu eta erabiltzeko tramiteei buruzko orientazio eta jarraibideak emango dituen informazio bateratuko zerbitzu-faltari dagokionez.
2. EAEn kostuak konpentsatzeko politiken unibertsaltasun-falta agerian geratzen da neurri ekonomikoen sistema dualean. Alde batetik, erlazionatutako arazorik gabeko familiek konpentsazio ekonomikoak jasotzen dituzte zerga klasikoaren bidez (batez ere, PFEZen aitorpenaren bidez) eta arrazoi sozioekonomikoen ondorioz baztertuta edo bazterkeria-arriskuan dauden familiei, aldiz, diru-sarrerak bermatzeko sistemak ematen die arreta. Gainera, bi sistema horiek ez dira era bateratuan diseinatu, eta, ondorioz, sistemaren koordinazioa eta ikuspegi integrala murriztu egiten dira.
Ahulezia-egoeran ez dauden familia gehienek prestazio ekonomikoak jasotzen dituzte familiarekin lotuta, batez ere zergen bidez (PFEZ bezalako zergen gaineko kenkarien bidez). Sistema honek ahulezia nabarmena dauka. Izan ere, desgrabazioak egiteko diru-sarrera nahikoak dituzten familiek soilik erabil dezakete sistema eraginkortasunez, eta, beraz, eztabaidagarria da ea sistema nahikoa mailakatua den eta zein neurritan alda litekeen, berau unibertsalizatu ahal izateko.
Bestalde, familientzako aldizkako transferentzia unibertsalen pisua oso urria da; funtsean, seme-alabak dituzten familientzako laguntza ekonomikoei buruzko 255/2006 Dekretuko laguntzak dira.
3. Nahiz eta familia, lana eta bizitza pertsonala uztartzea erkidego-zuzenbidearen eremutik gehien jorratu den gaietako bat izan den, EAEk neurri gutxi garatu ditu eremu honetan eta orain dela gutxi gainera.
Hala ere, elementu hori funtsezkoa da belaunaldi-erreleburako, familien babes integral, koordinatu eta bitarteko nahikodunaren estrategiaren aldeko apustu indartsu eta argia egin duten herrialdeak soilik izan baitira gai jaiotza-krisiari aurre egiteko eta beren biztanleria-piramidea zuzentzeko. Errealitate hori, hain zuzen, larria da Europa osoan eta batez ere EAEn.
Estrategia honetan, hasteko, ekoizpen-ereduaren egitura arrazionalizatzen da, batez ere ordutegiei dagokienez. Herrialde europar gehienetako egiturekin alderatuta, izan ere, bizitzako alderdi desberdinak uztartzearen gaineko neurri zehatzak zabalegiak dira eraginkorrak izan daitezen.
Neurri zehatz horiei dagokienez, azpimarratzekoa da eragiketa-marjina murritza dela, EAEren eskumen-eremutik at baitago aitatasun– eta amatasun-baimenak bezalako elementu esanguratsuen araudi oparoa. Arlo horretan, EAEk Langileen Estatutuan eta Gizon eta Emakumeen Berdintasunerako 3/2007 Lege Organikoan xedatutakoa bete behar du. Horien arabera, 16 asteko baimena dago amatasunagatik (zati bat aitaren baimenarekin partekatu daiteke) eta, gainera, 13 egun daude gizonen kasurako, zerga-oinarriaren %100ean ordainduta.
Hala ere, EAEk ekimen propioak garatu ditu, bai zehazki familia, lana eta bizitza pertsonalaren uztartzea hobetzeko, bai arlo horretan eragin altua izateko. Honakoa azpimarratu behar da, batez ere:
Kostuak konpentsatzeko neurriei dagokienez, 177/2010 Dekretuan jasotako laguntzak (urtero arautzen direnak dagokion aginduaren bidez), eszedentzia, lanaldi-murrizketa eta abarren ondoriozko diru-sarreren galera partzialki konpentsatzea xede dutenak.
Laguntza horien kopurua nahikoa ez den arren, neurriok positiboki baloratzen dira, lehen urratsa baitira familiei aitorpen ekonomikoa emateko bidean, uztartze-lanak aurreikusten direlako ez soilik seme-alabekin lotuta (mendetasun-egoerak eta osasun-egoera larriak aurreikusten dira lehen aldiz Europan), baizik eta baita familien hautaketa-aukerarekin ere, etxean haurren zaintzarako kontratazio bat egiteko aukera emanez.
Baliabide eta zerbitzuei dagokienez, familienganako laguntza publikoa hurbileko baliabideen bidez orientatu da. Zehazki:
– Haurtzaroaren eremuan oso garrantzitsua da Haurreskolen alde egindako apustu publiko indartsua, baliabide hezitzaileak diren arren, eragin altua baitaukate familia, lana eta bizitza pertsonala hobeto edo txartoago uztartzeko aukeretan.
Hurbileko baliabideak dira, eta azken urteetan biziki garatu diren arren, oraindik ere desorekak dituzte estalduran (batez ere biztanleria altuko hiriguneetan). Ordutegiari erreparatzen badiogu, testuinguru europarrarekin alderatuta malgutasuna eta zabaltasuna eskaintzen dituen arren, EAEko eta estatu-mailako lan-merkatuak daukan gehiegizko ordu-dedikazioaren ondorioz baliabide hau ez da guztiz erabilgarria familia batzuentzat.
– Mendetasunaren esparruan EAEn hainbat baliabide jarri dira (etxez etxeko laguntza zerbitzua, eguneko zentroak, egoitza-baliabideak…) menpeko pertsonei laguntza emateko, eta, ondorioz, familiei kide ahulenen zaintza, eta, azken finean, uztartze-beharrizanak errazteko (ahal den neurrian).
Gizarte-zerbitzuen sistemako baliabide hauek eragin altua dute familiengan, kalitate-ratio oso altuak eskainiz eta erabiltzailearen partaidetza ekonomikoa aurreikusiz, beren gaitasun ekonomikoaren arabera (beren errentarekin eta ondarearekin lotuta). Eremu honetan, sarritan, zerbitzuak irabazi asmorik gabeko erakundeek ematen dituzte. Euskal sistemaren bereizgarrietako bat da hori eta eredu kontinental europarrekin lotzen da.
Azkenik, atal honetan azpimarratzekoa da lan-ordutegien zabalera, lan-merkatuaren eskastasuna edo hainbat baliabideren unibertsaltasun-falta bezalako faktoreen ondorioz familiaren babes informala oraindik ere asko erabiltzen dela eta aitona-amonen zeregina ez dela soilik zerbitzu eta prestazio ekonomikoen hartzaileena, baizik eta, sarritan, baliabide familiar garrantzitsua dira zerbitzu-prestazioari dagokionez, baita kostuak konpentsatzeko ere. Izan ere, erretiroaren pentsioak laguntza ekonomiko handia dira familia askorentzat.