Ondorio nagusiak
Testuaren atal batzuetan, “familiei laguntzeko euskal sistema” gisa aipatu dugu familiei laguntzeko abiarazi diren neurrien multzoa (edo, lehen esan bezala, eragin handia dutenena), baina jakin badakigu “sistema” hitzak nolabaiteko plangintza eta antolaketa iradokitzen dituela, nahiz eta kasu guztietan ez den halakorik izan.
Familia gizarte-eraikuntza bizi bat da, etengabe garatzen da eta gizarte-aldaketa propioekin aldatu egiten da, formalizazio-moduak, barne-egitura edo konposizioa ere aldatzen direlarik, berezko dituen funtzioak betez. |
Familia-ereduak anitzak diren arren, aho batez esan daiteke familia gizarteko antolaketa, hezkuntza eta bizikidetzarako oinarrizko egitura dela gure gizartean, lehen mailako gizarte-sare oinarrizkoena eta ezinbestekoena baita. Sare horren bidez, hain zuzen ere, pertsonek gure gizartean funtsezkoak diren afekzio, hezkuntza eta harremanetako funtzioak jaso eta ematen dituzte.
Halaber, gizarte-eraikuntza bizi hau gizarte-aldaketen menpeko eta sortzaile ere bada, eta gizartearen bilakaerak harreman zuzena dauka haren konposizioan eta barne-egituran dauden aldaketetan.
Azken urteetan, zehazki, barne-aldaketa handiak egon dira; besteak beste, bizikidetza igo egin da familia egituratzeko bide egonkor gisa (bikoteen kalterako) eta familien tamaina murriztu egin da (oraintxe bertan batez besteko tamaina 3 kide baino apur bat gehiagokoa da).
EAEn munduko biztanleria-piramide zaharrenetakoa dago, ugalkortasun-tasa baxuaren eta bizi-itxaropen altuaren ondorioz. Horrez gain, emantzipazio-adina munduko berantiarrenetakoa da, bizikidetza-tasak geroz eta altuagoak dira, eta zailtasun larriak daude familia, lana eta bizitza pertsonala uztartzeko. Horrek guztiak eragin zuzena dauka jaiotza-tasaren murrizketan eta gizarte-sistemaren iraunkortasunean.
Adierazi dugun bezala, hainbat kanpo-faktorek dute eragina familian, eta, beraz familiei laguntzeko pol
itiketan horiek landu ahal eta behar dira. Izan ere, familiek betetzen dituzten funtzioak beraiek soilik bete ditzaketen neurrian, herri administrazioak horiek babestu beharko ditu, kostuak konpentsatuz eta erraztasunak jarriz, baliabide eta zerbitzuak tarteko.
Esate baterako, erakunde publikoek bermatu egin beharko dute ezkontza bidez araututako bikoteek eta ezkontza bidez araututa ez daudenek eskubide berdinak dituztela, eta, era berean, pol
itika eraginkorrak antolatu beharko dituzte, familiak nahi bezala gara daitezen (tamainari, antolaketari eta bizikidetza-ereduari dagokienez). Hori horrela, beren funtzioen garapena babestu beharko dute, neurri eta baliabide ekonomiko eraginkorren bidez.
Are gehiago, egungo beharrizanetara egokitzen den eta baliabide nahikoak dituen familiei laguntzeko pol
itika eraginkor, integral eta malguaren bidez soilik lortuko da –beste herrialde batzuetako esperientziak islatzen duen bezala– egungo biztanleriaren zahartzeari buelta ematea eta egungo gizarte-babeseko sistema iraunkor bihurtzea.
Familiei laguntzeko |
Familiei laguntzeko pol
itikak ezartzeko urrats garrantzitsua familien beharrizan berrietara egokitutako legegintza-esparru bat finkatzea da.
EAEk apurka-apurka “familiaren ikuspegia” sartu du bere araugintzan. Hasiera batean arreta publikoko sistema bakoitzak bere helburu, zerbitzu, egitura eta antolaketa propio eta partikularrak zehaztu zituen, baina azken urteetan hedatu egin da zerbitzu hauek emateko moduak familiengan edo familia desberdinen beharrizan desberdinetan duen eragina, eta, horretarako, banakakoen araberako erantzunak ematen dituen korronte bat sustatu da, banakakoen ikuspegitik ere eskatu dena.
Berez, familien gaineko araudi esparru propio eta berria izateak (familiei laguntzeko 13/2008 Legearekin eta haren garapen-tresnekin bat) familiei laguntzeko pol
itika propioa ezartzeko aukera ematen du, nahiz eta oraindik ez daukan bere eragina areagotzeko nahikoa neurri.
Euskal legegintza-esparrua aztertuta ondorioztatu daitekeenez, jauzi nabarmena egon da familia desberdinak daudela aitortu eta horiek babesteko orduan. Hala bada, gure autonomia-erkidegoan gizarte-aldetik aurreratuta dagoen legegintza-egitura bat ezarri da esparru europarraren barruan, batez ere askatasun afektibo eta sexualaren gaineko eskubideei dagokienez, edo mendetasunari, babes faltari eta bazterkeriari arreta emateko gizarte-zerbitzuen gaineko eskubideei dagokienez.
Edonola ere, egia da Euskadin oraindik ere alderdi ahulak daudela, esaterako familia, lana eta bizitza pertsonala gogotik uztartzen dela sustatzeko tresna eraginkorrak garatzearen aldeko apustu publiko oraindik eskasa, tresna gakoa dena biztanleria-piramidearen aldaketan eta garapen eta eragin handienetako elementua dena Europa mailan.
Gizartearen eta familien etengabeko bilakaera eta eraldaketaren ondorioz, gizarte-aldaketen arabera garatzen eta egokitzen den lege-esparru batek soilik ezarriko du jarduera-testuinguru egokia, EAEko familien beharrizanei erantzun eraginkorrak emateko pol
itika publikoak ahalbidetuko dituena.
Era berean, araudi-esparru honen garapenaz gain, tresna eraginkorrak ezarri behar dira, aurrekontu-hornidura nahikoekin familiei laguntzeko babes zehatzak antolatu daitezen –batez ere haurren esparruan–. EAEn, hain zuzen ere, inplikazio baxuagoa dago eremu horretan, herrialde europar gehienen aldean.
Egindako diagnostikoa kontuan hartuta, hainbat ezaugarri ezar daiteke, familiei laguntzeko sistema euskaldunaren ezaugarri nagusi gisa:
Familiaren ikuspegia oraintsu hartu da kontuan erakundeetan eta oraindik eragin urria dauka; halaber, eragin altuko sektore-politiketan familiaren ikuspegia falta da
Politika publikoetan oraintsu antolatu da erakunde instituzional bat da, familiaren ikuspegia zeharka sartzea ahalbidetu duena.
Izan ere, mende berriaren hasieran, (Eusko Jaurlaritzako Familia Zuzendaritza eta familiei babesteko lehen erakunde arteko planak sortuta) eta batez ere 2008. urtetik aurrera (13/2008 Legearekin eta haren garapenarekin, eta batez ere erakunde arteko III. planarekin) familien arloko espazio propio bat ezarri da, bai antolakuntza-mailan, bai neurri materialak abiarazteari dagokionez.
Hala ere, garapen hori oraindik hasi berria da:nahiz eta lege-esparruak ezartzen duen familiei laguntzeko pol
itikek zein norabide hartu behar duten, oraindik ere neurri propio garrantzitsuak falta dira eta zailtasun objektiboak daude erakundeen sare konplexu honetatik (EAEkoa kasu) jarduteko, batez ere lurralde historikoei eta tokiko erakundeei dagokienez.
Esan genezake, bestalde, oraindik ere Familia Pol
itikarako Zuzendaritza berariaz aitortu behar dela familiei laguntzeko pol
itikak zeharkako bihurtzeko bidean eta, prozesu horretan, nahitaez uztartu behar direla neurri zuzen propioak eragin altuko beste batzuekin (gizarte, zerga, hezkuntza, garraio, etxebizitza... arlokoak), familiei laguntzeko erakunde arteko III. planean aurreikusitakoari jarraiki.
Izan ere, zeharkako ikuspegirik eza defizit historikoa da familiengan eragin altua duten pol
itikak osatzeko orduan eta koordinazio urriko egoerak sortu dira pol
itika eta neurri zehatzagoak jorratzen dituzten administrazio, organo eta administrazio-unitate desberdinen artean, familiengan eragin altua dutelarik.
Koordinazio-falta hori lotuta dago, besteak beste, familian gutxi oinarritu den eta baliabide urriak dituen (Europako urrienen artean) estatu-eredu bat izatearekin, administrazio publiko bakoitzak eta lurralde historiko bakoitzak baliabideen gainean egindako garapen propioarekin (horrek, tokiko eta lurraldeko errealitate bakoitzera egokituta, desoreka nabarmenak eragin dituelarik), EAEko eskumen-ereduarekin (eta haren ondoriozko egitura antolatzailearekin) eta lehen aipatutako zeharkako ikuspegi-faltarekin.
Hori guztia dela eta, hiritarrek zatituegi ikusten dituzte familiak babesteko pol
itikak, bai horien aurkezpenari dagokionez, bai administrazio eskudunari buruzko orientazio eta jarraibideak emango dituen eta baliabideak eskuratu eta erabiltzeko tramiteak erraztuko dituen zerbitzu bateratuen faltari dagokionez.
Laguntza ekonomikoen sistemak bere horretan desberdintasun handiak eragiten ditu eta, funtsean, zerga-kenkarietan oinarritzen da
Kostuak konpentsatzeko neurriei dagokienez, EAEkoa sistema ez unibertsala, inbertsio publiko murriztukoa –bereziki seme-alabadun familiei laguntzeko orduan– eta batez ere sistema kenkarira orientatua da. |
EAEn kostuak konpentsatzeko pol
itiken unibertsaltasun-falta berariaz nabarmentzen da neurri ekonomikoen sistema dualean. Sistema hori, zehazki, eredu mediterraneoen oso antzekoa da.
Batetik, diru-sarrera nahikoak dituzten familiek konpentsazio ekonomikoak eskuratzen dituzte zerga-neurrien bidez, eta, baztertuta dauden edo hala egoteko arriskua duten familiek, aldiz, diru-sarrera baxuak izanda, diru-sarrerak bermatzeko sistemaren eskutik jasotzen dute arreta. Bi sistemak era bereizian diseinatzen dira, beste herrialde europar batzuetan ez bezala, eta, ondorioz, sistemaren koordinazioa eta ikuspegi integrala murriztu egiten dira.
Esan bezala, ahulezia-egoeran ez dauden familia gehienek familia gisa egiten dituzten funtzioekin eta horren gastuekin lotutako laguntza ekonomikoak jasotzen dituzte, batez ere zergen bidez (zergetako kenkarien bidez, bereziki PFEZen).Sistema honek ahulezia nabarmena islatzen du. Izan ere, desgrabazioak egiteko diru-sarrera nahikoak dituzten familiek soilik erabil dezakete sistema hori eraginkortasunez, eta, beraz, eztabaidagarria da ea sistema nahikoa mailakatua den eta zein neurritan alda litekeen, berau unibertsalizatu ahal izateko, beste herrialde batzuetan egiten ari den bezala.
Euskadin familiei egindako aldizkako transferentzia unibertsalen pisua, bestetik, oso urria da, eta, funtsean, seme-alabak dituzten familientzako diru-laguntzei buruzko Eusko Jaurlaritzaren 255/2006 Dekretuan arautzen diren laguntzetara mugatzen da. Horixe da, hain zuzen ere, seme-alabak dituzten familiei laguntzeko gastu publiko murriztua azaltzen duen arrazoi nagusietako bat (are gehiago beste herrialde batzuekin alderatzen badugu). Gainera, funtsezko elementua da testuinguru europarrarekiko aldea ulertzeko, azken horretan aldizkako transferentzia unibertsalak seme-alabak dituzten familiei laguntzeko sistemaren oinarria baitira, kostuak konpentsatzeari dagokionez.
Familia, lana eta bizitza pertsonala uztartzeko pol
itiken garapen urri eta berantiarra, orduko dedikazio handia daukan esparru profesionalean
Nahiz eta familia, lana eta bizitza pertsonala uztartzeko helburua erkidego-zuzenbidearen eremutik gehien jorratu den gaietako bat izan den, EAEk neurri gutxi garatu ditu eremu honetan eta orain dela gutxi gainera.
Hala ere, elementu hori funtsezkoa da. Izan ere, familien babes integrala, koordinatua eta bitarteko nahikoduna garatzeko estrategiaren aldeko apustu indartsu eta argia egin duten herrialdeak soilik izan dira gai jaiotza-krisiari aurre egiteko eta beren biztanleria-piramidea zuzentzeko. Errealitate hori, hain zuzen, larria da Europa osoan eta, batez ere, EAEn.
Estrategia honetan, hasteko, ekoizpen-ereduaren egitura arrazionalizatzen da, bereziki ordutegiei dagokienez. Herrialde europar gehienetako egiturekin alderatuta, gure ordutegiak zabalegiak dira, bizitzako alderdi desberdinak uztartzearen gaineko neurri zehatzak eraginkorrak izan daitezen.
Uztartzeko neurri zehatzei dagokienez, estatuko araudiaren pisu garrantzitsua nabarmendu behar da lehendabizi, eragiketa-marjina txikia uzten baitu araudi autonomikoan. Adibiderik esanguratsuenak aitatasun eta amatasunaren baimenak dira, EAEn emakume eta gizonen berdintasunerako 3/2007 Lege Organikoa eta lan-arloko eta Gizarte Segurantzarako estatu-mailako beste arau batzuk betetzen dituztenak. Horien arabera, 16 asteko baimena dago amatasun-baimenetan (zati bat aitaren baimenarekin partekatu daiteke) eta 13 egun zehatz daude gizonen kasurako, zerga-oinarriaren %100ean ordainduta.
Nahiz eta egia den amatasun/aitatasun lizentzien epe horiek batez besteko europarraren barruan daudela (EBko herrialdeek orokorrean 15 eta 20 aste arteko amatasun-baimenak ezartzen dituzte eta 10 egunetakoak aitatasunaren kasuan), horrek ez du esan nahi familia europarren jomuga direnik, gizarte-mugimendu garrantzitsu batek berau 24 astera luzatu nahi baitu amatasunaren kasuan eta apurka-apurka aiten baimena luzatu, biak parekoak izan arte.
Aipatutako eragiketa-marjina autonomikoan EAEk ekimen zehatzak garatu ditu eta honakoak azpimarratu behar dira:
Diru-laguntzen kapituluan, eta kostuak konpentsatzeko neurri gisa, 177/2010 Dekretuan jasotako laguntzak daude (urtero garatzen eta zehazten direnak sail eskudunaren aginduaren bidez), eszedentzia, lanaldi-murrizketa eta abarren ondoriozko diru-sarreren galera partzialki konpentsatzea xede dutenak.
Neurri horiek, nahikoak ez diren arren (batez ere zenbatekoari dagokionez), positiboki baloratzen dira. Izan ere, lehen urratsa dira familien aitortza ekonomikoa emateko orduan; seme-alaben zaintzaz haragoko uztartzea aurreikusten dute, eszedentzia-egoerak eta mendeko pertsonak edota osasun-egoera larrian dauden pertsonak zaintzeko lanaldi-murrizketak jasota; eta familien zaintza-sistema formalaren eta ez formalaren artean hautatzeko aukera babesten dute, laguntza ekonomikoa ematen baitzaio etxean familia-zaintzarako kontratazio bat gauzatzeari.
Baliabide eta zerbitzuen kapituluan, erkidegoko baliabideen bidez orientatu da familientzako laguntza publikoa. Horren adibide dira Haurreskolak, haurren kasuan, edo eguneko zentroak, mendekotasunaren eremuan. Zehazki:
Seme-alabak dituzten familiei laguntzeko esparruan Haurreskolen alde egindako apustu indartsua nabarmena da; azken hori, hezkuntzako baliabidea bada ere, ezinbesteko laguntza da familia, lana eta bizitza pertsonala uztartzeko orduan.
Hurbileko baliabideak dira, eta, azken urteetan gogotik garatu diren arren, oraindik ere desorekak dituzte lurralde-estalduran (batez ere biztanleria altuko hiriguneetan).Testuinguru europarrarekin alderatuta ordutegietan malgutasuna eta zabaltasuna eskaintzen duten arren, gure lan-merkatuko gehiegizko ordu-dedikazioaren ondorioz, familia askorentzat baliabide hau ez da guztiz erabilgarria.
Mendetasun-egoeran dauden pertsonak dituzten familiei laguntzeko esparruan, EAEn hainbat baliabide jarri dira (etxez etxeko laguntza-zerbitzua, eguneko zentroak, egoitza-baliabideak, etab.) menpeko pertsonei laguntza emateko, bai etxean bertan, bai etxetik hurbil dauden tokietan.
Gizarte-zerbitzuen sistemako baliabide hauek eragin altua duten familiengan, kalitate-ratio oso altuak dituzte, eta batzuetan irabazi-asmorik gabeko erakundeek kudeatzen dituzte. Euskal sistemaren ezaugarri bereizgarrietako bat da hori eta esparru horretan eredu kontinental europarrekin lotzen du.
Hala ere, eguneko zentroetan eta egoitza-zentroetan dauden plazei dagokienez, erregistratzen diren itxarote-zerrendek baliabide urriak daudela islatzen dute, batez ere menpeko egoeran dauden 65 urtetik gorako biztanleriari bideratzen zaizkien baliabideetan.
Autonomia sustatzeko eta mendetasun-egoeran dauden pertsonei arreta emateko abenduaren 14ko 39/2006 Legeaindarrean jartzeak ez du lagundu gure administrazioek azken urteetan gizarte-zerbitzuen arloan egin duten apustu sendoan. Bai estatuko Administrazio Orokorrak ezarritako gutxieneko intentsitateek –orokorrean EAEn ezartzen ari zirenak baino baxuagoak–, bai prestazioak jasotzeko eskubidearen eraginkortasunari buruzko irizpideek, administrazio horrek hartu dituenak krisi-egoeraren ondorioz, kasu batzuetan kaltetu egin dute arreta areagotu eta etengabe hobetzeko bide hori.
Oro har, baliabide hauek koordainketa-sistema dute, familiaren diru-sarreren araberakoa, eta oraindik unibertsalak ez diren arren (batez ere seme-alabak dituzten familiei laguntzeko orduan), sistemaren bokazioa apurka-apurka eta era iraunkorrean garatzen ari da, datozen urteetan unibertsala izan dadin.
Azkenik, atal honetan azpimarratzekoa da lan-ordutegien zabalera, lan-merkatuaren eskastasuna edo hainbat baliabideen unibertsaltasun-falta bezalako faktoreen ondorioz familiaren babes informala oraindik ere asko erabiltzen dela. Aitona-amonen zeregina nabarmena da arlo horretan, zainketak beraiek jaso ordez, sarritan familientzako babes aktibo nagusiak baitira beren seme-alabak zaintzeko orduan. Jakina da, era berean, kasu batzuetan familiaren ekonomian ere laguntzen dutela beren erretiro-pentsioekin, familientzako ekarpen ekonomiko garrantzitsua izanik.
Familiengan eragin altua duten pol
itikek garrantzi handia dute familiei laguntzeko pol
itiken euskal sisteman eta, askotan, gizarte-ahulezian dauden familiei arreta emateaz arduratzen dira
Familiengan eragin altua duten pol
itikek, askotan, familien ahulezia-profiletan esku hartzen dute (baita uztartzeko beharrizan askotan ere), eta, horien artean, gutxienez honako arrazoiak jaso behar dira:
Hasteko, diru-sarrera baxuak dituzten familiek babes ekonomikoa eta laguntza teknikoa jasotzen dituzte Diru-sarrerak bermatzeko 18/2008 Legeari jarraiki, bertan eskubide bikoitzaren printzipioa ezartzen delarik: bizitzaren oinarrizko beharrizanei aurre egiteko bitarteko ekonomikoak jasotzeko eskubidea eta erkidegoko arreta-esparruan gizarteratzeko eta laneratzeko babesak jasotzeko eskubidea.
Guraso-gaitasunak betetzeko zailtasunak dituzten familientzako laguntzak, batez ere beren seme-alaben beharrizan fisiko eta emozionalei zaintza eta arreta emateari dagokienez, udaleko gizarte-zerbitzuek antolatzen dituzte lehendabizi. Esan beharra dago oinarrizko gizarte-zerbitzuek (orokorrean) eta gizartean eta hezkuntzan esku hartzeko taldeek (zehazki) gizartean eta hezkuntzan egiten duten lana gehiago garatzea komeni dela, eta, horretarako, familien konpainia, orientazio, prestakuntza eta prebentziorako programak zabaldu eta sakondu beharko liratekeela.
Hirugarrenik, mendekotasun-egoeran dauden kideak dituzten familiak daude. Gizarte Zerbitzuei buruzko abenduaren 5eko 12/2008 Legearen arabera, Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren helburuak pertsonen autonomia sustatzea eta mendekotasunaren ondoriozko beharrizan pertsonal eta familiarrak aurreikusi eta asetzea dira. Lege horrek gizarte-zerbitzuak jasotzeko eskubide subjektiboa jasotzen du, hiritarren eskubidea izanik. Zerbitzuek, bada, lehentasuna dute diruzko prestazioen gainean.
Hala ere, nabarmendu beharra dago estatu-mailan otsailaren 11ko 174/2011 Errege Dekretuaren bidez onartutako baremoaren araberakoa dela gaur egun mendetasun-egoeraren aitortza, eta, ondorioz, babes-sistemara sartzeko gakoa. Baremo hori aplikatzean, hala ere, murriztu egin da balorazio-berrikuspenen maila eta aurreko baremoan baino mailaketa baxuagoak ezarri dira antzeko egoeretarako. Profesionalek eta elkarteek, era berean, baloratutako pertsonen babes– eta ikuskapen-beharrizanak ikusita zail uler daitezkeen mailaketa batzuk adierazi dituzte. Baremo horien ondorioz, izan ere, kasu askotan diru-laguntzak eskuratzeko orduan kanpoan gelditzen dira, laguntza horiek funtsezkoak izanik zaintzailak babesteko, eta batzuetan zerbitzuetatik at ere geratu dira.
Azkenik, pertsonen autonomia sustatzeko eta mendetasun-egoerari arreta emateko pol
itiken garapenean estatu-mailan egondako atzerapen nabarmena ikusita, funtsezkoa da, batetik, administrazio publiko euskaldunek duten ahalmena betetzen jarraitzea, autonomia sustatzeko eta mendetasun-egoeren dauden pertsonei arreta emateko legeko 7 eta 11.2 artikuluen arabera, ukitutako kolektiboari babes-maila osagarriak ezartzeko orduan; eta, bestetik, Gizarte Zerbitzuen Karterari buruzko Dekretua onartzeak eskaintzen duen aukera aparta aprobetxatzea, aipatutako atzerapena arintzeko eta EAEko Gizarte Zerbitzuei buruzko abenduaren 5eko 12/2008 Legea eraginkortasunez ezartzen dela bermatzeko.
Azkenik, ahulezia-egoeran dauden beste familia-errealitate batzuen beharrizan zehatzak babesteko berariaz ezarritako neurri gutxi dagoela azpimarratu behar da. Kasu horietan egongo lirateke, besteak beste, kide bakarreko gurasoak, sexu bereko gurasoak, familia egituratu gabeak edo beren jatorriagatik integratzeko zailtasunak dituztenak.
Nahiz eta 13/2008 Legeak familia-ereduen aniztasuna eta familia-mota desberdinentzako pol
itikak garatzeko beharra jasotzen dituen, egia esan legezko printzipio horiek (orokorrean) oraindik ez dira garatu, ekimen oso zehatzez harago; esaterako, beren etniagatik integratzeko zailtasunak dituzten familiei buruzkoak (tokiko programen bidez, adibidez Bilbon PiseKaló edo Araban babes-falta larrian dauden seme-alabak dituzten familia ijitoekin esku hartzeko berariazko programa), genero-indarkeriaren biktima izan diren emakume edo adingabedun familiei buruzkoak (esaterako, zeharka, etxebizitzaren gaineko ekintza positiboko neurrien bidez edo, zuzenago, egoera horiek babestu eta antzemateko ekimenen bidez, Bizkaiko Foru Aldundiak babestuak kasu), edo, oraintsuago, arauz kanpoko genero-jarrerak dituzten adingabedun familiei buruzkoak (esate baterako, Berdindu Familiak zerbitzua, Eusko Jaurlaritzako Familia Pol
itikarako eta Komunitate Garapenerako Zuzendaritzaren barruan).