3. Batez ere krisi-garaian politika publikoen gidari izan beharko luketen giza eskubideen printzipioak
A. Giza eskubideak unibertsalak, banaezinak eta elkarren mendekoak dira
”Giza eskubide guztiak unibertsalak, banaezinak eta elkarren mendekoak dira eta elkarren a
rtean erlazionatuta daude. Nazioarteak modu globalean eta era bidezko eta zuzen batean hartu behar ditu giza eskubideak, berdintasuna oinarri dela eta denei pisu bera ematen diela”. Hala, hotsandiz gelditu zen idatzirik Vienako A
dierazpena eta Ekintza Programa, 1993ko ekainean egindako Giza Eskubideen Munduko Konferentziaren ostean134.
Giza Eskubideen Europako A
uzitegiak (GEEA) jadanik Airey Irlandaren a
urka kasu entzutetsuan (1979) a
dierazi zuen Giza Eskubideen Europako Hitzarmenak batez ere eskubide zibil eta politikoak jasotzen baditu ere a
rtikulu gehienek dituztela inplikazio ekonomiko eta sozialak, eta, beraz, ezin direla irmoki bereizi eskubide sozioekonomikoak eta Hitzarmenak a
itorturiko eskubideen esparrua135.
Gizarte-eskubideen unibertsaltasuna Konstituzioko 1.1 a
rtikuluaren a
rabera Espainiak eratzen duen «zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoaren» ezinbesteko elementua da. Jadanik 1950ean, T.H. Marshallek, EESKNIren sustatzaileetako batek (gaur egun mundu osoko 160k dute berretsia ituna), a
dierazi zuen eskubide sozialek, eskubide zibilekin eta eskubide politikoekin batera, edukiz hornitzen dutela «herritartasun» kontzeptua136. Marshallentzat, herritartasun sozialak berekin dakar, eskubide den a
ldetik, gizartean erabateko parte-hartzea ziurtatzeko beharrezkoa den gutxieneko ongizate-estandar bat bermatzea. Herritartasunaren ideiaren interpretazio hori oinarritzat hartuta, gizarte-bazterketak herritartasuna era as
ke eta erabatekoan baliatzeko ezintasuna dakar. Bigarren Mundu Gerraren ostean mendebaldeko Europan eraikitako ongizate-estatuak herritartasun-eredu horrixe erantzuten dio. Ez a
lferrik, EESKNIren 11.1 a
rtikuluak honako hau a
itortzen du: «pertsona orok du eskubidea beretzat eta bere familiarentzat bizi-maila egoki bat izateko, a
re elikadura, jantzi eta etxebizitza egokiak izateko ere, eta existentzia-baldintzak etengabe hobetzeko».
B. Berdintasuna eta bereizkeriarik eza dira giza eskubideen sistema osoaren elementu egituratzailea
Bereizkeriarik eza eta berdintasuna, beste manu batzuen a
rtean Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituneko 2.1 a
rtikuluan (EZPNI)137 eta EESKNIko 2.2 a
rtikuluan a
itorturikoak, giza eskubideen nazioarteko a
rauen funtsezko osagaiak dira, eta ezinbestekoak dira giza eskubide guztiak gozatzeko eta baliatzeko.
EESKen Batzordeak a
rgiro a
dierazi du “bereizkeriarik eza berehalako eta irismen orokorreko betebehar bat dela”138. Bereizkeria giza eskubideen a
urkako a
busuen a
urrean zaurgarriago izatearen kausa eta ondorioa da. Horregatik, erabateko berdintasuna bermatzeko, beharrezkoa da hala bereizkeria formala (legearen a
urrekoa) nola funtsezkoa erauztea; beraz, botere publikoen eginbeharra da “oztopoak kentzea, horiek (eskubideen osotasuna) eragotzi edo zailtzen badute; eta herritar guztien parte-hartzea erraztea, bai bizitza politikoan, baita ekonomia-, kultura-, eta gizarte-bizitzan ere” (1978ko Konstituzioko 9.2 a
rtikulua).
Berdintasun funtsezko edo materialarekiko konpromisoa izateko, noraezekoa da botere publikoek a
rreta berezia ematea talde zaurgarrienei edo baztertuta geratzeko a
rriskuan direnei: “Are baliabide a
ldetik muga larriak daudenean ere, direla doikuntza-prozesu baten ondorio, a
tzeraldi ekonomiko baten ondorio edo beste faktore batzuen ondorio, egiaz gizarteko kide zaurgarrienak babes litezke eta babestu behar dira, kostu txiki samarreko programak ezarriz”139.
Gizarte-eskubideen unibertsaltasunak, nahiz eta ez duen uniformetasun ekonomiko a
bsoluturik eskatzen gizarteko kide guztien a
rtean, ongizate a
ldetik gogobetetzeko gutxieneko batzuk eskatzen ditu, bai eta desberdintasun ekonomikoa pixkanaka gutxitzea ere.
C. Botere publikoek eskubide sozioekonomikoak errespetatu, babestu eta bete behar dituzte
Botere publikoek, EESKei dagokienez, hiru betebehar dituzte. Errespetatzeko betebeharra beteko bada, a
dministrazioak ez du eragotzi behar eskubide horiek gozatu a
hal izatea (esate baterako, osasun-laguntza edo hezkuntza ukatzea pertsona bati, diskriminatzailea izateagatik debekatuta dagoen faktore baten zioz). Babesteko betebeharra beteko bada, a
dministrazioak prebenitu eta eragotzi egin behar du hirugarrenek giza eskubideak urra ditzaten (esate baterako, ikastetxe pribatu batek ikasle bat ez onartu nahi izatea bere jatorri etniko edo nazionalagatik, bere sexu-orientazioagatik eta a
bar). A
zkenik, gauzatzeko edo betetzeko betebeharra beteko bada, botere publikoek beharrezko neurriak sustatu behar dituzte eskubide horiek progresiboki gauzatzeko140.
D. Eskubide sozioekonomikoak progresiboki gauzatu behar dira, “bide egoki guztietatik” erabil litezkeen “baliabide guztiak erabili a
rte”
EESKNIko 2.1 a
rtikuluarekin bat etorriz:
“Itun honetako a
lderdi-estatu guztiek konpromisoa hartzen dute neurriak hartzeko, bai nork bere a
ldetik, bai nazioarteko laguntza eta lankidetza nagusiki ekonomiko eta teknikoen bidez, harik eta hemen a
itortutako eskubideak erabateko eragingarritasuna progresiboki lortzeko bide egoki guztietatik erabil litzaketen baliabide guztiak erabili a
rte, horien barnean dela, bereziki, legegintza-neurriak hartzea”.
“Bide egoki guztietatik” a
dierazpena zentzu zabalean interpretatu behar da. Botere publikoek zehaztu behar dute, haiek baitute informazio garrantzizkoa, zein diren biderik egokienak eskubide horiek progresiboki gauzatzeko. Horrek esan nahi du a
dministrazioak froga-karga bere gain hartu behar duela, eta frogatu behar duela hartutako neurriak eta politikak egokiak direla eskubide sozioekonomikoak maila egokian betetzen direla bermatzeko141. A
zken batean, tresna bat egokia izango da gizarte-eskubideak gauzatzeko eraginkorra bada142.
“Erabilgarri dauden baliabide guztiak” esapideari dagokionez, EESKen Batzordeak a
dierazi du politika publikoak “egokiak” edo “arrazoizkoak” diren zehazteko hauxe a
ztertu behar dela: hartutako neurriek kontuan hartzen ote duten pertsona eta talderik zaurgarrienen egoera ezegonkorra, neurriak diskriminatzaileak ote diren, eta lehentasunik ematen ote zaien baztertuta edo baztertuta geratzeko a
rriskuan daudenei. Baliabideen mugari buruzko a
rgudioen a
urrean, besteak beste, Batzordeak irizpide objektibo hauek proposatzen ditu: a
) herrialdearen garapen-maila; b) balizko a
rau-haustearen larritasuna, eskubideen oinarrizko edukia oinarritzat hartuta; c) herrialdearen egoera ekonomikoaren larritasuna; d) botere publikoek erabilgarri dituzten baliabide mugatuekin beste premia garrantzizko eta presazko batzuk as
ebete behar izatea (esate baterako, hondamendi natural bat); eta e) botere publikoek a
haleginik egin ote duten kostu txiki samarreko a
ukerak bilatzeko; eta f) nazioarteko laguntza eskatzea143.
Nahiz eta EESKNIko 2.1 a
rtikulua pixkanaka gauzatzeaz mintzo den, EESK-k giza eskubide gisa a
itortzeak berekin dakar behintzat eskubide bakoitzaren “funtsezko mailak” as
ebetetzeko gutxieneko betebeharra. Betebehar gutxieneko eta zuzenekorik ez balego, eskubide horien a
itorpen formalak ez luke, hein handi batean, zentzurik izango. “Alderdi-estatuek gutxieneko betebeharrak bete ez izana baliabide erabilgarririk ez izateari egotzi a
hal izan diezaioten, frogatu behar dute a
halegin osoa egin dutela erabilgarri dituzten baliabide guztiak erabiltzeko, gutxieneko betebehar horiek lehentasunez as
ebetetzeko a
haleginean”144. Beste behin, botere publikoek frogatu behar dute, eta ez herritarrek eta ezta gizarte-erakundeek ere, zein diren biderik egokienak pertsonen ongizaterako bizi-maila egokiak gauzatzeko.
Eskubide bakoitzaren funtsezko mailak bermatzeaz gain, berehalako beste betebehar batzuk hauexek dira: jadanik a
ipaturiko diskriminatzeko debekua eta gizarte-eskubideak pixkanaka gauzatuko dituzten neurriak hartzeko betebeharra. Nahiz eta neurriek ondorio progresiboak izan ditzaketen, berehalako betebeharra da neurri horiek hartzea.
E. Eskubide sozioekonomikoen inguruko neurri a
tzerakorrak onartezinak dira, printzipioz
EESK-k pixkanaka gauzatzeko betebeharrak berekin dakar, orobat, neurri a
tzerakorrak edo berariazko a
tzerapen-neurriak debekatzea. Ezin da hartu jadanik eskubide batzuek lortu duten babes-maila gutxitzeko neurririk. Jadanik eratu diren eskubideak murriztea edo gutxitzea edo eskubide bat baliatzeko beharrezko legedia indargabetzea berariazko a
tzerapen-neurrien etsenplu dira, eta Nazio Batuetako EESKen Batzordeak EESKNIren prima facie urraduratzat dauzka, non eta Estatuak ez duen frogatzen guztiz justifikatuta daudela, Itunean a
urreikusitako eskubideen osotasunari erreferentzia eginda eta erabilgarri dauden baliabide guztiak erabat erabili direlako145. Beraz, Estatuak justifikatu behar du herritarren a
urrean bere politiken egokitasuna.
F. Botere publikoek beren ekintzen kontuak eman behar dituzte eta ordainerako, informazioa eskuratzeko eta herritarren parte-hartze a
ktiborako eskubideak bermatu behar dituzte
Kontuak emateko prozesuaren bidez, a
dministrazioak giza eskubideen inguruko betebeharrak, batez ere eskubide sozioekonomikoei dagozkienak, nola bete dituen erakutsi, a
zaldu eta justifikatzen du. Bestalde, kontuak emateko prozesuak titularrei a
ukera ematen die gobernuek giza eskubideei dagokienez zer lehentasun dituzten ulertzeko. Prozesu horretatik ondorioztatzen bada botere publikoek gizarte-eskubideren bat urratu dutela, eskubideen titularrek a
ukera izan behar dute baliabide eragingarri bat eta ordaina eskuratzeko146.
Ordain-modalitate eragingarri bat errekurtso judiziala da. Nahiz eta EESKNIk ez duen berariaz a
urreikusten gizarte-eskubideen galdagarritasun judiziala (edo justiziabilitatea), EESKen Batzordeak baieztatu du 2.1 a
rtikuluko erreferentzian “bide egoki guztien” mendekotzat jo litekeela:
”Itunean ez dago a
itorturiko eskubiderik sistemetariko gehien-gehienetan behintzat justiziabilitate-alderdi esanguratsu batzuk badituztela jo ezin denik. (...) Beraz, definizioz a
uzitegien esparrutik kanpo kokatuko lituzkeen eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalen sailkapen zurrun bat egitea a
rbitrarioa eta bateraezina litzateke eskubideak (...) banaezinak eta elkarren mendekoak direla dioen printzipioarekin”147.
EESKen justiziabilitatea ez da a
ieru teoriko huts bat. Jadanik bada kontinente guztietako herrialde as
kotako epaitegietan egindako eskubide horien a
itorpen eta a
plikazioaren etsenpluen bilduma bat148. Gainera, a
zterlan enpiriko oraintsukoenek baieztatzen dute inguruabar jakin batzuetan eskubide sozioekonomikoei buruzko a
uzipetze estrategikoak ondorio positibo bat izan dezakeela, kasu konkretuaz harago eta gizartean baztertuta dauden biztanleria-sektore handietan149.
Espainian, ordea, EESKen justiziabilitatea hainbat oztopok blokeatua dago. Espainiako Konstituzioak beste eskubide batzuei baino babes-berme gutxiago ematen die EESKei, hezkuntzarako eskubidea a
lde batera utzita. Konstituzioko 53.3 a
rtikuluak ezartzen duenez, osasunerako eskubidea (43. a
rtikulua) eta etxebizitzarako eskubidea (47. a
rtikulua) “politika sozial eta ekonomikoaren printzipio gidariak” dira, eta soil-soilik berorien lege-garapenarekin bat etorriz gauza liteke horien galdagarritasuna eta justiziabilitatea150. Praktikan, “hala estatuko nola erkidegoetako legeriak eta politikek ez dute zehazten, oro har, eskubidearen edukia, ez eta horri nork erantzungo dion ere. Eta jakinekoa da edukia garbi ez duten eskubideak erraz urra daitezkeela, nekez galda daitezkeela eta a
ukera gutxiago dagoela justiziaren a
urrean erreklamatzeko”151.
Konstituzioko oinarrizko eskubideen mailaketaren ondorioak batez ere a
gerian geratzen dira krisi ekonomikoko garai hauetan. Urrutirago joan gabe, Osasun Sistema Nazionalaren (SNS) iraunkortasuna bermatzeko eta prestazioen kalitatea eta segurtasuna hobetzeko premiazko neurriei buruzko a
pirilaren 20ko 16/2012 Lege-dekretuko zioen a
zalpenean152, Espainiako Gobernuak lege-dekretuaren tresna a
rauemailea erabili izana hauxe esanez justifikatzen du: osasunerako eskubidea denez gero, 86. a
rtikuluko konstituzio-betekizuna «erlaxatu egiten da, Konstituzioko I. Tituluko III. Kapituluko politika sozial eta ekonomikoaren printzipio gidari bat delako”153.
Kontuak eman beharrarekin eta ordainerako eskubidearekin batera –ordain judiziala barne dela–, honako hauek ere printzipio garrantzitsuak dira: gardentasuna, informaziorako sarbidea eta parte-hartze a
ktiboa. Giza Eskubideen Europako A
uzitegiak «informazioa jasotzeko as
katasuna» nozioaren interpretazio hedakor bat egin du progresiboki (Giza Eskubideen Europako Hitzarmeneko 10.1 a
rtikulua), eta a
itortu du badela informazioa eskuratzeko eskubide bat154. Ozeano A
tlantikoaren beste a
ldean, Giza Eskubideen A
merika A
rteko Gortea oso irekia a
gertu da goraka egiten a
ri den eskubide horrekin:
“Estatuaren jarduna kudeaketa publikoaren publizitate eta gardentasunaren printzipioek gidatu behar dute; beraz, haren jurisdikziopean dauden pertsonek estatu-kudeaketen kontrol demokratikoa egin dezakete eta funtzio publikoak behar bezala betetzen a
ri ote diren eztabaidatu, ikertu eta hausnar dezakete. Estatuaren kontrolpean dagoen interes publikoko informazioa eskuratzeak bide eman dezake kudeaketa publikoan parte hartzeko, informazio hori eskuratuta egin daitekeen gizarte-kontrolaren bidez. (...) Iritzi publikoaren bidez egiten den kontrol demokratikoak estatu-jardueren gardentasuna bultzatzen du eta funtzionarioen kudeaketa publikoaren gaineko erantzukizuna sustatzen du. Horregatik, pertsonek kontrol demokratikoa egin a
hal izan dezaten, Estatuak bermatu egin behar du bere kontrolpean duen interes publikoko informazioa eskuratu a
hal izatea. Kontrol demokratiko hori baliatzeko modua emanda, pertsonek gizartearen interesetan gehiago parte hartu a
hal izatea sustatzen da”155.
Parte-hartze a
ktiboari dagokionez, bi noranzkokoa da gizarte-eskubideen babes-maila egoki batekin duen erlazioa. Batetik, biztanleen parte-hartze a
ktiboa botere publikoek kontuak emateko duten prozesu ireki eta zabal baten parte da. Hau da, botere publikoek giza eskubideei dagokienez dituzten betebeharrak beteko badituzte, herritarren parte-hartze a
ktiboa errespetatu eta sustatu behar dute. Eta, bestetik, gizarte-eskubideak neurri egokian eskuratzea beharrezko baldintza da, nahiz eta as
ki ez izan, parte-hartze politikoa as
katasunez eta berdintasun-baldintzetan egin dadin. Gizarte-bazterketa, beraz, bi gabeziaren emaitza da: batetik, oinarrizko gizarte-eskubideak (hezkuntza, osasuna, etxebizitza eta a
bar) eskuratu ezina, eta, bestetik, erabakiak hartzeko prozesuen ikusezintasuna eta prozesu horietan parte hartu ezina. Eskubide sozioekonomikoak gauzatzeko politika publikorik ez izatea oztopo bat da baztertuta geratzeko a
rriskuan dauden pertsonak komunitateko kide senti daitezen, eta, ondorioz, hondatu egiten du prozesu demokratikoa.
134 NBE: A
/KONF.157/23 dok., 1993ko uztailaren 12a, 5. paragrafoa.
135 GEEA. Airey Irlandaren a
urka kasua, 1979ko urriaren 9ko Epaia, 26. paragrafoa.
136 T.H. Marshall, “Citizenship a
nd Social Class”, in Jeff Manza eta Michael Sauder, Inequality a
nd Society, W.W. Norton a
nd Co., 2009, 148-154. or. (Lehenengoz 1950ean a
rgitaratutako saiakera).
137 Hori ere berretsi du Espainiak (BOE, 103. zk., 1977ko a
pirilaren 30a).
138 EESKen Batzordea, 20. Ohar Orokorra: Bereizkeriarik eza eta eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalak, NBE: E/C.12/GC/20 dok., 2009ko uztailaren 2a, 7. paragrafoa.
139 EESKen Batzordea, 3. Ohar Orokorra: A
lderdi diren Estatuen betebeharren izaera, NBE E/1991/23 dok., 1990eko a
benduaren 14a, 12. paragrafoa.
140 Katalogazio horren jatorria As
bjorn Eide-ren The Right to A
dequate Food as
a
Human Right txostena da: NBE E/CN.4/Sub.2/1987/23 dok., 1987ko uztailaren 7a, 66-69. paragrafoak. Ordutik, hiruko sailkapen hori hartu du Nazio Batuetako EESKen Batzordeak ere, eta ia a
ho batezkoa da doktrinan.
141 EESKen Batzordea, 3. Ohar Orokorra, 1990, 4. paragrafoa.
142 EESKen Batzordea, 9. Ohar Orokorra: Itunaren barne a
plikazioa; NBE: E/C.12/1998/24 dok., 1998ko a
benduaren 3a, 5. paragrafoa.
143 EESKen Batzordea, Itunaren Hautazko Protokoloarekin bat etorriz erabilgarri dauden baliabide guztiak erabili a
rteko neurriak hartzeko betebeharraren ebaluazioa: A
dierazpena, NBE: E/C.12/2007/1 dok., 2007ko irailaren 21a, 8. eta 10. paragrafoak.
144 EESKen Batzordea, 3. Ohar Orokorra, 1990, 10. paragrafoa.
145 EESKen Batzordea, 3. Ohar Orokorra, 1990, 9. paragrafoa; Giza Eskubideen a
ldeko goi-mandataria, Eskubide ekonomiko sozial eta kulturalei buruzko a
raudiaren a
plikazioari buruzko txostena, NBE: E/2009/90 dok., 2009ko ekainaren 8a, 15. paragrafoa.
146 Helen Potts, Accountability a
nd the Right to the Highest A
ttainable Standard of Health, University of Essex: Human Rights Centre, 2008, 13-30. or.
147 EESKen Batzordea, 9. Ohar Orokorra, 1998, 3 eta 10. paragrafoak.
148 Esate baterako, International Commission of Jurists, Courts a
nd the Legal Enforcement of Economic, Social a
nd Cultural Rights: Comparative Experiences of Justiciability, 2008. Ikus EESKetarako Nazioarteko Sareko jurisprudentzia-datuak ere: http://www.escr-net.org/caselaw/caselaw.htm?attribLang_id=13441.
149 Daniel M. Brinks y Varun Gauri, The Law’s Majestic Equality? The Distributive Impact of Litigating Social a
nd Economic Rights, Policy Research Working Paper 5999, The World Bank Development Research Group, 2012ko martxoa.
150 Konstituzioko 53.3 a
rtikulua: “Hirugarren kapituluan a
itortutako printzipioak onartu, errespetatu eta babestu egin behar dira, eta legeria positiboak, eginera judizialek eta botere publikoen jardunak horiexek izango dituzte kontuan. Jurisdikzio a
rruntean halakoak a
legatu a
hal izateko, nahitaezkoa da haiek garatzen dituzten legeak a
intzakotzat hartzea”.
151 A
mnesty International, Derechos a
la intemperie: Obstáculos para hacer valer los derechos económicos, sociales y culturales en España, 2011, 8. or.
152 BOE, 98. zk., 2012ko a
pirilaren 24koa.
153 Konstituzioko 86.1 a
rtikulua: “Aparteko eta presazko beharrizana dagoenetan, Gobernuak behin-behineko lege-xedapenak eman ditzake, lege-dekretuen forma hartuz; horiek ezingo dute eraginik sortu estatuaren oinarrizko erakundeei buruzko a
ntolamenduan, Lehenengo Tituluak a
rautzen dituen herritarren eskubide, eginbehar eta as
katasunetan, a
utonomia-erkidegoen a
raubidean, ezta hauteskundeei buruzko zuzenbide orokorrean ere”.
154 GEEA, Társasag a
Szabadságjogokért Hungariaren a
urka kasua, 2009ko a
pirilaren 14ko Epaia, 35-36. eta 38. paragrafoak.
155 Giza Eskubideen A
merika A
rteko Gortea, Claude Reyes eta beste batzuk Txileren a
urka kasua, 2006ko irailaren 19ko Epaia, 86-87. or.