1. Familiak
I. Aurrekariak
2010ean Ararteko erakundean familiei arreta emateko lan arlo berria sortzea erabaki dugu. Gure gizartean talde horrek arreta berezia merezi duela uste dugulako hartu dugu erabakia. Familia erreferentziazko oinarria da, euskarri material eta afektiboa banakoak osasunez eta gorputz eta emozio osotasunez garatzeko; azken bermea da gure gizartera, lanaren bidez eta elkarbizitza sisteman erabat sartuz, interes orokorrari ekarpena egiteko prestatutako pertsonek iristen jarraitzeko.
Halaber, ez Estatuak ez inongo herri-erakundek ezin dute ordeztu familiek adingabeei, nagusiei eta, gaixotasuna edo mendekotasuna dela-eta, premia bereziko egoeran dauden pertsonei arreta emateko duten eginkizun kuantitatibo eta kualitatiboa. Hori dela-eta, zalantza barik, familiak herri-botere guztien babes berezia merezi du. Horrela, familiei laguntzeko politika publikoen bulkada eta ahalegina sustatu asmoz, Ararteko erakundeak arreta publikoko esparru horretan ere berariaz lan egin dezala nahi izan dugu.
Jakin badakigu egun familiek zenbait eredu hartzen dituztela eta haiek ezin direla amak, aitak eta seme-alabek osatutako familia eredu tradizionalera mugatu. Beste familia eredu batzuetarako bilakaera gertatu da, hor daude familia gurasobakarrak, homoparentalak, bananduak edo berrosatuak; zuzenbideak gizarte aberastasun hori onartu du eta zenbait kasutan berariazko arreta beharko du familia gisa erabat garatzeko eta pertsonentzako giza euskarri afektibo eta materiala izateko xede nagusia betetzeko behar diren prestazio guztiak berdintasun osoz lortu ahal izatea sustatzeko.
Era berean, garrantzitsua deritzogu, osaketa zabala dela-eta, aurrera egiteko laguntza publiko handiagoaren beharrean egon daitezkeen familientzat, hala nola familia ugarientzat, arreta berezia bultzatzeari. Kide asko biltzen dituzten familiek zailtasun gehigarriei egin behar diete aurre, batez ere ekonomia eta denbora arazoei eta, hortaz, laguntza publiko berezia merezi dute. Herri-erakundeek, zentzu horretan, jabetu behar dute familia ugarien atzean adingabe gehiago daudela –zeinek bakarkako eskubideak baitauzkate eta, horren ondorioz, babesa eta estaldura merezi baitituzte-; beraz, estaldura kuantitatibo hori zenbatu behar da familia horiei laguntzeko ahalegin publikoa legitimatzeko; izan ere, maiz, ahalegin ekonomiko eta ardura handiz, euren adingabeei azkenean gizarte osoaren ongizate komunaren onerako izango den garapenerako laguntza handia ematen diete familiek. Horrek guztiak erabat justifikatzen du, gure aburuz, familia ugariei eman beharreko laguntza berezia.
Bukatzeko, azpimarratu nahi dugu herri-botereek, familiei laguntzeko politiken bidez, familia politika orotan behar den zeharkako ikuspegiko emakumeen eta gizonen arteko berdintasuna sustatu behar dutela.
Printzipio horiek bultzatzen dute familien arretarako arlo berria. Jarraian 2010ean izandako haren ildo nagusiak azalduko ditugu.
II. Arloa kopurutan
2010ean, Arartekoak arlo honi esleitutako 9 kexa izapidetu ditu, hots, jasotako kexa guztien %0,73. Kexa horiek honako azpiarlotan daude bananduta:
- Familia, lana eta norberaren bizitza bateratzea 5
- Familiei buruzko politika publikoak 2
- Familia bereizkeria 1
- Administrazioaren funtzionamendua eta administrazio prozedura 1
Azpimarratu nahi dugu familiei dagokienez jasotako kexa gehienak lanbidea eta familiako bizitza bateratzeari buruzkoak izan direla. Gainera, kexa askoren gai nagusia lanbidea eta familiako bizitza bateratzea izan arren, erakunde honek funtzio publikoari lotuta daukan lan arloari esleitu zaizkio eta, horren ondorioz, kexa horiek ez dira hemen azalduko ditugun datuetan islatuko. Horregatik guztiagatik, adierazi behar dugu, egun, lanbidea eta familiako bizitza bateratzea, zalantza barik, familien arazo nagusietakoa dela. Ikusiko dugunez, arrazoi horrexegatik heldu behar izan diogu gaiari buruzko hausnarketa sakonagoari. Horixe izan da Arartekoak 2010ean antolatutako udako ikastaroaren helburua. Edonola ere, familiei bereziki eragiten dieten beste kexa batzuk ere jaso ditugu baina, ikuspegi materialari begira, erakunde honetako beste arlo batzuek, hala nola ogasun arloak, izapidetu dituzte. Atal honetako kexa azpimarragarrienei buruzko V. epigrafean haietako batzuei buruz hitz egingo dugu, familien errealitatean duten garrantziagatik.
III. Arau eta gizarte testuingurua
Herri-botereek familiak babesteko duten betebeharraren azken funtsa juridikoa Konstituzioko 39. artikuluan dago. Bestalde, kontuan hartu behar da Euskadiko Autonomia Estatutuak 10-39. artikuluetan, familientzako babesa eskumen esklusiboetan sartzen duela. Izan ere, Estatutuak "komunitatearen aurrerabidea, emakume kondizioaren arazoa, haur, gazte eta hirugarren adinekoen aldeko politika" gisa definitutako arloetan sartzen den eskumena da. Euskadin, familiei laguntzeko politika publikoen oinarriak finkatzen dituen lege eta arau esparrua, lehenbizi, Familiei laguntzeko abenduaren 12ko 13/2008 Legeak, ezartzen du. Bertan arlo horretako esku-hartze publikoaren funtsak eta oinarriak xedatzen dira. Halaber, Eusko Jaurlaritzak azken urteotan familientzako laguntzei buruz garatu duen araudia da seme-alabengatik laguntza ekonomikoak eta lanbidea eta bizitzako familia bateratzeko laguntzak arautzeko oinarria. Egun arlo horiek arautzeko indarrean dauden lege esanguratsuenak honakoak dira: 255/2006 Dekretua, abenduaren 19koa, seme-alabak dituzten familientzako diru-laguntzak arautzen dituena, eta 177/2010 Dekretua, ekainaren 29koa, familia eta lana bateragarri egiteko laguntzei buruzkoa.
Bestalde, gogoan hartu behar da Euskadiko familiei laguntzeko politika publikoen ildoak eta orientabideak familiei laguntzeko erakundeen arteko planetan daudela. Plan horiek Seme-alabak dituzten Familiei Laguntzeko Erakundeen arteko I. Planarekin abiatu ziren. Planak 2002 eta 2005 artean iraun zuen indarrean eta familia babesteko sistema unibertsal, oso eta koordinaturako hastapena izan zen. Haren atzean Familiei Laguntzeko Erakundeen arteko II Plana etorri zen eta 2006 eta 2010 artean egon da indarrean. Haren printzipio nagusia familia aniztasunarekiko begirunea da, eta norberak osatzen duen familia motagatiko bereizkeria oro saihesten ahalegindu da. Duela gutxi erakunde honek plan horren ebaluazio eta diagnostiko prozesuan parte hartu du. Prozesu hori 2010eko azken hiletan burutu du Eusko Jaurlaritzak.
Egun Familiei Laguntzeko Erakundeen arteko III Plana ari da prestatzen. Aurreikusten denez, 2011n onartuko da eta, Eusko Jaurlaritzako Familia eta Komunitate Politikaren Zuzendaritzak dioenez –hark baitauka familiei laguntzeko politika publiko autonomikoak zuzentzeko eta ezartzeko eskumena–, honako xede eta printzipioei jarraituko die –gure aburuz, ondo laburbiltzen dute hurrengo urteetarako, familiei dagokienez, jarduteko programa ildoek behar dutena–:
• familia politika osoarentzako esparrua eta oinarriak ezartzea, familien eta haien kideen ongizatea eta bizi kalitatea hobetzeari begira.
• autonomia eremuan familien alde indarrean dauden neurriak koherentziaz ordenatuz, laguntza neurri berriak arautuz eta, ondorioz, familia politika zeharkako politika bihurtuz, familiei babesa, arreta eta laguntza ematea.
• harreman mota guztien eta familia mota guztien gizarte legitimatzearen eta onarpenaren alde egitea, guztiei tratu bera bermatuz.
• batez ere, euren gurasoei lotzen dituen edo zituen harreman motagatik haurrei eragin diezaiekeen bereizkeria mota ororen aurka borrokatzea, familietan haur eta nerabeen babesa bermatuz.
• bikoteek nahi dituzten seme-alabak eduki ahal izateko oztopoak pixkanaka ezabatzen edo murrizten laguntzea.
• familia eredua sendatzeko baldintzak sortzea; eredu horretan, nahitaezko betekizuntzat joko dira kide guztien arteko autonomia eta begirunea eta bikotekide bien arteko berdintasuna, biek errealizazio pertsonal eta profesionalerako aukera berberak partekatzeko eta edukitzeko.
• familiako bizitza eta lanbidea bateratzen laguntzea, gizarte eragile guztiak erantzunkidetasun parte hartzaileko prozesuan engaiatuz.
• familiei euren bizi prozesu osoan laguntza eta laguntasuna ematea, egungoa bezalako gizarte konplexuan dituzten eginkizunak errazteko xedez.
• orokorrean familia guztien eta, lehentasunez, ahultasun bereziko egoeran dauden familien, hala nola familia ugarien, familia gurasobakarren, familia homoparentalen, berrosatuen eta genero indarkeriaren edo ekintza terroristen biktima diren familien gizarte bereizkeria prebenitzea.
• gizartea familien eginkizunari buruz sentsibilizatzea.
IV. Jarduera-plana
2010. urterako egindako jarduketa planaren esparruan, arloan burututako jarduketa nagusiak aipatuko ditugu, jarraian emango ditugun epigrafeen arabera. Arlo honetan burututako jarduketa aipagarrienen aipua dela-eta, 2010an Arartekoak familientzako arretari dagokionez izan dituen arreta gune nagusiak azpimarratuko ditugu:
IV.1. Bilerak elkarteekin
Erakundean lan arlo hau 2010 honetan sortu denez gero, oraindik ez diogu heldu familientzako arreta eremuan lan egiten duten elkarteekiko harremana antolatzeari. 2011z gero hasiko gara harreman hori sistematikoki sortzen. Hala ere, Hirukide Euskadiko familia ugarien elkartearekin kontaktua egin dugula aipatu behar dugu. Arartekoa bera bildu da behin haiekin. Bilera horretan, elkartea bere lan ildo nagusiak eta herri-administrazioei egindako eskaera nagusiak ezagutarazi dizkigu. Erakunde honek haiek denak bildu ditu ezagutarazi ahal izateko. Era berean, hitzartu dugunez, elkarteak etorkizunean euskal herri-administrazioen funtzionamendu desegokiari dagokionez edo familia ugarientzako prestazio nahikorik edo batere ez egoteagatik atzematen dituzten kexa guztiak helaraziko dizkigu, erakunde honek, bere lanez, eremu honetan agertutako arazoak konpontzen lagundu ahal izateko xedez.
IV.2. Bilerak administrazio eta erakundeekin
• Bilera Eusko Jaurlaritzako Enplegu eta Gizarte Gaietako Saileko Familia eta Komunitate Politikaren Zuzendaritzarekin
2010eko urrian Eusko Jaurlaritzako Familia eta Komunitate Politikaren Zuzendaritzarekin bildu gara. Bilera horren helburua erakunde biok eremu horretan egindako lanari buruzko informazioa trukatzea eta erakundean arlo horretan jasotako zenbait kexari lotutako kontu batzuei buruz egiten dugun balorazioa alderatzea izan da. Bileran, zuzendaritzak familiei dagokienez Eusko Jaurlaritzak burutzen duen lanaren eduki nagusia eta, Familiei Laguntzeko III. Planaren prestaketaren esparruan, lantzen ari diren ildo estrategikoak ezagutarazi zizkigun.
Ararteko erakundean jasotako kexei buruz landutako gaiei dagokienez, honako gaiei egon ziren lotuta:
- Langile autonomoek lanbidea eta familiako bizitza bateratzea: Familia eta Komunitate Politikaren Zuzendaritzari jakinarazi genion langile mota horrentzako laguntza ekonomikoari ere heldu behar zaiola, egun laguntzei eta bateratzeari buruz indarrean dagoen araudian ez baitute estaldurarik.
- Familia ugariak eta seme-alabengatiko laguntzak: familia horientzako laguntza ekonomikoa gehiago bultzatzeko beharrari heldu genion; horretarako laguntza zuzenak ez ezik, zerga tresnak gehiago darabiltzaten neurriak baliatu behar dira. Horri begira, Jaurlaritzak arloan eskumena duten erakundeak koordinatzea eskatu genuen.
- Seme-alabak dituzten familientzako laguntza ekonomikoak arautzen duen abenduaren 19ko 255/2006 Dekretuko laguntzak eskatzeko epeengatik agertutako arazoak: gure inguruko beste herri batzuetan gertatzen den bezala, dekretu horretan jasotako seme-alabengatiko laguntzak aktibatzeko, eskabidea epe preklusiboetan egin beharrik gabe, tresna automatikoak ezartzea komeni dela adierazi genuen.
- Familia gurasobakarrak eta babes berezia: kategoria horretan sartu behar diren kasuak erabakitzeari eta seme-alaba bi dauzkaten familia gurasobakarrak, estatuko legedi jakin batean xedatzen den bezala, familia ugariekin parekatzeari buruzko kontuei heldu genien.
- Bateratzeko arazoak kooperatibetan: gai honi dagokionez dagoen lege hutsunearen arazoa eta kooperatiba batzuetan langile bazkideek lanbidea eta familiako bizitza bateratzeari dagozkion lan eskubideak onartuak izateko erakunde honi salatutako zailtasunak agertu genituen; hori dela-eta, pentsatu genuen komenigarria dela Eusko Jaurlaritzak arlo horri buruzko lege ekimenen bat bultzatu beharra aztertzea.
- Adingabeak eta genero indarkeria: zuzendaritzari agertu genionez, etorkizun gertuan genero indarkeria dagoen familietako adingabeen egoerari berariaz heldu behar zaio.
- Arartekoaren familia homoparentalei buruzko gomendio orokorra: zuzendaritzari iragarri genionez, asmoa daukagu administrazio guztietan inprimakiak familia eredu berri horiei egokitu beharrari buruzko eta lagundutako ugalketako klinikei emakume bikotekideek euren seme-alabak erregistro zibilean erregistratzeko duten legezko egoera anbiguoaren berri emateko komenigarritasunari buruzko gomendio orokorra emateko (azkenari buruz atal honetako IV.3 epigrafean hitz egingo dugu).
Familia eta Komunitate Politikaren Zuzendaritzak gogoan hartu zituen gure planteamenduak, baina ez zuen neurri berririk zehaztu. Adostu genuenez, aurrerantzean harreman arina edukiko dugu eta erakunde biotako baten ardura izan daitekeen albiste ororen berri emango diogu elkarri.
IV.3. Gomendio orokor berrien aipamena
Erakunde honetako beste lan arlo batzuetan eman badira ere, gure ustez egokia da atal honetan Arartekoak 2010ean emandako hiru gomendio orokor aipatzea, familientzako arreta arloa zuzenean ukitzen dutelako:
• Familia homoparentalei oztopoak kentzea
Aurten Arartekoaren abenduaren 23ko 4/2010 Gomendio orokorra, Familia homoparentalei eta sexu bereko bikote eta ezkontideei oztopo formalak kentzeari buruzkoa eman dugu; bertan, gai biri heldu diegu:
Alde batetik, zenbait oztopo administratibo formal kendu beharra; izan ere, sumatu dugunez, familia homoparentalentzat eta bikotekide eta ezkontide homosexualentzat oraindik baitiraute halakoek. Batez ere errealitate sozial eta juridiko berrira egokitu ez diten ereduetan oinarritutako inprimakiak betetzeari dagozkio. Hori dela-eta, euskal herri-administrazio guztiak deitzen ditugu izatezko bikote eta ezkontide homosexualei eta seme-alabak dauzkaten familia homoparentalei eragiten dieten inprimakiak edo beste edozein agiri formalki egokitzera, bikote, ezkontide edo familia horien errealitate pertsonalari berdintasunean erabateko lekua egingo dien formula sartuz. Halaber, euskal herri-administrazioei eskatzen diegu edozein zentro edo erakunderi jokabide bera eskatzeko, haien eskumeneko zerbitzu edo prestazioak kudeatzen badituzte edo jarduera baimendu behar badiete.
Bestalde, sumatu dugunez, emakumezko ezkontideek arazoak dauzkate lagundutako ugalketagatik legezko seme-alabatasuna ama biologikoaren emaztearen alde erabakitzeko. Arazoak seme-alaba Erregistro Zibilean inskribatzeko unean agertzen dira, gaia arautzeko anbiguotasunak eraginda. Anbiguotasun hori dela-eta, kasu batzuetan gerta daiteke emakume bien arteko ezkontzaren baitan teknika horien bidez jaiotako seme-alaben ama ez biologikoei amatasun hori legez ez onartzea, adopzio prozesura joz ez bada. Prozesu horri seme-alaba jaio ondoren ekin behar zaio eta denbora batere premiarik gabe luzatzen du ama ez biologikoari dagokion seme-alabatasuna legez onartzea. Pentsatu dugu Euskadiko Autonomia Erkidegoko administrazio nagusiak lege informazioa heda dezakeela, halako kasuetan, adopzio prozesura jo beharra saihestu ahal izateko. Hori dela-eta, Eusko Jaurlaritzari gomendatu diogu lagundutako ugalketako teknikak burutzen dituzten osasun zentroetan informazio hori zabal dezala. Izan ere, batez ere halako tekniken bidez elkarrekin seme-alaba izan nahi duten ezkontide lesbianei eragiten die eta, beraz, osasun zentroek emakumeei jakinarazi behar liekete, jaiotzeko unean amatasuna adopzio prozesura jo gabe ezartzeko, erditu aurretik, ama biologikoaren ezkontideak Erregistro Zibilean bertaratu behar lukeela Erregistro Zibileko epaile arduradunaren aurrean formalki adierazteko jaio berriaren seme-alabatasuna onartzeko bere nahia.
• Lanbidea eta familiako bizitza bateratzea
2010ean Arartekoaren 5/2010 Gomendio orokorra, abenduaren 28koa, familia, lana eta norberaren bizitza bateratzeko neurri gisa lanaldia murrizteko eta egokitzeko edo aldatzeko eskabideak bideratzeari buruzkoa eman dugu. Bertan gogorarazi dugunez, gure Erkidegoko esparruan, egiteke dago Euskal Funtzio Publikoaren Legearen balizko aldaketa. Gure aburuz, hura aukera handia izan daiteke Langile Publikoaren Oinarrizko Estatutuaren garapenean eratzeko dauzkagun tarteak baliatzeko, emakumeen eta gizonen arteko benetako berdintasunaren ikuspegitik bateratzerako behar diren betekizunak biltzen baititu. Gure erakundetik araudia zentzu horretan aldatzea edo egokitzea sustatzera deitu nahi dugu; izan ere, tamaina horretako ekimenak bidea emango luke familia eta lana bateratzen laguntzea bilatzen duten holako neurriei lege estaldura emateko eta, aldi berean, alferreko interpretazio zalantzak saihestu eta Eusko Legebiltzarraren Emakumeen eta Gizonen Berdintasunerako martxoaren 2ko 4/2005 Legearen agindua argi babestu eta osatuko luke, herri-administrazioetako langileen lan baldintzei buruzko arauetan, emakumeen eta gizonen familia, lana eta norberaren bizitza bateratzea errazteari begira, lan denbora malgutu eta berrantolatzeko neurriak sar litezen.
• Gurasoen erantzukizun partekatua bikote bananduetan
Bukatzeko, 2010ean Arartekoaren 1/2010 Gomendio orokorra, urriaren 15ekoa, banandutako bikoteetako erantzukizun partekatuari buruzkoa ere eman dugu. Bertan, herri-botereei eskatu diegu, zeinek bere eskumenen neurrian, behar diren lege aldaketak premiatu ditzatela, banantze eta dibortzio kasuetan, aukerarik desiragarriena seme-alaba komunen zaintza guraso bien ardura izatea izan dadin, gurasoen erantzukizun partekatuko araubidean, lehentasunez adingabeen interesa babestuz betiere. Azpimarratu nahi dugu arlo horretan emakumeen eta gizonen berdintasuna ez dela lortuko oraingo automatismo judiziala bukarazten ez bada, seme-alaben zaintza mekanikoki amei (ama biologikoei bikotekide lesbianen kasuan) ematen baitie; beraz, erakunde honetan defendatzen dugun jarrera genero ikuspegi zorrotzari lotzen zaio. Edonola ere, berriz adierazi nahi dugu oso garrantzitsua dela holako gaietan adingabearen interesa gailentzea beti gurasoetako edozeinen interesaren gainetik.
IV.4. Arlotik bultzatutako ofiziozko jarduketak
Familia homoparentalei buruzko gomendio orokorrari dagokionez, ofiziozko jarduketa bati ekin diogu, Espainiako Herriaren Defentsariaren aurrean -hari buruz xeheago hitz egin dugu LGBT pertsonentzako arretari buruzko kapitulu honexetako atalean -; haren bidez, egungo erregistroko jarduketak berrikustea bultza dezala eskatu diogu erakunde horri, lagundutako ugalketa teknikei buruzko maiatzaren 26ko 14/2006 Legeko 7. artikuluan gai honek daukan legezko eraketaren anbiguotasuna dela-eta, ez direlako bateratuak eta, gure iritziz, zenbait kasutan emakumezko bi diren ezkontideentzat bereizkeria egoerak sortzeko bidea ematen dutelako: hori dela-eta, gure ustez konstituzio mailako arazo baten aurrean gaude, eta erakunde eskudunek konpondu behar dute.
IV.5. Arlo horretan giza eskubideak bultzatzeko foro, jardunaldi eta jarduketetako parte hartzea
• Arloan eskubideak bultzatzeko jarduketak: 2010eko udako ikastaroa
Arestian adierazi dugunez, 2010 honetan Arartekoak urtero antolatzen duen udako ikastaroa lanbidea eta familiako bizitza bateratzeari buruzkoa izan da. Ikasturteak "Lana, familia eta norberaren bizitza bateragarri egiten laguntzeko politika publikoak berriz aztertzeko bidean" izan zuen izena; unibertsitate eremutik iritsitako adituak, gaiari buruzko profesional adituak eta familiei laguntzeko politikaren arloan lan egiten duten pertsonak bildu zituen eta 2010eko uztailaren 9an izan zen, Donostiako Miramar jauregian. Txosten honetako VIII.2 kapituluan xeheago hitz egin dugu programari eta haren edukiari buruz.
Edonola ere, hemen azpimarratu nahi dugu gure udako ikastarorako gai hori hautatzeko arrazoia honakoa izan zela: gure ustez, Arartekoa bezalako erakunde batek gai izan behar du gizarte eskaera gero eta handiagoari ahotsa emateko; ahots horiek konponbideak eskatzen dituzte egunerokotasunaren errealitate zailarentzat, eta errealitate horren ezaugarrietako bat lan produktiboa eta norberarentzako eta beste pertsonentzako arreta eta zaintza bateragarri bihurtzeko egin beharreko ahalegin handia da. Haiek bateragarri egitea askotan zaila da eta, ez gutxitan, ezinezkoa pertsona askorentzat, batez ere emakumeentzat. Udako ikastaroan agerian utzi zen batez ere herritar talderik ahulenek ere, hala nola haurrek, edo mendekotasun egoeran dauden pertsonek, edo gaixotasuna edo minusbaliotasuna pairatzen duten pertsonek, baita adinekoek ere, maiz haiek ordezten baitute langileek nekez bete dezaketen arreta eta zaintzako eginkizun hori, nozitzen dituztela bere premia guztiak bateratzeko prestatuta ez dagoen gizartearen ondorioak.
Hortaz, Ararteko erakundetik, udako ikastaro horren bidez, eztabaida sustatu beharra azpimarratu nahi izan dugu, egungo egoera aldatzeko abiarazi behar liratekeen tresna guztiak mahai gainean jartzeko.
• Parte hartzea foro eta jardunaldietan
Azpimarratu nahi dugu arartekoak, 2010eko azaroan, Azkoitiko Forumak antolatutako lana eta familia bateratzeari buruzko jardunaldietan parte hartu zuela, "Posible da bateratzea gure gizarte ereduan?" izeneko hitzaldia emanez. Azkoitiko Udalaren ekimena izan zen eta Gipuzkoako Foru Aldundiaren Gipuzkoa Aurrerra-ren laguntza izan zuen.
V. Kexarik aipagarrienak
V.1. Lanbidea eta familiako bizitza bateratzea
Atal honen hasieran aipatu dugunez, lanbidea eta familiako bizitza bateratzea gai nagusietako bat da familiei buruz jaso ditugun kexetan. Gai horri lotutako kexek honakoak ukitzen dituzte: bateratzearentzako laguntza ekonomikoen eremua; herri-administrazioek adingabe, adineko eta mendeko pertsonei arreta eta zaintza emateko eskaintzen dituzten zerbitzu publikoen eremua; eta funtzio publikoaren eremua. Azken horri dagokionez, langile publikoek bultzatutako kexak iristen dira eta haietan euren lan harremanetako bateratzeari lotutako eskubideak galdegiten dituzte. Jarraian, jasotako kexetan agertu diren konturik esanguratsuenetako batzuk azpimarratuko ditugu.
• Bateratzerako laguntza ekonomikoak
Bateratzeari bideratutako laguntza ekonomikoei buruzko kexei dagokienez, kontu batzuk behin eta berriz salatzen dira erakunde honen aurrean, hala nola langile autonomoentzat laguntzarik ez egotea eta familia gurasobakarrek behar beste babesik ez edukitzea. Arazo horiek Eusko Jaurlaritzako Familia eta Komunitate Politikaren Zuzendaritzari helarazi dizkiogu. Maiz errepikatu diren beste salaketa batzuk 2009an Eusko Legebiltzarrarentzat egindako urteko txostenean adierazi genituen, besteak beste, partekatutako zaintza kasuetan laguntzarik ezin jasotzea eta emakumeentzako eta gizonentzako laguntzen arteko desberdintasuna; haiei buruz hitz egin dugu 2009an Eusko Legebiltzarrarentzat egindako txosteneko emakumeen berdintasunari eta osotasunari buruzko atalean (247. orrialdea), araudi biak 2010eko ekaina arte egon dira indarrean. Arazo horiek biak lana eta familia bateratzeko laguntzei buruzko ekainaren 29ko 77/2010 Dekretu berrian gaiari emandako arauketa berriak konpondu ditu. Halaber, lege horretan mendekotasuneko egoeran dauden senideentzako laguntzei buruzko arauketa ere aldatu da; horren arabera, egun, pertsona horiek eguneko egoitza batera doazenean ere, senideak zaintzeko lanaldi murrizketagatiko laguntzei hel dakieke, hura eguneko egoitzara joan arren. Eusko Legebiltzarrarentzako 2009ko txosteneko gizarte ekintza arloari buruzko atalean ere hitz egin genuen azken arazo horretaz (51. orrialdean). Kasu horietan guztietan, atseginez ikusi dugunez, bateratzerako laguntzak arautzen dituen dekretu berriak erakunde honek defendatutako tesiak egin ditu bere.
• Lanaldi murrizketak eta funtzio publikoan lanaldi araubidean aldaketak eskatzea seme-alaba adingabeak zaintzeko
Zenbait herri-administraziotako langileek behin eta berriz agertu digute bateratzeko eskubidearen irismenari buruzko arazoa, bateratzea gauzatu ahal izateko, ohiko lanaldi edo egutegi araubidea aldatzen duen lanaldi murrizketako ordutegia edo egutegia ezarri ahal izateko egindako eskabideei dagokienez. Halako kasuetan, emakumeen eta gizonen benetako berdintasunerako martxoaren 22ko 3/2007 Lege Organikoari dagokionez, ez dago xedapenak gauzatzeko modua argitzen duen berariazko legezko xedapenik. Kexa horiek modu bateratuan ebatzi ahal izateko, Arartekoaren 5/2010 Gomendio orokorra, abenduaren 28koa, familia, lana eta norberaren bizitza bateratzeko neurri gisa lanaldia murrizteko eta egokitzeko edo aldatzeko eskabideak bideratzeari buruzkoa ematea erabaki dugu (hari buruz atal honetan bertan, IV.3 epigrafean, hitz egingo dugu xeheago); bertan agerian utzi dugu arazo honek Konstituzioko 14. artikuluari lotutako konstituzio dimentsioa daukala.
V.2. Familia gurasobakarrak udal kiroldegiak ordaintzeko tarifetan aintzat ez hartzea
Azken urteotan tokiko erakundeek, udal kirol instalazioen erabiltzaileak diren kideak dituzten familiei lagundu asmoz, familia ordainketak sortu dituzte, ekipamendu horiek erabili ahal izatea merkeagoa gerta dakien. Ikusi dugunez, ordea, tarifa horiek jasotzen dituzten beherapenek ez dakarte onurarik familia eredu guztientzat, kide kopuru jakin bat duten familientzat baino ez baitira eskuragarriak; hori dela-eta, familia gurasobakarrentzat beherapen horrek ez dakar onurarik. Arazoa udal bateko kiroldegiaren erabiltzaile batek utzi zuen agerian. Gure esku-hartzean, familientzako hobarietan familia bateko kide guztiak, guztira kiroldegiaren erabiltzaile bi baino ez badira ere, udal kiroldegiaren erabiltzaileak diren kasua ere jasotzea komeni dela defendatu genuen. Zentzu horretan, eta tokiko erakundeek udal kiroldegien erabiltzaileei ordaintzea dagokien tarifak finkatzeko duten ahalmena kaltetu gabe, hobaridun tarifak ezartzerakoan, ardurapean seme-alaba bakarra duten familia gurasobakarrentzat ere hobaridun tarifa horri heltzea interesgarria izateko, beste parametro batzuetan oinarritzea komeni dela adierazi genuen. Horri dagokionez, gaztigatu genuen familia gurasobakarrak ahultasuneko egoera berezian daudela eta Familiei Laguntzeko abenduaren 12ko 13/2008 Legeak babes berezia onartzen diela. Zegokion udala, udal kiroldegiaren tarifen asmo ona defendatu arren, 2011rako kiroldegiaren tarifak berrikusteko prozesuaren esparruan erakunde honek egindako proposamenari heltzearen alde agertu zen.
V.3. Familia ugariak eta OHZ
Egun familia ugariek ez daukate hobari askorik; haien artean, azpimarratu behar dugu Ondasun Higiezinen gaineko Zerga arautzen duten hiru foru arauek, antzeko modu oso lasaian, ahalmena ematen dietela euren lurralde historikoko tokiko erakundeei, OHZ arautzeko ordenantzen bidez, familia ugarietako kide diren subjektu pasiboen alde zerga horren kuotaren %90 arteko hobariak ezarri ahal izateko. Horren arabera, udalaren zerga ordenantzaren bidez, ondasun higiezinen mota eta ezaugarriak, hobariaren iraupena, haren urteko zenbatekoa eta hobariaren gainerako alderdi substantibo eta formalak, beste zerga hobariekiko bateragarritasunerako baldintzak barne, zehaztuko dira. Hola, tokiko erakundeek, dagokion foru arauak ezarritako zergaren kuotaren %90eko mugaren barruan, familia ugariei zenbait hobari onartzen dizkiete zerga horren barruan. Eskubidea onartutakoan, hura eragin duten inguruabarrak aldatzen ez diren bitartean hobariari eustea da ohikoena. Tokiko erakunde askok, ordea, euren zerga ordenantzetan, aplikatzeko modu zailagoak sartu dituzte, tokiko erakundeari hobaria urtero eskatzeko eskatzen baitiete familiei, familiaren osaketan hobaria onartzeko baldintzei eragiten dien aldaketarik gertatu ez dela egiaztatzeko bide gisa. Gure ustez, familientzat hura izapidetzea errazagoa eta ez hain nekeza izateko, halako hobariak onartzeko lege automatismoko tresnak lehenetsi behar dira, hobaria jasotzeko betekizunak betetzen direla ziurtatzeko, familien inguruabarretan egondako edozein aldaketaren berri emateko betebeharra ezarriz.
VI. Ondorioak
Arlo honetan 2010ean egindako lanaren aipagarriena honakoa izan da:
• Antzemandako arazo nagusiak:
Lehenbizi, adierazi nahi dugu Eusko Jaurlaritzako Familia eta Komunitate Politikaren Zuzendaritzari zenbait kontu helarazi dizkiogula, gure ustez laster familiei laguntzeko jarduketa publikoek haiek lehenetsi behar dituztelako:
- Lanbidea eta familiako bizitza bateratzea langile autonomoentzat: gure ustez beharrezkoa da langile mota horrentzako laguntza ekonomikoari ere heltzea, egun indarrean dagoen legedian ez baitute bateratzerako laguntzari lotutako estaldurarik.
- Familia ugariak eta seme-alabengatiko laguntzak: uste dugu familia horientzako laguntza ekonomikoa gehiago bultzatu behar dela; horretarako laguntza zuzenak ez ezik, zerga tresnak gehiago darabiltzaten neurriak baliatu behar dira. Horri begira, Jaurlaritzak arloan eskumena duten erakundeak koordinatzea eskatzen dugu.
- Seme-alabak dituzten familientzako laguntza ekonomikoak arautzen duen abenduaren 19ko 255/2006 Dekretuko laguntzak eskatzeko epeengatik agertutako arazoak: gure inguruko beste herri batzuetan gertatzen den bezala, dekretu horretan jasotako seme-alabengatiko laguntzak aktibatzeko, eskabidea epe preklusiboetan egin beharrik gabe, tresna automatikoak ezartzea komeni dela uste dugu.
- Guraso bakarreko familiak eta babes berezia: gure ustez komenigarria da neurriak abiaraztea seme-alabak dauzkaten familia gurasobakarrak familia ugariekin egiatan parekatzeko, estatuko legedian xedatzen den bezala.
- Bateratzeko arazoak kooperatibetan: gai honetan dagoen lege hutsunearen arazoa konpondu behar da, zenbait kooperatibatako langile bazkideek lanbidea eta familiako bizitza bateratzeari dagokionez euren lan eskubideak onartuak izateko dauzkaten zailtasunei aurre egiteko.
- Adingabeak eta genero indarkeria: gure ustez genero indarkeria dagoen familien baitako adingabeen egoerari berariaz heldu behar zaio.
• Familientzako arretaren arloari eragiten dioten gomendio orokorrak:
Bestalde, 2010 honetan familiak zuzenean ukitzen dituzten hiru gomendio orokor eman ditugu:
Arartekoaren 4/2010 Gomendio orokorra, abenduaren 23koa, familia homoparentalei eta sexu bereko bikote eta ezkontideei oztopo formalak kentzeari buruzkoa; bertan, familia gurasobakarrei eta bikotekide eta ezkontide homosexualei dagokienez, sumatu dugunez oraindik dirauten zenbait administrazio oztopo formalak desagerraraztea gomendatzen zaie euskal administrazio guztiei; batez ere gizarte eta lege errealitate berrira egokitu ez diren ereduetan oinarritutako inprimakiak betetzeari dagozkio. Halaber, Eusko Jaurlaritzari gomendatu diogu lagundutako ugalketako teknikak burutzen dituzten osasun zentroetan legeari buruzko argibide batzuk zabal ditzala. Argibide horiek batez ere halako tekniken bidez elkarrekin seme-alaba izan nahi duten ezkontide lesbianei eragiten diete eta, beraz, osasun zentroek emakume horiei jakinarazi behar liekete zer neurri behar diren, adopzio prozesura jo gabe, jaiotzerakoan ama biologikoaren emaztearen amatasuna legez ezartzeko.
Arartekoaren 5/2010 Gomendio orokorra, abenduaren 28koa, familia, lana eta norberaren bizitza bateratzeko neurri gisa lanaldia murrizteko eta egokitzeko edo aldatzeko eskabideak bideratzeari buruzkoa. Gomendio horren bidez, –Eusko Legebiltzarraren Emakumeen eta Gizonen Berdintasunerako martxoaren 2ko 4/2005 Legearen agindua betez, herri-administrazioetako langileen lan baldintzak arautzeko legeek lan denbora malgutzeko eta berrantolatzeko neurriak jaso ditzaten– dei egin nahi dugu funtzio publikoari buruzko araudiaren aldaketa edo egokitzapena bultza dadin, lanbidea eta familiako bizitza bateratzea erraztea bilatzen duten neurriei lege estaldura nahikoa emateko, eta hola egun zenbait kasutan agertzen diren interpretazioari buruzko zalantzak argitzeko.
Arartekoaren 1/2010 Gomendio orokorra, urriaren 15ekoa, banandutako bikoteetako erantzukizun partekatuari buruzkoa. Bertan, herri-botereei eskatu diegu, zeinek bere eskumenen neurrian, behar diren lege aldaketak premiatu ditzatela, banantze eta dibortzio kasuetan, aukerarik desiragarriena seme-alaba komunen zaintza guraso bien ardura izatea izan dadin, gurasoen erantzukizun partekatuko araubidean, lehentasunez adingabeen interesa babestuz betiere. Azpimarratu nahi genuke, erakunde honek defendatzen duen jarrera familientzako tratamenduan emakumeen eta gizonen berdintasuna aintzat hartu beharretik sortzen dela. Arlo honetan hori ez da lortuko oraingo automatismo judiziala bukarazten ez bada, seme-alaben zaintza mekanikoki amei ematen baitie, horrek dakarren egitate biologikoagatik.
• Arartekoaren lanbidea eta familiako bizitza bateratzeari buruzko udako ikastaroa:
Arartekoak 2010eko uztailean antolatutako udako ikastaroa lanbidea eta familiako bizitza bateratzeari buruzkoa izan da, gure ustez gizarteak gero eta gehiago eskatzen dituelako pertsona askori lana eta familiarentzako arreta bateratzeak dakarzkien zailtasunetan laguntzeko neurriak. Ikasturteak "Lana, familia eta norberaren bizitza bateragarri egiten laguntzeko politika publikoak berriz aztertzeko bidean" izan zuen izena eta unibertsitate eremutik iritsitako adituak, gaiari buruzko profesional adituak eta familiei laguntzeko politikaren arloan lan egiten duten pertsonak bildu zituen.
• Kexarik aipagarrienak:
Erakundearen arlo horri lotuta jasotako kexen artean, lanbidea eta familiako bizitza bateratzeari buruzkoak azpimarratu nahi izan ditugu, bai horretarako laguntza ekonomikoengatik sortzen diren arazoei dagokienez, bai langile publikoen lan eskubideen irismenari lotutakoei dagokienez. Beste kexa batzuk ere esanguratsuak dira; besteak beste, udal kiroldegiak erabili ahal izateko familientzat sortzen diren hobari ekonomikoetan familia gurasobakarren egoera ere aintzat hartu behar dela, eta zenbait udalek familia ugariei Ondasun Higiezinen gaineko Zerga (OHZ) ordaintzeko onartzen dizkieten zerga hobariak gutxieneko automatismo batez sortu ahal izatea komeni dela, familia horiek onuradunak izateko eskabideak urtero betetzea eskatzen duten betekizun formalak ezartzeak haien eraginkortasuna murriztu ez dezan.