III. Atala. Arartekoaren jarduerak arreta publikoa behar duten taldeak babesteko
6. Gizartean baztertuta edo baztertuak izateko arriskuan dauden pertsonak
I. Aurrekariak
Nabarmena da gizarte bazterketa egoeran edo arriskuan dauden pertsona kopurua langabeziaren hazkundeagatik eta lan prekarietateagatik hazi egin dela; hori dela-eta, langileek soldata baxuagoak jasotzen dituzte eta pentsioak kobratzen dituztenek ez dute euren egoera hobetu. Bestalde, premia biziko gaien prezioek altu diraute eta, beraz, oinarrizko premiei (janaria, bizilekua, jantziak, berokuntza...) aurre egiteko gastuak ere handiak dira.
Egungo krisialdiak batez ere talde ahulenak kaltetu ditu: kualifikazio urriko langileak, ardurapean adingabeak dauzkaten familia gurasobakarrak, etorkinak, gutxiengo etnikoetako kideak, behin-behineko kontratupeko pertsonak, pentsio txikiko pentsiodunak, besteak beste. Lanik eta diru-sarrerarik ezak, denboran luzatuz gero, gizarte bazterketako prozesuak larriagotzen ditu eta, hortaz, sarrerak bermatzeko sistema bat izatea oso ona da.
Aurten eztabaida kezkagarria egon da gizarte laguntzak jasotzeko balizko iruzurrari buruz, eta komunikabideetan hedapen handia izan du. Eztabaida horretan gizarte bazterketaren zioei buruzko azterketa serioa falta izan da; izan ere, gizarte, politika eta ekonomia osagaia daukate, eta haien erroek ez dute zerikusirik gizarte babesa eskatzen duten pertsonekin. Eztabaida horiek gizarte erabaki eta politiketan daukaten eragina dela-eta, iruzurraren aurkako ekintzei buruzko adierazpenetan azterketa zorrotzagoa egin behar da, administrazio espedientea osatzen duten betekizun batzuk betetzeko zenbait agiri ez aurkeztearen eta pertsona asko bizi duten egiazko txirotasun egoeraren artean bereizi behar da, haien duintasuna eta eskubideak errespetatzeko.
Zentzu horretan garrantzitsua da gogoratzea txirotasunari eta gizarte desberdintasunari buruzko inkesten emaitzak eta haien bilakaera. Azkena 2008ko datuei zegokien, zehazki, lehenengo seihilekoari; urte hartan krisi finantzarioa lehertu baino lehenagokoa da, beraz. Inkesta hark txirotasun tasen eta ongizate ezaren jaitsiera prozesuan bilakaera ona erakutsi zuen, eta salbuespen bakarra zegoen: mantentze txirotasunaren zenbait adierazleri dagokiena. Zioen artean, besteak beste, txirotasun arriskuko pertsonen erabat oinarrizko premiak betetzeko gastuaren –esaterako, etxebizitzarako gastua- eta guztizko gastuaren arteko proportzioa zegoen. Inkestan, txirotasun eta prekarietate egoerak gerarazteko prozesuan eta, zehazki, metaketako txirotasun tasaren jaitsieran, funtsezko elementua oinarrizko errenta eta gizarte behar larrietarako laguntzako ekintzek egiazko txirotasuneko arriskuko taldeengan izandako eragina jotzen zen funtsezko elementu. (2009ko Pobreziari eta gizarte desberdintasunari buruzko inkesta)
Sarrerak Bermatzeko Errenta eta beste zenbait laguntza bezalako prestazioak funtsezkoak dira txirotasuna gerarazteko. Halaber, garrantzitsua da laneratze programak abiaraztea ahalik eta pertsona gehien laneratu ahal izateko.
Bestalde, gogoratu behar da gizarte bazterketa larriko egoeran dauden pertsona guztiak ez direla prestazio horien titularrak. Ikusiko dugunez, laguntzak emateko zenbait betekizun bete behar dira, hala nola bizileku independentea izatea edo erroldan gutxieneko antzinatasuna izatea, eta hori dela-eta pertsona askok ez dituzte haiek eskuratu. Era berean, bazterketa prozesuek, aurreratuta daudenean, erakunde eta zerbitzu publikoetatik erabat banantzea dakarte. Arloko jarduketa planari buruzko 4. atalean, etxerik gabeko pertsonen egoera aipatuko dugu, etxerik gabeko eta gizarte bazterketa larriko egoerako pertsonei buruzko txosten bereziaren jarraipenean.
II. Arloa kopurutan
Aurten kexa asko jaso ditugu prestazio ekonomikoak eten direlako, betekizunak ez betetzeagatik prestazioak ukatu direlako edo jasotako kopuruak itzultzeko eskatu delako. Kexa askok araudian aurreikusitako izapideak betetzeari Herri Administrazioen Araubide Juridikoaren eta Administrazio Prozedura Komunaren 30/1992 Legean xedatutako eskubide eta bermeei buruzkoak dira, baita gizarte ahultasuneko egoerei buruzkoak ere.
III. Lege testuingurua eta politika publikoak
Atal honetan Gizarte zerbitzuen Euskal Sistemaren eta Diru-sarrerak Bermatzeko Euskal Sistemaren legediaren garapenari buruzko zenbait kontu eta arlorako interesa duten beste politika publiko batzuk jasoko ditugu.
Gizarte zerbitzuen Euskal Sistema
Gizarte zerbitzuen abenduaren 5eko 12/2008 Legeak eskumen araubidea ezarri eta prestazio eta zerbitzuen katalogoa zehazten du. Ondoren prestazio eta zerbitzu zorroa arautzea aurreikusten du, baita Gizarte zerbitzuen plan estrategikoa onartzea ere, zeinek Euskal Herriko Autonomia Erkidegoko Gizarte zerbitzuen mapa jasoko baitu. Etorkizuneko prestazio eta zerbitzu zorroak zerbitzuak eta prestazioak eskuratzeko betekizun zehatzak, ezaugarriak eta finantzabideak ezarriko ditu. Txosten hau ixteko orduan, oraindik ez dira onartu ez Gizarte zerbitzuen Euskal Sistemaren prestazio eta zerbitzu zorroa ez beste tresna estrategikoak ere. Erabiltzaileek katalogoan aurreikusitako ez doako prestazio eta zerbitzuen finantzazioan izan behar duten parte hartze ekonomikoaren arautzea ere ez da onartu. Tresna horiek funtsezkoak dira Gizarte zerbitzuen Euskal Sisteman eta lurralde osoan behar besteko eta antzeko arreta aplikatzeko bermean aurrera egiteko. Espero dugu 2011n dagokien administrazioen artean haiek onartzeko behar den adostasuna lortuko dela.
Gizarte zerbitzuen Erakunde arteko Organoa (martxoaren 30eko 101/2010 Dekretua), eta Goi Ikuskaritza (Gizarte zerbitzuen arloko Goi Ikuskaritzari buruzko irailaren 14ko 238/2010 Dekretua) arautzen dituen arautegia onartu egin da.
Aurten Arartekoak Euskal Herriko Autonomia Erkidegoko oinarrizko gizarte zerbitzuen egoerari buruzko txosten berezia egin du. Txostenak oinarrizko gizarte zerbitzuen funtzionamendua aztertu eta esleitutako helburuak betetzeko dauden zailtasun eta arazoei antzeman die. Haien egoeraren balorazio orokorra egin eta administrazio eskudunei gomendioak egin dizkie, zortzi arlotan egituratuta: gomendio orokorrak; kontzeptu, lege eta antolakuntza esparruei lotutako gomendioak; zonakatzeari buruzko gomendioak; zerbitzuak eskuratzeko prozedurei buruzkoak; langileei buruzkoak; banakako eta familiako esku-hartzeari buruzkoak; erabiltzaileen eskubideei eta zerbitzuen kalitatearen neurketari buruzkoak; bukatzeko, oinarrizko zerbitzuek komunitatean izan beharreko engaiamenduari eta bigarren mailako arreta sarea koordinatzeari buruzko gomendioak. "Euskal Autonomia Erkidegoko oinarrizko gizarte zerbitzuen egoera" txosten berezia.
Diru-sarrerak Bermatzeko Euskal Sistema
2009ko urtarrilaren 1ean Sarrerak bermatzeko eta gizarteratzeko abenduaren 23ko 18/2008 Legea sartu zen indarrean. Lege hori garatu egin behar da eta, zentzu horretan, 2010ean Eusko Jaurlaritzak arautegi bi onartu ditu: 2/2010 Dekretua, urtarrilaren 12koa, etxebizitzako gastuetarako prestazio osagarriari buruzkoa eta 147/10 Dekretua, maiatzaren 25ekoa, Gizarteratzeko diru-sarrerak bermatzekoa. Egiteke dago beste dekretu garrantzitsu bat, gizarte behar larrietarako laguntzei buruzkoa, laster eginda egotea espero dena, baita gizarteratzeko hitzarmenak arautuko dituena ere. Bestalde, Eusko Jaurlaritzak pertsona langabetuak edota diru-sarrerak bermatzeko errenta jasotzen dutenak kontratatzeko laguntzak ematen jarraitzen du (Enplegu eta Gizarte gaietako sailburuaren 2009ko azaroaren 25eko Agindua, 2010eko urriaren 22ko Aginduak aldatua).
Beste prestazio batzuk
Arabako Foru Aldundiak gizarteratze ibilbideetan parte hartzen duten pertsonentzako laguntza ekonomikoak deitzen jarraitu du (ALHAO, 2010-2-10). Laguntza horiek lan prestakuntzarako joan-etorriek eragindako gastuak, joan-etorri horiek egiten dituen eskatzailearen mendeko pertsonen arretarakoak eta gidabaimena lortzekoak estaltzen ditu. Halaber, Aldundi horrek beste laguntza ekonomiko mota baterako deialdia egin du, 2009an lanbide arteko soldataren azpiko errenta jaso zuten pertsonen baldintzak eta bizi kalitatea hobetzeko (ALHAO, 2010-7-16).
Prestazio hori, batez ere, 45 urtez gorako alargunentzat da. Gainera, laguntza hori bateragarria da abenduaren 14ko 39/2006 Legetik (LAAD) eratorritako prestazioekin eta ez da ondorio horietarako zenbatzen.
Jarraian, euren interesagatik azpimarratu nahi ditugun zenbait politika publiko aipatuko ditugu.
Europar Batasuna
2010a txirotasunaren eta gizarte bazterketaren aurkako borrokaren europar urtea izan da. Bertan Europan, munduko eskualderik oparoenetakoa izan arren, jende asko bizi den txirotasun eta gizarte bazterketako egoera ikusarazi da. 2010eko abenduaren 6an Europar Batasuneko Kontseiluak Adierazpen bateratua sinatu du. Hartan, txirotasuna eta gizarte bazterketa murrizteko eta Europar Batasuneko balioak eta "2010eko abenduaren 16an Batzordeak Europar Parlamentuari, Kontseiluari eta Ekonomia eta Gizarte Batzordeari eta Eskualdeen Batzordeari egindako komunikatua. Txirotasunaren eta gizarte bazterketaren aurkako Europar Plataforma, gizarte eta lurralde kohesiorako europar esparrua" SEC (2010) 1564 azkena izenekoan aurreikusitako tresnak sustatzeko konpromisoa hartu du.
Komunikatu hori oso garrantzitsua da Europar Batasunak hurrengo urteetan izango dituen erronkak ezartzen dituelako: gizarte bazterketa borrokatzea eta gizarte justizia eta oinarrizko eskubideak sustatzea. Europar Batasuneko Estatu kideetan bizi den txirotasun eta bazterketa egoeraren azterketa egin eta hura borrokatzeko neurriak eta tresnak eta konpromiso politiko handiagoa aurreikusten ditu.
Abenduaren 16 hartan, tresnetako bat abiarazi zen, 2020 Estrategian jasotako Txirotasunaren aurka Borrokatzeko Plataforma, hain zuzen ere.
Plataforma horren helburuak behar diren aldaketak sustatzea eta proposatutako erronkak gauzatzea dira. Ongizatearen Estatua sendotzeko ekintzak aurreikusten dira; izan ere, gizarte babesari, osasunari, hezkuntzari, etxebizitzari, familia kontziliazioari eta lan gaikuntzari buruzko neurriak jasotzen ditu. Komunikatuak aintzat hartzen ditu etnia edo generoagatiko bereizkeria pairatzen duten pertsonen egoera eta, besteak beste, osasun mentaleko arazoak pairatu edo etxerik gabe dauden pertsonak. Estatu kideek, beraz, Europar Batasuneko txirotasuna eta gizarte bazterketa borrokatzeko nazioko erreforma programen barruan eta Europar 2020 Estrategia (zeinek, besteak beste, txirotasun eta bazterketa egoeran 20.000.000 lagun gutxiago egotea aurreikusten baitu) betez jardun behar dute. Programok Batzordeak ebaluatuko ditu.
Euskadi
Berrikuntza Estatuko Enplegu Zerbitzuak egiten zituen eginkizun eta zerbitzuei dagozkien eskuduntzak transferitzea izan da.
Eginkizun hori Lanbideren bidez beteko da, 2011ko urtarrilaren 1az geroztik.
Eusko Jaurlaritzak Lanbide-Euskal Enplegu Zerbitzuaren jardueren hastapena arautu du (abenduaren 28ko 354/2010 Legea).
Aurreikusita dago Eusko Jaurlaritzak 2011n, Lanbideren bidez, Diru-sarrerak bermatzeko errentari eta Etxebizitzako prestazio osagarriari dagozkion espedienteak izapidetzeko eta ebazteko lana bere gain hartzea. Orain arte, lan hori Foru Aldundiek betetzen dute. Horren bidez, lan eskaintza laguntza horiek jasotzen dituztenei lotuago egotea nahi da. Aldaketa horretarako, ordea, aipatu 18/2008 Legea aldatu behar da, eta txosten hau idazten amaitzeko unean haren legebiltzarreko izapidetzea egiteke dago. Legearen aldaketa indarrean sartzen denean, hiritarrek ez dute aurrerantzean bizi diren udaleko edo auzoko oinarrizko gizarte zerbitzuetara jo beharko; aitzitik, Lanbide-Euskal enplegu zerbitzuaren bulegoa izango da prestazio sistema horretan eta lan jardueran sartzeko atea. Lanbidek osorik izapidetuko ditu espedienteak, herritarren eskabideak jasotzen direnetik haiei buruz ebatzi eta eskatzaileei zuzenean ordaindu arte. Aldaketa horrek prestazio horien eskatzaile eta onuradunentzat ahalik eta ondorio txikienak izan behar ditu; horregatik, oso garrantzitsua da egingo den modua. Laguntza horien xedea pertsonen oinarrizko premiei aurre egitea da, horregatik, atzerapenek ondorio oso larriak dauzkate familientzat.
Aurten, berrikuntzen artean, duten garrantziagatik, arlo soziosanitarioan egondako aurrerapen batzuk azpimarratu nahi ditugu. Araban, Abegia, egoitza arretako zentroa abiarazi da; droga kontsumoari lotutako arazo mentalak dauzkaten pertsonentzako arreta osoko osasun zerbitzua da. Gizarte euskarri egokirik izan gabe patologia anizkuna duten pertsonentzat da.
Bizkaian, Bilbo udalerrian, Etxerik gabeko pertsonentzako arreta psikiatrikoko programa abiarazi da, Eusko Jaurlaritzaren, Osasun eta Kontsumo Sailaren eta Bilboko Udalaren arteko hitzarmenaren ondoren. Programa, Bilbo udalerrian bizi izanda, gaitz mental larria duten etxerik gabeko pertsona adindunentzat da, arretarik jaso ez badute edo osasun mentaleko sare publikoarekiko loturarik ez badaukate. Osasun mentaleko arazoak dauzkaten etxerik gabeko pertsonentzako arretako lehenagoko esperientzia batetik dator; hartan, Bizitegi elkarteak, Bermeoko eta Begoñako Ospitaleek parte hartu zuten. Programak honakoak aurreikusten ditu: osasun eta gizarte esparruetatik egin beharreko jarduketak, erabili beharreko baliabideak, ebaluazioa eta bideratzeko agiriak eta programak aurrera egiteko behar diren beste tresna batzuk.
Bukatzeko, aipatuko dugu aurten Bilboko Udalak etxerik gabeko pertsonen egoera eta haien premiak aztertu dituela, bizileku bazterketa larriko egoeran dauden pertsonen errealitatearen irudia eratzeko xedez. Azterketarako, 2010eko ekainaren 15eko gauean zenbaketa bat egin zen kalean zenbat lagun bizi ziren jakiteko.
IV. Jarduera-plana
Arartekoak populazio horri eragiten dioten honako jarduketak burutu ditu. Alde batetik, Enplegu eta Gizarte Gaietako Sailera jo eta egoera batzuei buruz daukan iritzia helarazi dio; izan ere, egoera horiek ez zuten jasotzen behar zuten arreta. Halaber, jakinarazi dio foru aldundiek, araudia aplikatzerakoan, zenbait interpretazio desberdin eman dizkiotela. Bestalde, etxerik gabeko pertsonei arreta ematen dieten programak bisitatu ditu, etxerik gabeko eta gizarte bazterketa larriko egoerako pertsonen egoerari buruzko txosten bereziari jarraipena egiteko, eta iritzi artikulu bat egin du txirotasuna desagerrarazteko egunaren karietara.
1) Iaz aipatu genuen Enplegu eta Gizarte Gaietako Sailera jo genuela proposatzeko konpentsazio pentsioak, zenbait kasutan, pentsiotzat jo ahal izatea, hola 18/2008 Legeko 9.2.a) artikuluan sartzeko. Era horretan, jasotzen dituztenak –batez ere emakumeak dira- elkarbizitza unitatetzat jo litezke eta DBEko "pentsio osagarria" izenekoa eskura lezakete. Sail horrek, ordea, ez zuen proposamena onartu, ez baita Diru-sarrerak Bermatzeko Errenta arautzeko 147/2010 Dekretuan sartu.
2) Sail berari beste proposamen bat egin diogu, hura ere 18/2008 Legeko 9.2.a) artikuluari lotua. Proposamena honako zentzuan egin da: %65etik gorako ezgaitasunen bat duen 18 urtez gorako seme-alabaren arduragatiko prestazioaren kausatzailea artikulu horren ondorioetarako pentsioduntzat jo ahal izatea. Ezintasunen bat duten pertsonen arloari buruzko atalera jotzen dugu, bertan azaltzen baita proposamena.
3) DBEko "pentsio osagarria"ren onuradunei trataera desberdina ematen zitzaiela ulertzeagatik ere jo dugu Sailera. Jasotako kexa pentsiodun batek, haren ezkontideak eta semeak osatutako familiari zegokion. Aita pentsiodunak eta amak elkarbizitza unitatea osatzen zuten, 18/2008 Legeko 9.2.a) artikulua, eta pentsio osagarria jasotzen zuten. Semea lanean ibilia zen eta, beraz, lanagatiko diru-sarrerak jaso eta ez zuen elkarbizitza unitate hura osatzen.
Semeak lan egiteari utzi eta langabezia subsidioa, DBE baino txikiagoa, jaso zuenean, ulertu zen ekonomikoki gurasoen mendekoa zela eta, beraz, elkarbizitza unitate bera osatzen zuela. Hola, baliabideen zenbaketan pentsioa eta subsidioa hartzen ziren aintzat, eta bien batura baliabideei ezarritako muga gainditzen zuen. Horren ondorioz, gurasoek pentsio osagarriengatik jasotako zenbatekoak jaso behar ez zirela ebatzi da eta itzuli behar izan dituzte. Sailari helarazi diogu ez daukala zentzurik pentsiodunen elkarbizitza unitate batean, seme-alabak lanagatiko sarrerak jasotzen baditu –zein ere den haren zenbatekoa- haiek ez zenbatzeak, seme-alabak ez duelako gurasoen elkarbizitza unitatea osatzen; seme-alaba horrek beste edozein jatorritako DBE baino diru-sarrera handiagoak jasotzen baditu haiek ere ez zenbatzeak. Eta seme-alaba berberak langabezia subsidioa –zein lan egin izanari eta egoera horregatik kotizatu izanari lotuta baitago- jasotzen badu diru-sarrera horiek zenbatzeak, DBE baino txikiagoa izateagatik gurasoen elkarbizitza unitatea osatzen duelako. Honako proposamena helarazi diogu: halako egoeretan elkarbizitza unitatetzat jotzen jarraitzea, baina elkarbizitza unitate horren baliabideak zenbatzean seme-alabaren diru-sarrerak aintzat ez hartzea. Horri dagokionez ere erantzunaren zain gaude.
4) Ofiziozko jarduketa bati ekin diogu Enplegu eta Gizarte Gaietako Sailak iragarri duelako Enplegu Zerbitzu Publikoan izena eman ez duten pertsonei Diru-sarrerak Bermatzeko Errenta eta Etxebizitza Osagarria etengo dizkiela.
Bukatzeko, jakinarazi nahi dugu 2010eko martxoaren 3an Gizarteratzeko Zuzendaritzarekin bildu ginela eta bertan bazterketaren aurka borrokatzeko zenbait tresna arautzeko legediaren aplikazioari buruzko zenbait gai kezkagarri jakinarazi genizkiola. Jarduketa horietako batzuk etorkinen eta kultura gutxiengoen arloetan jorratu dira. Beste batzuk honakoak dira: DBE prestazioaren onuradunak elkarbizitza unitate bitara mugatzea, mugaketa hori dela-eta egoera bereziak elkarbizitza unitatetzat jotzeak ekarri duen hobekuntzak hobekuntza izateari utz baitiezaioke; enplegu babestuan lan egiten duten pertsonen soldata aintzat hartzea; zigorra betetzen egonda zigor sailkapenaren arabera zenbait askatasun maila izateagatik gizarteratze eta laneratze prozesuetan sar litezkeen arren haietatik kanpo uzten diten pertsonen egoera; familia eta lana kontziliatzeko premiak; eten prozeduretan entzunaldiko izapidearen eta etetea ebatzi ahal izateko zioetako proportzionaltasun printzipioaren garrantzia, eta zehapen prozesuaren aldean daukan aldea, etete prozesura baino hobea izan baitaiteke; gizarteratzeko hitzarmenean adostutako konpromisoak eta haiek haustea arautzeko esparru objektibo baten garrantzia, hura baita eskubidearen etetea edo azkentzea ebazteko aurreikusitako zioetako bat, baita lekuaren edo esku hartzen duen gizarte langilearen arabera alde handirik ez egotearen garrantzia ere; bizilekuaren errealitatea, erroldako erregistroaren bidez ez ezik, beste frogabide batzuen bidez egiaztatu ahal izatea, besteak beste.
Etxerik gabeko pertsonei arreta ematen dieten programa eta zentroei egindako bisitei dagokienez, guztira 7 programa bisitatu ditugu hiru lurralde historikoetan. Zentro horiek, gauez edo egunez, etxerik gabeko pertsonak hartzen dituzte. Bisitetan arduradunekin bildu, zentroa ikuskatu eta erabiltzaileak elkarrizketatu ditugu. Datuak fitxetan jaso ditugu eta haien bidez baliabideen artean erkatu eta arretaren bilakaera egiaztatu ahalko da Datuetan azpiegitura eta instalazioak, erabiltzaileentzako arreta, informazioa eta prebentzioa, zentroaren proiektua eta dauden erregistroak, eta zentroko langileak eta kudeaketa modalitatea jasotzen ziren. Jasotako informazioak bidea ematen du "Etxerik gabe eta bazterkeria larrian dauden pertsonen premiei emandako erantzuna" izeneko txosten bereziaren jarraipena egiten segitzeko.
Garrantzitsua da aipatzea oraindik ez dela etxerik gabeko pertsonentzako zentroak arautzeko legedia onartu eta, beraz, zentro horiek bete beharreko ezaugarri teknikoak eta betekizunak zehaztu gabe daudela.
Jarraian, honako kontuei buruz jasotako informazioa laburbilduko dugu. Informazio hori ugaria eta balio handikoa izen zen:
a) Arreta soziosanitarioa
Bilbon 2010ean etxerik gabeko pertsonentzako arreta psikiatrikoko programa abiarazi da, politika publikoei buruzko atalean aipatu dugun bezala. Programa hori 2010ean hasi da eta balorazio ona egiten dugu. Osasun mentaleko arazoak dauzkaten pertsonentzat da, zein ere den haren jatorrizko nazioa,edo administrazio egoera, edo erroldan erregistratuta egon zein ez.
Iaz Bilbon beste aurrerapen bat egin zen, Elejabarri aterpeko susperraldi unitatea abiarazi baitzen; oraindik gabezia batzuk daude, hala nola: plaza gehiago behar izatea, asteburuetan sartzea edo suspertzen jarraitzeko beste aukerarik ez daukatenean egonaldia luzatzeko aukera. Hontzan ere 4 plaza dauzkate susperraldia behar duten pertsonentzat baina gaueko egoitza da.
Gasteizen gizarte larrialdietarako zerbitzuaren eta Eusko Jaurlaritzako Osasun Sailaren arteko protokoloa dago osasun mentaleko arazoak dauzkaten pertsonei arreta emateko. Gizarte larrialdietarako zerbitzuak aldian aldiko laguntza ematen die Foru Aldundiak arreta eman behar dien mendekotasun egoerako pertsonei (izapidetutako kexei buruzko atalera jotzen dugu, haietako batzuk koordinazio soziosanitarioari buruzkoak direlako).
Arestian aipatu dugun Armentiako egoitzak –Abegiak– patologia anizkunak dauzkaten gaizoei ematen die arreta. Osasun mentaleko arazoak dauzkaten pertsonentzako zentro bat zabaltzea ere dago aurreikusita.
Donostian jarduteko protokoloak falta dira osasun mentaleko arazoak edota mendekotasunak dauzkaten etxerik gabeko pertsonei arreta emateko jarraibide argiak emateko, baina gizarte eta osasun arloko langileen artean lankidetza dago talde horri arreta eman ahal izateko.
b) Ezaugarriak
Bilbon, diotenez, baliabideetara jotzen ari diren pertsonak hondatuago daude. Gehienek osasun mentaleko tratamenduari jarraitzen diote. Baliabideetan atzerritar asko daude. Haien egoeren artean aldeak daude, batzuetan arazo bakarra bizileku bazterkeria eta baliabide ekonomikorik eza da. Halaber, gazte atzerritar gehiago daude. Gehienak gizonezkoak dira, emakumeak askoz gutxiago dira. Hontzara (mendekotasun arazoak izanda gizarte bereizkeria egoeran dauden pertsonentzako gaueko egoitza da) doazenen batez besteko adina 40 urtekoa da eta gehienak bertokoak dira.
Gasteizen, diotenez, halako baliabideetara jotzen duten gehienak gizonezkoak dira; atzerritarrak %50 baino gutxiago dira; pertsona batzuek mendekotasunak dauzkate, baina substantzia toxikoak hartzen dituzten pertsonak gutxitu egin dira; batez beste 35 eta 55 urte bitartekoak dira, gehienak erroldatuta daude, pasadizokoak ere badaude baina eguneko egoitzara doazenak gutxiago dira.
Donostian, diotenez, gehienak 30 urtez gorako gizonezkoak dira. Erabiltzaileen erdiak atzerritarrak dira eta halako baliabidetara jotzen duten bertoko pertsonak baino gazteagoak dira. Pertsona haietako batzuek osasun mentaleko arazoak dauzkate baina ez dute tratamendu egokirik jasotzen euren gaixotasunari jarraipena egiteko baldintza egokirik ez daukatelako. Bestalde, jabetu dira bigarren belaunaldiko pertsonak ere etxerik gabeko pertsonentzako baliabideen erabiltzaileak direla.
c) Osasun arreta eta gizarteratzeko programak jasotzea
Bilbon etxerik gabeko lagunek bermatuta daukate osasun arreta eta gizarteratzeko programak jasotzea. Bilboko Udalaren protokoloak gizarte erakunde batek gizarte laguntasuna ematea eta prestazio ekonomikoak eskatzeko aukera aurreikusten ditu. Zenbait zailtasun dauzkate, besteak beste, pertsona batzuek autonomia helburuak lortzeko zailtasun handiak dauzkatela.
Gasteizen etxerik gabeko lagunek osasun arreta jasotzen dute eta gizarteratzeko ibilbideak hasteko eta burutzeko jarraibideak aldez aurretik daude ezarrita. Ibilbide horiek Gizarte Larrialdietarako Udal Zerbitzuak koordinatzen ditu. Aurten erroldan erregistratzeko jarduketa protokoloa ere onartu dute.
Donostian ohiko pertsonak udal erroldan erregistratu eta osasun arreta jaso dezakete, baina ez dago aurreikusita prestazio ekonomikoak izapidetzea eta diotenez arazoak daude etxerik gabeko pertsonek gizarteratzeko prozesuei eki diezaieten, ez dagoelako ez eskakizun urriko egoitzarik (neguko dispositiboa izan ezik) ez plaza nahikorik premiei erreta osoa emateko programetan, gehienak haiek izan arren. Beste arazoetako bat zigor-aurrekariak dauzkaten atzerritarren egoera da, ezin baitute ez bizitzeko ez lan egiteko baimenik lortu, eta horrek haien autonomia eta gizarteratzea zailtzen ditu.
d) Oinarrizko premiak asetzea
Bilbon, diotenez, otordu kopuruak eta jantokietako ordutegiak handitu dituzte. Oraindik mugak daude, otordu bat eta gosaria baino ez daudelako bermatuta.
Aterpeko plazak handitu dira baina ez da nahikoa, batez ere neguko dispositiboari dagokionez.
Jantziari dagokionez, arazoak daude zenbait neurrirekin, emakumeentzako arroparekin eta oinetakoekin. Era berean, diotenez, txartela berriz eskatzeko ezarritako hiru hilabeteko epea, batzuetan, gehiegizkoa da.
Gasteizen ez da sumatu janariari, jantziari edo aterpeari buruzko arazorik.
Donostian oraindik agertzen dute hondartzakoak ez diren udal dutxak behar direla. Kontsignen garrantzia eta premia ere bai. Janariari dagokionez, Caritasek jantoki bi kudeatzen ditu eta udal aterpean janaria ematen da, baina horrek ez du ahalbidetzen pertsona guztiek egunero janari beroa izatea eta ogitartekoetara jo behar izaten dute. Neguan bai Neguko Aterpean bai Hotzaldian gosariak eta gauean otamen beroa ematen dituzte. Jantziari dagokionez ez dute arazorik atzematen.
e) Baliabide berrien premia
Bilbon, diotenez, osasun mentaleko arazoak dauzkaten emakumeentzako pisuak behar dira. Baita kontsignak eta garbiketa zerbitzua, eguneko egoitzak asteburuetan eta patologia anizkunak dauzkaten pertsonentzako egoitza egokiak ere.
Gasteizen behar diren baliabide berriei dagokienez, diotenez gizarteratzeko enpresak garrantzitsuak dira pertsona horiek laneratzen laguntzeko.
Donostian eskakizun txikiko egoitzetan ez dago plaza nahikorik neguan izan ezik, Caritasek kudeatzen duen Aterpea eta udal aterpea baino ez baitaude urte osoan zabalik. Baliabide horiek gizarteratzeko programei ekitea ahalbidetzen dute.
f) Bizi arriskuko egoerak
Bilbon osasun mentalarekin koordinatuta bizi arriskuko egoeretarako prozedura bat dago aurreikusita.
Gasteizen kaleko taldea udal baliabideetan, hala nola neguko aterpe dispositiboan, sartzeko lan egiten ari da.
g) Gai komunak
Prestazio ekonomikoak jasotzeko etxe bakoitzeko elkarbizitza unitate bitara mugatzeak bizileku egokia aurkitzeko arazo izugarriak dauzkaten pertsona horien autonomia prozesuak zailtzen ditu.
Garrantzitsua da, ekimen publikokoak ez ezik, ekimen pribatuko baliabideak eta zentroak egotea, eskakizun txikikoak eta eskakizun handiagokoak, pertsona horien prozesuetara hobeto egokitzea ahalbidetzen dutelako, prozesu horiek ez baitira linealak, eta pertsona bakoitzaren premietara hobeto egokitzen direlako.
V. Taldeari eragiten dioten kexak
Jarraian, aurten izapidetutako kexa batzuk aipatuko ditugu. Kexok gizarteratzeko tresnei, Administrazioaren funtzionamenduari eta gizarte zerbitzuek darabilten administrazio prozedurari, agertzen diren ahultasun egoerei eta arreta soziosanitarioari, erroldan erregistratzeari, bereizkeriari eta tratu desegokiei lotutako arazoei, eta elkarbizitza arazoei buruzkoak dira.
V.1. Diru-sarrerak Bermatzeko Sistema
2010ean Arartekoak izapidetu dituen kexak batez ere prestazio ekonomikoen –besteak beste, Diru-sarrerak Bermatzeko Errenta (DBE) bere modalitate guztietan, Etxebizitza Prestazio Osagarria (BPO) eta gizarte larrialdietarako laguntzak (GLL)– onuradunak izateko pertsonek bete behar dituzten betekizunei buruzkoak dira.
Pertsona askok ezin dute frogatu bizileku egokia edukitzea, prezioa edo jabeak jartzen dituen baldintzak direla-eta ezin duelako etxebizitzarik alokatu, eta horregatik zenbait bide garatu dira, hala nola etxebizitza berean zenbait gela alokatzea edo berrakuratzeak.
Bizileku independentea frogatzeko zailtasunei buruzko kexak jaso ditugu. Beste kexa batzuk gertatu dira prestazioa izapidetzea ukatu delako, helbide berean udal erroldan erregistratutako pertsona gehiago egoteagatik etxebizitza bizi ez arren, edo etxebizitzak bizigarritasun baldintzak betetzen ez dituen kasuak. Beste kexa batzuk etxebizitza berean sarrerak mugatzeari buruzkoak dira; hots, etxebizitza berean zenbait elkarbizitza unitate daudenean, dauzkaten diru-sarreren guztizko baturak ezin du zenbateko jakin bat gainditu.
Udal gizarte zerbitzuek egiaztatzen dute ea pertsonaren bizilekuak DBE eta, hala balegokio, BPO eskuratzea ahalbidetzen dion. Pertsonek etxebizitzaren okupazioaren egiaztagiria aurkeztu behar dute eta, besteak beste, honakoak egiaztatzen dira: etxebizitzak bizigarritasun baldintzak betetzen dituen, udal erroldan helbide horretan erregistratuta dauden pertsonak eta etxebizitzan bizi direnen diru-sarrerak eta ondare ondasunak.
Kexak aztertzerakoan, haiek eragin dituen jarduketak dagokion legedian (Diru-sarrerak bermatzeko eta gizarteratzeko Legea) lekurik daukan balioesten dugu.
Aurkitzen dugun arazoetako bat oinarrizko udal gizarte zerbitzuen eta Foru Aldundien artean araua interpretatzeko dauden aldeak dira. Lehenengoek izapideak egiteko eta ebazpena proposatzeko eskumena daukate; bigarrenek, DBE eta BPO onartzeko, ukatzeko eta, behar balitz, berrikusteko, aldatzeko, eteteko eta azkentzeko eskumena.
Etxebizitzaren okupazioaren egiaztagiri batzuek lurralde batzuetan balio izateak eta beste batzuetan ez izateak –esaterako, gela kontratua edo etxebizitzak zenbait bizigarritasun baldintza betetzeko eskakizuna edo etxebizitzan elkarrekin bizi diren elkarbizitza unitateen diru-sarrerek zenbateko jakin batzuk gainditu ezina–, kexak ekarri ditu lurraldearen arabera. Etxebizitza bakoitzeko DBE prestazioaren onuradunak gehienez elkarbizitza unitate bi izatea mugatzen duen egungo xedapenak egoera argitu du, baina, bestalde, pertsona askoren egoera konpondu gabe geratu da, etxebizitzen prezioak direla-eta, elkarbizitza unitate bi baino gehiagorekin bizi direlako.
Beste kexa batzuen zioa honakoa izan da: udal erroldan bizileku berean pertsona batzuk daudenean, etxebizitzan bizi ez arren, DBE izapidetzeko zailtasunak daude. Udal erroldan ofizioz baja emateko prozedura 6 hilabetez luza daiteke, eta beraz, pertsona horiek beste etxebizitza bat bilatzea hautatu dute, horrek dakartzan zailtasunekin, erroldako baja gertatzen ez den bitartean ez delako DBE eskabidea izapidetzen.
Aurten ikusi dugu, kasu honetan ere lurralde batzuetan besteetan baino gehiago, zenbait betekizun eskatzen direla, hala nola jatorrizko herrian ondasun higiezinik ez edukitzea frogatu beharra eta banantzea, dibortzioa edo mantenu-pentsioen eskaera frogatu beharra. Betekizun horiek eragin handia daukate etorkinengan eta, beraz, talde horri dagozkion jarduketak jasotzen dituen txosteneko atalera jotzen dugu, hots, etorkinen arlora.
Bazterketa egoeran edo arriskuan dauden pertsonek gabezia ekonomiko eta pertsonal larrietako zenbait errealitate bizi dituzte; hortaz, ahultasun egoera bakoitzak arreta eta balorazio egokiak jaso behar ditu. Kasu batzuetan lortu ezinak diren agiri batzuk eskatzeak arautegian xedatutako betekizunak betetzeko eskakizunarekin nahastu dezake. Oinarrizko gizarte zerbitzuen proposamena eta gizarte txostena, beraz, oso garrantzitsuak dira, espedientea azaltzen eta justifikatzen dutelako. Edonola ere, txosten horiek zorroztasun handiz eta egoera pertsonal eta ekonomikoari buruzko datu objektiboekin prestatu behar dira, muturreko egoeretan arreta antzekoa izan ahal izateko.
Prestazioa ukatzeari buruzko kasuak ere agertu zaizkigu. Haietako batean, elkarbizitza unitate batek prestazioak jasotzen zituen eta bere etxean beste pertsona bati ematen zion abegia. 147/2010 Dekretuak xedatzen duenez, abegi-unitateak bere oinarrizko gastuei aurre egiteko beste baliabide eduki behar ditu eta, beraz, ezingo dute DBE jaso (5.3 art.). Beste kasu batean, eskatzaileak, bere aitarekin batera, kontu baten titularkidea zelako, baliabide zenbaketa gainditzeagatik ukatu zen. Zenbateko hori ez zegokiola adierazi arren, kontu horretan zegoen zenbatekoaren legezko %50 zenbatu zitzaion.
Beste kasu batean, atseginez ikusi genuen Administrazioak DBE eskabide batean partekatutako zaintzaren ondorioak hartu zituela aintzat. Seme-alabak hil erdiz zeuzkan aita bat zen. Haiek berarekin erroldatuta egon ez arren, amaren bizilekuan erroldatuta baitzeuden, Administrazioak egitatearen errealitatea izan zuen aintzat, ebazpen judizial bat betez. Hola, eskatzaileari legokiokeen DBEren zenbatekoa kalkulatzerakoan, kontuan hartu zen hilean 15 egunez elkarbizitza unitatean haren seme-alabak ere sartzen zirela.
Honakoa ere aurkeztu zaigu: langabezia subsidioa jasotzea bateraezina izatea lanbide arteko gutxieneko soldataren %75 baino handiagoa den beste edozein laguntza prestaziorekin (LGS; Gizarte Segurantzaren Lege Orokorra onartzen duen ekainaren 20ko 1/1994 Legegintzako Errege Dekretua).
Jasotako langabezia subsidioa DBErekin azken horren mugaraino osatzen zuen pertsona baten kasua agertu zitzaigun. Gainera, etxebizitza prestazio osagarria jasotzen zuen. Autonomia prestazio bi horiek batera LGSren %75 gainditzen zuten. Estatuko Enplegu Zerbitzu Publikoak (Lan eta Immigrazio Ministerioaren mendekoa) haren berri izan zuenean, subsidioa eten eta, gainera, kopuru bat itzultzeko eskatu zion, jaso behar ez zela jaso zuelakoan). Hori guztia aipatu legea aplikatuz.
Ikuspuntu juridikotik ebazpenak zuzena zirudien arren, pentsatu genuen hark talka egiten zuela Konstituzio Auzitegiak abenduaren 11ko 230/2002 ebazpenean adierazitakoarekin; gure iritziz, ebazpena hemen aipatutakoaren ezaugarriekin antza daukan egoera bati buruz eman zen: kotizazio gabeko pentsioak (estatu mailakoak) autonomia erkidegoen funtsetatik datozen laguntzekin osatu ahal edo ezin izateko aukera da. Ebazpen horretan, Konstituzio Auzitegiak haren alde ebatzi zuen.
Aipatu legea aplikatuz agindutako etete horren ondorioak nabarmentzeko modukoak dira, batez ere 52 urte edo gehiago dauzkatenentzat. Alde batetik, langabezia subsidioa jasotzeari utziz gero Gizarte Segurantzari kotizatzeari ere uzten zaio, eta horrek osasun arretarako eskubidean eta etorkizuneko erretiro pentsioan ondorio kaltegarriak dauzka. Bestetik, subsidioa eteteak EAEren gainean utz lezake gizarte laguntzaren zenbateko osoa.
Estatuko Administrazio Orokorreko erakunde baten jarduketa zenez gero, kasua herriaren defentsariari igorri zitzaion, Konstituzio Auzitegiaren ebazpenari buruzko txostenarekin batera. Era berean, Eusko Jaurlaritzako Enplegu eta Gizarte Gaietako Sailari ere haren berri eman zitzaion, sail hark araututako prestazioari eragiten ziolako.
Beste espediente bat izapidetzen ere jarraitu da. Haren sorburua prestazio ekonomikoak arautzeko legedietan elkarbizitza unitatearen kontzeptua zenbait modu desberdinetan ulertzean eta hortik erator daitezkeen ondorioetan datza. Kontzeptu hori garrantzitsua da baliabide ekonomikoen zenbaketa elkarbizitza unitatea osatzen duten kideen artean egiten delako. Kasu honetan Kotizazio Gabeko Pentsioa (KGP) eta Diru-sarrerak Bermatzeko Errenta (DBE) dira. Lehenengoan, unitatea etxean bizi diren pertsona guztiek osatzen dute; bigarrenean, ez da beti horrela. Agertutako kasua KGP bat jasotzen duen pertsona bati dagokio. Bere etxean aldi baterako DBE bat jasotzen zuen beste pertsona bat hartu zuen eta, bere ardurapean adingabe bat zeukanez gero, unitate berezia osatzen zuen. Elkarbizitza horrek ez zion azkenari eragiten, ez ziolako aldatzen elkarbizitza unitate bereziko egoera. KGPren titularrarengan, ordea, eragin handia zeukan, familia edo elkarbizitza unitatea aldatzen ziolako eta, batez ere, diru-sarrera zenbakarriak aldatzen zizkiolako. Zenbaketa berriarekin, haren baliabideak handitu eta ezarritako muga gainditzen zen. Hori dela-eta, pentsioa eten eta, gainera, jaso behar ez zirenak eskatu zitzaizkion.
V.2. Administrazioaren funtzionamendua eta administrazio prozedura
Beste kexa zio batzuk Administrazioak erabakia hartzeko funtzionamenduari eta prozedurari dagozkie. Esaterako, DBE jasotzea eteteari, prestazioen eskabideei eta haiek izapidetzeko atzerapenei, jaso behar ez zela jasotako kopuruak itzultzeko prozedurei, zehapen prozedurari edo baliabideak ebazteari buruzko kexak.
DBE jasotzea eteteak, kasu askotan pertsonak edo familiak jasotzen duen diru-sarrera bakarra izanda, ondorio larriak dauzka, batez ere haren ardurapean haurrak dauden kasuetan.
Jasotako kexek diotenez, pertsonak prestazioa eten zaiola jakin du, edo diru-sarrera egin ez zaiolako edo prestaziorako eskubidea eteten dion ebazpena ordaintzeko egunean bertan jakinarazi zaiolako. Jasotako beste kaxa batzuetan erreklamaziogilek diote ez dutela bete eteteko egozten zaien zioa.
Erakunde honek maiz adierazi du zer garrantzitsuak diren entzunaldiko izapidea, arrazoibide egokia eta administrazio prozedura orori Herri Administrazioen Araubide Juridikoaren eta Administrazio Prozedura Erkidearen azaroaren 26ko 30/1992 Legean xedatutako arauak derrigorrez aplikatzea.
Egungo Diru-sarrerak Bermatzeko errentaren 2010eko maiatzaren 25eko 147/2010 Dekretuak, 53 eta 55 arteko artikuluetan prozedura arau komunak xedatzen ditu prestaziorako eskubidea aldatzeko, eteteko eta azkentzeko kasuetarako. 53.2 artikuluak, beren-beregi, honela dio: "Diru-sarrerak bermatzeko errenta jasotzeko eskubidea aldatzeko, eteteko edo azkentzeko prozedura hasitakoan, ofiziozko prozedura bat bada, hasiera eman zaiola jakinaraziko zaio titularrari adierazitako bizilekura igorrita, prozedurak oinarri dituen arrazoiak eta izan ditzakeen ondorio ekonomikoak adieraziz, baita ebazteko eta jakinarazteko epea eta 55. artikuluan ezarritako epean esanbidezko ebazpenik ezak izan ditzakeen ondorioak ere, eta hori guztia interesdunek egokitzat jotzen dituzten alegazioak egin ditzaten".
Aurten jaso dugun kexa batean etetea burutzeko modua salatzen zen; izan ere, ez zen lehenagoko entzunaldirik egin eta oinarria udaltzaingoak egindako txostena zen, zein beste agiri publiko batek, erroldako erregistroak, gezurtatzen baitzuen. Administrazioak prestazioa ordaintzeari berrekin zionean, ez zituen era berean ordaintzeke zeuden hilabeteak ordaindu eta, beraz, Diru-sarrerak Bermatzeko eta Gizarteratzeko 18/2008 Legeko 27. artikuluak xedatzen duena gogorarazi behar izan genion: "... Prestazioa mantentzea ebazten bada, prestazioa etenda egon den bitartean jaso ez dituen zenbatekoak jasotzeko eskubidea onartuko zaio prestazioaren titularrari". Beraz, bereizi behar dira etetea ebazteko zioak dauden kasuak, zeinetan prestazioa etetea eragin zuten arrazoiak amaitu eta hurrengo egunetik sortu behar baita, eta etetea ebazteko batere arrazoirik egon ez zen kasuak.
Jaso ditugun zenbait kexatan prestazioa eteteko zioa "enplegurako prest ez egotea, enplegu-eskatzaile gisa etengabe inskribatuta ez egotea edo enplegu egoki bati uko egitea" izan zen (147/2010 Dekretuko 43.2.d art.). Kasuren batean lan bati uko egin zitzaion, Auzolan programaren baitan, arrazoi justifikaturik gabe eta hark ekar zitzakeen ondorioak jakinarazi ondoren. Kexen beste arrazoien artean, ezarritako epean elkarbizitza unitatean edo baliabide mailan egondako aldaketak ez jakinarazteagatik etetea egon da.
Arrazoi horiek eragindako eteteek hilabete bat baino ezin dute iraun lehen aldiz gertatzen direnean, 147/2010 Dekretuko 45.2 artikuluaren arabera, baina xedapen hori ez da kasu guztietan bete. Jasotako kexetan ez da entzunaldirik eman eta lehenago pertsonari ez zaio eskatu enplegu zerbitzuan erregistratzeko edo etengabe inskribatuta egoteko, eta ez da aukerarik eman prestazioaren etetea ebatzi aurretik konpontzeko. Erakunde honek gogorarazi du zehapen prozedura bat dagoela, pertsona batek arauren bat hausten duen kasuetan erabili behar dela, eta haietan xedatutakoa ez dela prestaziorako eskubidea etetea.
Jaso behar ez zirela jaso ziren zenbatekoak itzultzeari dagokionez, pertsona baten kasua agertu zitzaigun: DBEren onuraduna zen, baina Aldundiak %30 kentzen zion jaso behar ez zela jaso zuen zenbateko bat itzuli behar zuelako. Zorra Administrazioa jasotzen zuen prestazioaren zenbatekoa murrizten edo eteten atzeratu zelako gertatu zen, interesdunak behin-behineko lana aurkitu zuela jakinarazi zuenean. Itzuli beharra ez zen zalantzan jarri, baina interesdunak eskatu zuen bere prestazioa ehuneko txikiagoan murrizteko, %30ek desoreka handia zekarkiolako bere familia ekonomiari. Administrazioak ukatu egin zion, ehuneko hori arauan xedatutakoa zela argudiatuz. Egia da 147/2010 Dekretuko 57.4 artikuluak adierazten duela ehuneko hori dela halako egoeretan gehienez ken daitekeena. Administrazioari, ordea, eskatu zaio alegatutako inguruabarrak aintzat har ditzala ehuneko txikiagoa aplikatzeko.
Ikusi dugunez, administrazio batzuek ebazpen berean jakinarazten dituzte DBEren etetea eta euren ustez jaso behar ez zirela jasotako zenbatekoak itzuli beharra. Hura arautzen duen legediaren arabera, jaso behar ez zirela jasotako prestazioak itzuli behar izateko berariazko administrazio prozedura izapidetu behar da, eta bertan dagokion pertsonari behar bezala jakinarazi behar zaizkio gertaerak, entzunaldiko izapidea eman eta behar bezala arrazoitutako ebazpena eman (147/2010 Dekretuko 56. art. eta hurrengoak). Alderdi hori gogorarazi zaio Administrazioari.
Administrazio batzuetan ikusi dugu atzerapen handiegia dagoela DBE eteteko errekurtsoak ebazteko. Administrazio prozeduraren legeak epeak adierazten ditu isiltasuna dela-eta ezetsitzat jo ahal izateko eta auzibidea hasi ahal izateko, baina hala ere garrantzitsua da errekurtsoaren ebazpena epe egokiaren barruan adieraztea, dagokion pertsonaren oinarrizko premiak ase ahal izateari eragiten diolako eta garrantzitsua delako hark administrazioaren erabakiaren arrazoiak eta legezko zioak argi ezagutzea. Gertatzen dena da administrazioek, euren lana arintzeko, prestazioak ukatzeko edo eteteko ebazpenetarako inprimakiak darabiltzatela, eta bertan zioak oso orokorrak dira eta ez dute argibide nahikorik ematen.
Beste kexa batzuen zioa DBE prestazioaren eskabidea ez izapidetzea da. Halako kasuetan pertsonak gizarte zerbitzuetara jo du prestazioa eskatzera eta ez ditu agiri guztiak eman; hortaz, ez zaio espedientea izapidetzen, gainerako agiriak aurkeztu arte. Gerora, haiek aurkezten direnean, horrek espedienteak azkar izapidetzen laguntzen du. Hala ere, pertsonak agiriak aurkezteko zailtasunak badauzka eta atzeratzen bada, nahasmena ekar dezake, ea eskabidea izapidetu den ala ez; hortaz, gomendagarria da pertsonak eskabidea gizarte zerbitzuetan aurkezten duenean, hari kopia bat ematea eta, agiriren bat falta badu, hura aurkezteko eskatu eta, agiria eman ezean, eskabideari amore eman diola ebatziko dela jakinaraztea. Horrekin Herri Administrazioen Araubide Juridikoaren eta Administrazio Prozedura Erkidearen azaroaren 26ko 30/1992 Legearen 1103 atalean xedatutakoa betetzen da.
Kexatzeko beste arrazoi bat DBE eskaera bat ebazteko atzerapena izan zen. 18/2008 Legeko 62.2 artikuluak ebazteko hilabete biko epea ezarri eta, eransten duenez, erantzunik ezean, hura baiezkoa izango da DBE eta BPOrako. Agertutako kasuan, epe hori oso gainditu zen ebazpenik eman gabe. Interesdunak atzerapena salatu eta isiltasunaren zentzuari alegazioa egin zion, baina ez zuen erantzunik jaso. Askoz geroago, eskabidea ezesten zuen ebazpena eman zen.
Gure aburuz, ebazpen hori ez zen zuzenbidearen araberakoa, balioestekoa izan behar zuelako, 62.2 artikuluan xedatutakoaren arabera ez ezik, Administrazio Prozeduraren 30/1992 Legeko 42 eta 43. artikuluen arabera ere bai. Horren arabera, epea amaitutakoan eman beharreko ebazpenak administrazioaren isiltasunak dakarren balizko ekintzaren bidez gertatutako baiespena baieztatu behar zuelako.
Administrazioak ulertzen bazuen interesdunak ez zituela DBD jasotzeko betekizun guztiak betetzen –kasu honetan ez dugu alderdi hori zalantzan jartzen–, 30/1992 Legea aplikatu behar zuen. Hola, uste bazen ekintza erabateko deuseztasunean edo deuseztagarritasunean erortzen zela (62.1 eta 63.1 artikuluak), ofizioz ekintza berraztertzeko prozedurari ekin behar zitzaion (102. eta hurrengo artikuluak). Hasi ondoren ere, haren egikaritzea eten zezakeen (104. art.).
Jasotako beste kexetako bat elkarbizitzari buruzko oinarrizko araudia hausteagatik egoitza baliabideetatik kanporatzeari buruzkoa da. Kanporatze horretarako emandako arrazoia bertan bizi direnen, hezitzaileen eta baliabidearen arduradunen arteko elkarbizitza ona babestea eta esparru fisiko-afektibo harmoniatsua mantentzea izan da. Arartekoak lehenago ere adierazi du zer garrantzitsua den zigortzeko jarduera arautzen duten arauen eta printzipioen arabera (otsailaren 20ko 2/1998 Legea, Euskal Autonomia Erkidegoko herri Administrazioen zigortzeko ahalmenari buruzkoa) jokatzea.
Prozeduraren bermea bete behar da, izapidetzeko eta zigortzeko faseen arteko bereizketa egon, behin-behineko neurriak aurreikusi eta pertsonen eskubideak errespetatu behar dira. Besteak beste, egozten zaizkien gertaerak, gertaera horiek ekar ditzaketen arau hausteak eta ezar lekizkiekeen zehapenak, izapidegilea nor den, zigorra jartzeko eskumena daukan agintaria zein den eta eskumen hori ematen duen araua ezagutzeko eskubidea daukate. Alegazioak egiteko eta ordenamendu juridikoak defentsarako onartzen dituen bitarteko egokiak erabiltzeko eskubidea ere badaukate. Prozedura amaitzen duen ebazpenak aurka egin ahal izateko dagozkion errekurtsoak jaso behar ditu eta jakinarazpen pertsonalari buruz dauden arauak bete behar dira. Bukatzeko, garrantzitsua da zehapena jartzeko jarraituko zaion prozedura arautzeko arautegia egotea eta erabiltzaileek jaso ditzaketen zehapenak aurretiaz ezagutzea. Zehapenek arau haustea dakarten egitateen proportzioko berekoak izan behar dute. Kanporatuz gero, garrantzitsua da pertsona uzten den egoera aintzat hartzea eta bizi arriskuko egoerak saihestea. Neguan abiarazten diren neurriak (eskakizun urriko egoitza baliabideak) oso onak dira muturreko egoerak ekiditeko.
Aurten jasotako zenbait kexa herri-administrazioek jaso behar ez zirela jasotako zenbatekoak itzultzeko egindako eskaerari buruzkoak dira. Eskatzen diren zenbatekoak oso handiak dira eta horregatik herri-administrazio guztietara jo dugu adierazteko oso garrantzitsua dela edozein irregulartasuni ahalik eta lasterren igartzea, ahultasun ekonomoko egoeran dauden pertsona eta familientzat zorra pilatzeak dakartzan ondorioengatik. Halaber, garrantzitsua deritzegu, eta hala adierazi dugu, zenbatekoak itzuli beharra ebazteko ezarritako prozedura betetzeari eta, bereziki, zenbatekoa itzuli behar izateko arrazoia jakinarazteko argitasuna eta xehetasuna zaintzeari, itzuli beharreko zenbatekoa, jaso behar ez zela jasotako zenbatekoa zein datatatik itzuli behar den eta espedienteari eragiten dioten gainerako inguruabarrak, hala nola pertsonen entzutea eta ebazpenari jarri ahal zaizkion errekurtsoak, argitzeari (147/2010 Dekretuko 56. artikulutik 58.era).
Kexetako batek zioenez, zenbatekoa itzultzeko prozedurari udaltzaingoaren txosten batean oinarrituta eki zitzaion. Arartekoak administrazio eskudunari, besteak beste, funtzionario publiko batek egindako txostenen froga beteko balioaren azterketa helarazi zitzaion. Froga beteko balioa izateko eskatutako formaltasunak bete behar dira. Froga beteko izaera hori herri-administrazioak dauzkan datuak edo funtzionarioak "in situ" egiaztatutako egitate objektiboak daudela islatzen duten agirietarako mugatuta geratu behar da. Kasu horri dagokionez, herri-administrazioak ez zeuzkan txostenak zekartzan datuak. Eraginkortasuna ezaugarri hori ez daukaten egitateetara hedatzerakoan egileari adierazitakoa sinetsarazi dioten elementuak edo frogak eskatu behar dira. Froga betea ez da eduki litzaketen interpretazio edo balio-judizioetara ere hedatzen. Beraz, funtzionarioak euren objektibotasunagatik zuzenean antzeman diezaiekeen egitateak, eta haietatik zuzenean ondoriozta daitezkeenak edo aktan bertan jaso behar diren frogabideen bidez egiaztatutakoak bereizi behar dira. Arartekoaren iritziz, prestazio ekonomikoak etenarazten eta, kasu batzuetan, deuseztarazten ari diren txostenak eta jaso behar ez zirela jasotako zenbatekoen itzulpena gehiago eta hobeto arautu behar dira. Komeni litzateke balizko edukia aurreikustea, ziurtasun presuntzioa dakarten puntu guztiak berariaz zehaztuz, eta haiek garatzeko prozedura finkatzea. Era berean, haien fidagarritasuna ahalbidetzeko gutxieneko baldintza objektibo eta subjektiboak eduki behar lituzkete, haien artean gezurtatzeko aukera; alegia, subjektu pasiboa lehenago, ezinezkoa ez bada, entzuna izan ahal izatea, eta haren edukiari aurka egin ahal izatea. Bestelako frogabideak, hala nola lekukoen adierazpenak, erabiltzen badira, dagozkion berme guztiak bete behar dituzte: interesdunari jakinarazteko aukera egon behar da eta hark gezurtatzeko aukera izan behar du, egozketa-froga berme guztiekin lortu behar delako.
V.3. Gizarte ahultasuneko egoerak
Jasotzen ditugun kexetako asko gizarte ahultasuneko egoeran dauden pertsonei dagozkie. Kexatzen dira jasotzen duten soldatarekin ezin dietelako gastu arruntei aurre egin: etxebizitzaren alokairua edo hipoteka, horniketak (elektrizitatea, gasa...) eta elikagaiak. Haien ardurapean adingabeak dauzkate edo mantenu-pentsioa ordaindu behar dute baina ez dute diru-sarrera nahikorik gastuei aurre egiteko eta ezin dira gizarte laguntzen onuradunak izan.
Helarazten dizkiguten beste ahultasun egoera batzuetan, pertsonek, osasun mentaleko arrazoiengatik, ezin dituzte bete oinarrizko gizarte zerbitzuek jakinarazten dizkieten betekizunak, hala nola, etxebizitza bilatzea edo eskatutako agiriak aurkeztea. Pertsona horiek laguntza terapeutiko handia behar dute eta euren bizitzako erabaki guztiei eragiten dien laguntza eskatzen dute. Gizarte zerbitzuentzat zaila da behar horiek asetzea, osasun mentalari dagokion alderdiagatik eta, hain zuzen ere, oinarrizko gizarte zerbitzuek burutzen duten eginkizunetako bat pertsonen autonomiaren alde egitea delako.
V.4. Erroldan inskribatzeko zailtasunak
Aurten kexa gutxiago jaso dugu agiri batzuk, hala nola alokairu kontratua, ezin aurkezteak erroldan inskribatzeko eragindako zailtasunei buruz, eta haietako gehienak konpondu egin dira, arauak erroldako datuetan udalean, zein ere den etxebizitza okupatzeko titulua, benetan bizi ohi den biztanle kopurua islatu behar dela eskatzen duela gogorarazi dugunean. Antzemandako arazoek zenbait udaletan bizi diren etxerik gabeko pertsonei edo, egoitza zentroei dagokienez, haietan bizi diren adingabe edo helduei eragiten diete. Aurten Gasteizko Udalak jarduteko protokolo bat onartu du bizileku bazterketa egoeran dauden pertsonak erroldatzeko.
V.5. Arreta soziosanitarioa
Osasun arazoak izanda, mendekotasun egoera onartu zaien eta gainera gizarte eta bizileku bazterketa egoera larrian dauden pertsonei dagokienez, eskuduntza arazo bat dago: ea arreta eman behar dien administrazioa udala ala Foru Aldundia den. Pertsona horiek gizarte larrialdiko baliabideetan egon daitezke. Garrantzitsua da administrazioen artean koordinazio egokia egotea pertsonek behar duten arreta jaso ahal izateko. Zenbait kexa jaso dugu egoera hori dela-eta, baita Gasteizko Udalak mendekotasuna onartu zaien pertsonei arreta ez ematea erabaki duelako, gizarte bazterketa larriko egoeran egon arren.
V.6. Bereizkeria edo tratu desegokia
Kexa batzuen arrazoia gizarte zerbitzuen erabiltzaileek jasotzen duten tratua da. Kexa horietan pertsonek adierazten dutenez, gizarte zerbitzuek begirunerik gabe tratatu ditu edo zalantzan jarri ditu DBE eskabidea aurkezteagatik. Kexa horiek atzerritarrei eragin diete eta, beraz, etorkinen arloari buruzko atalari lotzen gatzaizkio.
V.7. Elkarbizitza arazoak
Kexa mota honek ezaugarri komuna dauka: auzokide komunitatean pertsonaren batek edo batzuek euren auzokideentzat gizabidezkoa ez den jokabidea daukate, hala nola zaratak, kolpeak, etab. Arazo korapilatsuak izan ohi dira, elkarbizitza hutsari orokorrean osasun mentalarekin eta gizarte bazterketarekin zerikusia duten beste alderdi batzuk gehitu behar zaizkiolako. Horrek esan nahi du udal oinarrizko gizarte zerbitzuak
ere maiz nahastuta daudela, gizarte horien erabiltzaileak izan ohi direlako.
Arartekoak honakoa aztertzen du: administrazioak auzokoen salaketen aurrean izandako esku-hartzea eta ea esku-hartze horrek kontuan izan duen zailtasunak dauzkaten pertsonak direla eta, beraz, osasun mentaleko zerbitzu batera bideratu edo, kasu oso larrietan, ezgaitzeko prozesua hasi beharra egon daitekeela.
Arartekoak ezin die heldu banakoen arteko harremanei buruzko arazoei eta ezin ditu epaitu pertsonen osotasunaren aurkako hutsegiteak edo delituak. Kontu horiek auzitegien eskumenekoak dira. Arartekoak gauza bakarra egiaztatzen du: ea ordena publikoko indarrak deitutakoan bertaratu diren eta ea udalak auzoko gatazka horiei arreta emateko zerbitzurik daukan, edo gizarte zerbitzuek euren lana burutu duten, gizarteratzeko gizarte esku-hartzea jasotzen duten pertsonak izan ohi direlako.
Aurten izapidetutako kexetan, administrazioen jarduketak egokiak izan dira; izan ere, ahaleginak egiten ari dira, ez bakarrik ordena publikoaren ikuspegitik, auzoko elkarbizitza hobetzeko.
VI. Ondorioak
Jarraian, arloari dagozkion kontuen artean, euren interesagatik 2011n jarraipen berezia behar duten kontuak azpimarratuko ditugu.
1. Gizarte zerbitzuen euskal sistemak eta Diru-sarrerak bermatzeko sistemak tresnak behar dituzte Euskal Autonomia Erkidegoko prestazioak eta zerbitzuak homogeneoki garatu ahal izateko. Haietako batzuk onartzeke daude oraindik.
2. Enplegu politiken transferentzia aukera ona da prestazio ekonomikoak jasotzen dituzten pertsonen enplegua pizteko, pertsona bakoitzaren egoera eta inguruabar pertsonalak alde batera utzi gabe; hots, gizarteratzeko ibilbide pertsonalak eta talde guztien, hala nola emakumeen, familien, gutxiengo etnikoen kideen, eta abarren inguruabarrak.
3. Bazterketaren zioei buruzko azterketa eta eztabaida publikoa falta da, Europar Batasuneko milioika pertsonei eragiten dien errealitatea delako, 2010ean, txirotasunaren eta gizarte bazterketaren aurkako europar urtean agerian geratu denez. Iruzurraren aurkako borrokako protokoloei buruzko informazioak, eta herri-administrazioek hura saihesteko daramatzaten jarduketek, bizirauteko arazoak izanda eskubideen, hala nola bizi duinerako eskubidearen jabe diren herritarrak estigmatizatzea ekidin behar dute.
4. Etxerik gabeko pertsonek gizarte eta osasun baliabide eta baliabide soziosanitario ugariak eta ibilbide malguak behar dituzten, gizarteratzeko prozesuak ez direlako linealak. Arreta duina ematen duten betekizun txikienetako baliabideak eta konpromiso zorrotzagoak eta laguntasun pertsonalizatua dauzkaten beste batzuk, edo kudeaketa publiko eta pribatuko baliabide ondo koordinatuak egotea ona da eta egoera aniztasunari egokitzen zaio.
5. Prestazio ekonomikoak kudeatzen dituzten administrazioek haien izapidetzean aurreikusitako arauak eta administrazio prozedura arautzen duen legedian xedatutako bermeak eta eskubideak bete behar dituzte, entzute eta berdintasuneko printzipioa betetzeko arreta berezia jarriz. Eteteko zioak arrazoituak izan behar dira eta ez da egokia zehapen prozeduraren ordez etete prozedura erabiltzea, xede desberdinak dauzkatelako.
6. Krisialdi egoeran herri-administrazioek abiarazitako neurriak funtsezkoak dira, bai bazterketa larriko prozesuak saihesteko bai pertsonek enplegua lortzeko aukerak eta enpleguaren hazkundea hobetzeko.