Giza eskubideak, krisi ekonomikoko garaietan egiten diren politika publikoen berme gisa
IÑIGO LAMARCA
Ararteko
1. Sarrera
Gaixotasun baten bilakaeran izandako a
ldaketa bat-batekoa, pazientea hobetzea zein okertzea dakarrena; beste prozesu batzuen garapenean izandako mutazio garrantzitsua, prozesu horiek fisikoak, historikoak zein espiritualak direla; gai edo prozesuen egoera, baldin eta zalantzazkoa bada jarraipenik edo a
ldaketarik izango ote duten edo bertan behera utziko ote diren; ondorio garrantzitsuak dituen negozio larri baten une erabakigarria; a
rretaz a
ztertu ondoren zerbaiti buruz egiten den judizioa; gabezia, garestitzea; egoera zail edo konplexua. Hori dena da krisia, bere a
diera guztietan, Espainiako Errege A
kademiaren a
rabera.
Hainbat faktoreren mende dago a
diera horietako zeinek definituko duen ondoen orain bizitzea egokitu zaigun krisi ekonomiko hau. Faktore horietako bat, garrantzitsuena segur as
ki, hauxe da: giza eskubideek zer eginkizun duten krisiaren kudeaketan eta krisitik irteteko bidearen bilaketan.
Duela hiruzpalau urtetik hona, A
rartekoak bere begiz ikusi du krisi ekonomikoaren giza- eta gizarte-alderdia. Herritarren giza eskubideetan, batez ere eskubide sozioekonomikoetan, ondorio nabarmena izaten a
ri dira, beste errealitate batzuen a
rtean, langabezia-tasa jasanezina, diru publikoen mehartzea eta interes orokorreko zerbitzuen murrizketak/doikuntzak. 2011n izugarri handitu dira herritarren erreklamazioak (%26), neurri handi batean nabarmen ugaritu direlako a
rlo hauetan egindako jarduketak: hezkuntza (%38), etxebizitza (%54) eta gizartean baztertuta dauden edo baztertuta geratzeko a
rriskuan dauden pertsonentzako a
rreta (%320)123. Euskal A
utonomia Erkidegoko Defentsa Bulegoak egindako lanaren %55 inguru gizarte-eskubideekin dago lotuta.
Bizi dugun egoera ekonomiko larriak ez die eragiten soilik familien eta enpresa txikien poltsikoei. Horren ondorioak diru-kutxa publikoetan ere ikusten dira. A
dministrazio guztiak a
ri dira, ezinbestean, gastu publikoa berrantolatzen, eraginkortasun gorenaren irizpideak a
plikatuz. A
labaina, ezinago garrantzitsua da gastua berrantolatzeko orduan herritarren premiak kontuan hartzea, batez ere elkartasun sozialaren mendekoago diren pertsonen premiak, eta a
rdura handiz errespetatzea duintasuna, as
katasuna, berdintasuna eta halako oinarrizko balioak.
Azterlan honen bidez, A
rartekoak gogoeta egiten du politika publikoen diseinua gidatu behar duten giza eskubideen printzipioen inguruan, eta, printzipio horiek oinarritzat hartuta, hainbat gomendio praktiko a
urkezten dizkie botere publikoei. Betekizun horrek ezinbestean gainditzen du Euskal A
utonomia Erkidegoko a
dministrazio publikoen eskumen-esparrua. Dena dela, A
rartekoak uste osoa du A
utonomia Erkidego honetako a
dministrazioek (toki, foru eta erkidego esparrukoek) beren politikak diseinatzeko erreferente baliagarri bat a
urkituko dutela a
zterlan honetan.
Behar-beharrezkoa da esanahiz janztea ordezkari politikoek behin eta berriz a
ipatu izan duten giza eskubideekiko konpromiso hori. Diskurtsoaz harago, giza eskubideen a
lde irmoki egiteak hainbat inplikazio praktiko dakartza berekin, eta botere publikoek bere egin beharko lituzkete inplikazio horiek, beren konpromisoei leial izateko.
123 Arartekoa, Eusko Legebiltzarrarentzako 2011ko txostena, 2012, 25. or.
2. Giza eskubideen a
ldeko erakunde publikoak, giza eskubideen balio eta printzipioen sustatzaile gisa
Parisko Printzipioak, Nazio Batuen Batzar Nagusiak 1993ko a
benduan onarturikoak, dira giza eskubideen a
ldeko erakunde nazional/publikoen funtzioei buruz nazioartean den erreferentziako a
raudi nagusia124. Printzipio horietan lehenak a
dierazten du erakunde horiek eskumena dutela giza eskubideen sustapen eta babesaren a
rloan”.
Arartekoaren kasuan —1979ko Euskal A
utonomia Erkidegoko Estatutuan a
urreikusitako erakundea (15. a
rtikulua)—, “bere xede nagusia da herritarrak a
gintari eta a
gintaritzen gehiegikerietatik eta Euskal Herri A
dministrazioaren utzikerietatik babestea”125. Xede “nagusi” horretaz gain, A
rartekoak bere gain hartzen du politika publikoak ebaluatzeko erantzukizuna, bai eta giza eskubideak, horien oinarri diren balioak eta giza eskubideak errespetatzeko kultura sustatu eta defendatzekoa ere126. Europako Herritarren Defentsa Bulegoen eginkizunen a
nalisi konparatu bat eginez gero, ikus liteke ia era horretako erakunde guztiei eman zaiela a
dministrazioaren lana indarrean dagoen esparru juridikoaren a
rgitan a
ztertzeko eginkizuna, horien barnean direla, noski, giza eskubideen estandar a
rauemaileak127.
Giza eskubidetzat eskubide zibil eta politikoak nahiz eskubide ekonomiko, sozial eta kultural (EESK) deiturikoak hartzen dira128. EESK-k pertsonentzako oinarrizko eskubide gisa a
itortzen dira hala barne zuzenbidean nola nazioarteko zuzenbidean129. Nazio Batuetako EESKen Batzordeak, Eskubide Ekonomiko, Sozial eta Kulturalen Nazioarteko Ituna (EESKNI) betearazteko a
rduradunak, a
dierazi du giza eskubideen a
ldeko erakunde publikoen “lana erabakigarria izan daitekeela giza eskubideak sustatzeko eta giza eskubideen banaezintasuna eta elkarren a
rteko mendekotasuna bermatzeko”130.
1978ko Konstituzioko 9.2 a
rtikuluak hauxe ezartzen du:
“Botere publikoei dagokie inguruabar zehatzak sustatzea, gizabanakoaren eta berak osatzen dituen taldeen as
katasuna eta berdintasuna benetakoak eta eragingarriak izan daitezen; oztopoak kentzea, horiek haien osotasuna eragotzi edo zailtzen badute; eta herritar guztien parte-hartzea erraztea, bai bizitza politikoan, baita ekonomia-, kultura- eta gizarte-bizitzan ere”.
Horrez gain, Euskal A
utonomia Erkidegoko Estatutuko 9.2 a
rtikuluak ezarritakoaren a
rabera, euskal botere publikoei dagokie “hiritarren oinarrizko eskubide eta betebeharren erabilpen egokia” zaintzea eta bermatzea, ”bizitzeko eta lan egiteko kondizioen hobekuntza ekar dezakeen politika bereziki” bultzatzea, “enpleguaren gehikuntza eta ekonomiaren egonkortasuna suztatzen lagun dezaketen neurriak” hartzea eta “gizabanakoaren eta berori sartuko den taldeen as
katasuna eta berdintasuna zinezkoa eta egiazkoa izan daitezen, diratekeen oztopoak erauzteko eta a
ldeko kondizioei eragiteko neurriak” hartzea.
Bestalde, Espainiak 1977ko a
pirilean berretsi zuen EESKNI131. Horrez gain, nazioarteko beste itun batzuk ere berretsi ditu, hala nola giza eskubideen sistema unibertsalarena, Lanaren Nazioarteko Erakundearena eta giza eskubideak babesteko Europako sistemarena. Gainera, Espainia izan zen Europako lehen herrialdea EESKen Nazioarteko Itunaren Hautazko Protokoloa berresten, 2010eko irailean. Hori indarrean sartzean, banakoek a
ukera izango dute kexak jartzeko, baldin eta eskubide horietakoren bat urratu bazaie. Nazioarteko tresna horiek denak barneko esparru juridikoaren zati dira, Konstituzioko 96.1 a
rtikuluaren a
rgitan:
“Baliozkotasunez eginiko nazioarteko itunak Espainian modu ofizialean a
rgitaratu eta gero, barne-antolamenduaren osagai izango dira. Haien xedapenak indargabetu, a
ldatu edo eteteko, nahitaezkoa da itunetan euretan ezarritako moduan egitea edo nazioarteko zuzenbideko a
rau orokorrak betetzea”.
Karta magna horrek, 10.2 a
rtikuluaren bidez, botere publikoei eskatzen die har dezatela kontuan giza eskubideen nazioarteko zuzenbidea, eta batez ere 1948ko Giza Eskubideen A
dierazpen Unibertsala, Konstituzioko I. Tituluan a
itortutako eskubideak eta as
katasunak interpretatzean.
Nazioarteko Zuzenbidearen ikuspegitik, 1969ko Tratatuen Zuzenbideari buruzko Vienako Konbentzioak, zeinari 1972ko maiatzean a
txiki baitzitzaion Espainia132, “pacta sunt servanda” izeneko printzipioa jasotzen du 26. a
rtikuluan; horren a
rabera, “indarrean den tratatu orok behartu egiten ditu a
lderdiak, eta haiek fede onez bete behar dituzte”. 27. a
rtikuluak, a
urrekoaren korolarioak, hauxe dio: “Alderdiek ezingo dituzte beren barne zuzenbideko xedapenak a
rrazoitzat hartu tratatu bat ez betetzeko justifikazio gisa”. Ohiturazko a
raua da hori, Nazioarteko Justizia A
uzitegiak halakotzat joa. Hain zuzen, nazioarteko zuzenbide publikoaren printzipio orokortzat hartzen du estatuen a
rteko harremanetan ezin zaiela barne zuzenbidea gailendu nazioarteko tratatuetako xedapenei133.
Nahiz eta esparru juridikoan sartu diren eskubide sozioekonomikoek gabezia handiak izan (horri buruz jardungo dugu a
urrerago), baiezta dezakegu Euskal A
utonomia Erkidegoan indarrean den esparru juridikoak, zeinak barne hartzen baititu erkidegoko, estatuko eta nazioarteko a
raudiak, a
itortzen duela eskubide sozioekonomikoak giza eskubideak direla.
124 Nazio Batuetako Batzar Nagusia, 48/134 Ebazpena, 1993ko a
benduaren 20koa, Eranskina. Defentsa-bulegoak giza eskubideen erakunde nazional moduko bat dira (giza eskubideen a
ldeko batzordeekin, bitartekariekin edo interes publikoaren defendatzaileekin batera). Termino horrek nahasbidea ekar dezake Euskadiren testuinguruan, eta, horregatik, a
zterlan honetan “nazional” hitzaren ordez “publiko” erabili dugu.
125 “Arartekoa” erakundea sortu eta a
rautzeko otsailaren 27ko 3/1985 Legea, 1.2 a
rtikulua (EHAA, 63 zk., 1985eko martxoaren 22koa).
126 Ararteko erakundearen a
ntolaketa eta funtzionamenduaren A
raudia, 2. a
rtikulua (EHAA, 56. zk., 2010eko martxoaren 24koa).
127 Gabriele Kucsko-Stadlmayer (ed.), European Ombudsman-Institutions: A
comparative legal a
nalysis regarding the multifaceted realisation of a
n idea, Springer, 2008.
128 “Eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalak” 1966ko Eskubide Ekonomiko, Sozial eta Kulturalen Nazioarteko Itunean a
itortutako eskubide guztiak dira, besteak beste etxebizitzarako eskubidea, osasun fisiko eta mentalerako eskubidea eta hezkuntzarako eskubidea. Hala, a
zterlan honetan bereizi gabe erabili ditugu a
dierazpen hauek: “eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalak”, “EESK”, “eskubide sozioekonomikoak” edo soil-soilik “gizarte-eskubideak”.
129 Gizarte-eskubideak oinarrizko eskubide gisa a
itortzea da joera nagusia Zuzenbide konstituzional konparatuan. Horri dagokionez, ikus, esaterako, Guillermo Escobar Roca (dir.), Derechos sociales y tutela a
ntidiscriminatoria, Thomson Reuters A
ranzadi, 2012, 95-285. or.
130 EESKen Batzordea, 10. Ohar Orokorra. Giza Eskubideen a
ldeko Erakunde Nazionalek eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalak babesteko duten eginkizuna, NBE E/C.12/1998/20 dok., 1998ko a
benduaren 1a, 3. paragrafoa.
131 BOE, 103. zk., 1977ko a
pirilaren 30a.
132 BOE, 142. zk., 1980ko ekainaren 13a.
133 International Court of Justice, Applicability of the Obligation to A
rbitrate under Section 21 of the United Nations Headquarters A
greement of 26 June 1947, 1988ko a
pirilaren 26ko Iritzi A
holku-emailea, 57. paragrafoa.
3. Batez ere krisi-garaian politika publikoen gidari izan beharko luketen giza eskubideen printzipioak
A. Giza eskubideak unibertsalak, banaezinak eta elkarren mendekoak dira
”Giza eskubide guztiak unibertsalak, banaezinak eta elkarren mendekoak dira eta elkarren a
rtean erlazionatuta daude. Nazioarteak modu globalean eta era bidezko eta zuzen batean hartu behar ditu giza eskubideak, berdintasuna oinarri dela eta denei pisu bera ematen diela”. Hala, hotsandiz gelditu zen idatzirik Vienako A
dierazpena eta Ekintza Programa, 1993ko ekainean egindako Giza Eskubideen Munduko Konferentziaren ostean134.
Giza Eskubideen Europako A
uzitegiak (GEEA) jadanik Airey Irlandaren a
urka kasu entzutetsuan (1979) a
dierazi zuen Giza Eskubideen Europako Hitzarmenak batez ere eskubide zibil eta politikoak jasotzen baditu ere a
rtikulu gehienek dituztela inplikazio ekonomiko eta sozialak, eta, beraz, ezin direla irmoki bereizi eskubide sozioekonomikoak eta Hitzarmenak a
itorturiko eskubideen esparrua135.
Gizarte-eskubideen unibertsaltasuna Konstituzioko 1.1 a
rtikuluaren a
rabera Espainiak eratzen duen «zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoaren» ezinbesteko elementua da. Jadanik 1950ean, T.H. Marshallek, EESKNIren sustatzaileetako batek (gaur egun mundu osoko 160k dute berretsia ituna), a
dierazi zuen eskubide sozialek, eskubide zibilekin eta eskubide politikoekin batera, edukiz hornitzen dutela «herritartasun» kontzeptua136. Marshallentzat, herritartasun sozialak berekin dakar, eskubide den a
ldetik, gizartean erabateko parte-hartzea ziurtatzeko beharrezkoa den gutxieneko ongizate-estandar bat bermatzea. Herritartasunaren ideiaren interpretazio hori oinarritzat hartuta, gizarte-bazterketak herritartasuna era as
ke eta erabatekoan baliatzeko ezintasuna dakar. Bigarren Mundu Gerraren ostean mendebaldeko Europan eraikitako ongizate-estatuak herritartasun-eredu horrixe erantzuten dio. Ez a
lferrik, EESKNIren 11.1 a
rtikuluak honako hau a
itortzen du: «pertsona orok du eskubidea beretzat eta bere familiarentzat bizi-maila egoki bat izateko, a
re elikadura, jantzi eta etxebizitza egokiak izateko ere, eta existentzia-baldintzak etengabe hobetzeko».
B. Berdintasuna eta bereizkeriarik eza dira giza eskubideen sistema osoaren elementu egituratzailea
Bereizkeriarik eza eta berdintasuna, beste manu batzuen a
rtean Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituneko 2.1 a
rtikuluan (EZPNI)137 eta EESKNIko 2.2 a
rtikuluan a
itorturikoak, giza eskubideen nazioarteko a
rauen funtsezko osagaiak dira, eta ezinbestekoak dira giza eskubide guztiak gozatzeko eta baliatzeko.
EESKen Batzordeak a
rgiro a
dierazi du “bereizkeriarik eza berehalako eta irismen orokorreko betebehar bat dela”138. Bereizkeria giza eskubideen a
urkako a
busuen a
urrean zaurgarriago izatearen kausa eta ondorioa da. Horregatik, erabateko berdintasuna bermatzeko, beharrezkoa da hala bereizkeria formala (legearen a
urrekoa) nola funtsezkoa erauztea; beraz, botere publikoen eginbeharra da “oztopoak kentzea, horiek (eskubideen osotasuna) eragotzi edo zailtzen badute; eta herritar guztien parte-hartzea erraztea, bai bizitza politikoan, baita ekonomia-, kultura-, eta gizarte-bizitzan ere” (1978ko Konstituzioko 9.2 a
rtikulua).
Berdintasun funtsezko edo materialarekiko konpromisoa izateko, noraezekoa da botere publikoek a
rreta berezia ematea talde zaurgarrienei edo baztertuta geratzeko a
rriskuan direnei: “Are baliabide a
ldetik muga larriak daudenean ere, direla doikuntza-prozesu baten ondorio, a
tzeraldi ekonomiko baten ondorio edo beste faktore batzuen ondorio, egiaz gizarteko kide zaurgarrienak babes litezke eta babestu behar dira, kostu txiki samarreko programak ezarriz”139.
Gizarte-eskubideen unibertsaltasunak, nahiz eta ez duen uniformetasun ekonomiko a
bsoluturik eskatzen gizarteko kide guztien a
rtean, ongizate a
ldetik gogobetetzeko gutxieneko batzuk eskatzen ditu, bai eta desberdintasun ekonomikoa pixkanaka gutxitzea ere.
C. Botere publikoek eskubide sozioekonomikoak errespetatu, babestu eta bete behar dituzte
Botere publikoek, EESKei dagokienez, hiru betebehar dituzte. Errespetatzeko betebeharra beteko bada, a
dministrazioak ez du eragotzi behar eskubide horiek gozatu a
hal izatea (esate baterako, osasun-laguntza edo hezkuntza ukatzea pertsona bati, diskriminatzailea izateagatik debekatuta dagoen faktore baten zioz). Babesteko betebeharra beteko bada, a
dministrazioak prebenitu eta eragotzi egin behar du hirugarrenek giza eskubideak urra ditzaten (esate baterako, ikastetxe pribatu batek ikasle bat ez onartu nahi izatea bere jatorri etniko edo nazionalagatik, bere sexu-orientazioagatik eta a
bar). A
zkenik, gauzatzeko edo betetzeko betebeharra beteko bada, botere publikoek beharrezko neurriak sustatu behar dituzte eskubide horiek progresiboki gauzatzeko140.
D. Eskubide sozioekonomikoak progresiboki gauzatu behar dira, “bide egoki guztietatik” erabil litezkeen “baliabide guztiak erabili a
rte”
EESKNIko 2.1 a
rtikuluarekin bat etorriz:
“Itun honetako a
lderdi-estatu guztiek konpromisoa hartzen dute neurriak hartzeko, bai nork bere a
ldetik, bai nazioarteko laguntza eta lankidetza nagusiki ekonomiko eta teknikoen bidez, harik eta hemen a
itortutako eskubideak erabateko eragingarritasuna progresiboki lortzeko bide egoki guztietatik erabil litzaketen baliabide guztiak erabili a
rte, horien barnean dela, bereziki, legegintza-neurriak hartzea”.
“Bide egoki guztietatik” a
dierazpena zentzu zabalean interpretatu behar da. Botere publikoek zehaztu behar dute, haiek baitute informazio garrantzizkoa, zein diren biderik egokienak eskubide horiek progresiboki gauzatzeko. Horrek esan nahi du a
dministrazioak froga-karga bere gain hartu behar duela, eta frogatu behar duela hartutako neurriak eta politikak egokiak direla eskubide sozioekonomikoak maila egokian betetzen direla bermatzeko141. A
zken batean, tresna bat egokia izango da gizarte-eskubideak gauzatzeko eraginkorra bada142.
“Erabilgarri dauden baliabide guztiak” esapideari dagokionez, EESKen Batzordeak a
dierazi du politika publikoak “egokiak” edo “arrazoizkoak” diren zehazteko hauxe a
ztertu behar dela: hartutako neurriek kontuan hartzen ote duten pertsona eta talderik zaurgarrienen egoera ezegonkorra, neurriak diskriminatzaileak ote diren, eta lehentasunik ematen ote zaien baztertuta edo baztertuta geratzeko a
rriskuan daudenei. Baliabideen mugari buruzko a
rgudioen a
urrean, besteak beste, Batzordeak irizpide objektibo hauek proposatzen ditu: a
) herrialdearen garapen-maila; b) balizko a
rau-haustearen larritasuna, eskubideen oinarrizko edukia oinarritzat hartuta; c) herrialdearen egoera ekonomikoaren larritasuna; d) botere publikoek erabilgarri dituzten baliabide mugatuekin beste premia garrantzizko eta presazko batzuk as
ebete behar izatea (esate baterako, hondamendi natural bat); eta e) botere publikoek a
haleginik egin ote duten kostu txiki samarreko a
ukerak bilatzeko; eta f) nazioarteko laguntza eskatzea143.
Nahiz eta EESKNIko 2.1 a
rtikulua pixkanaka gauzatzeaz mintzo den, EESK-k giza eskubide gisa a
itortzeak berekin dakar behintzat eskubide bakoitzaren “funtsezko mailak” as
ebetetzeko gutxieneko betebeharra. Betebehar gutxieneko eta zuzenekorik ez balego, eskubide horien a
itorpen formalak ez luke, hein handi batean, zentzurik izango. “Alderdi-estatuek gutxieneko betebeharrak bete ez izana baliabide erabilgarririk ez izateari egotzi a
hal izan diezaioten, frogatu behar dute a
halegin osoa egin dutela erabilgarri dituzten baliabide guztiak erabiltzeko, gutxieneko betebehar horiek lehentasunez as
ebetetzeko a
haleginean”144. Beste behin, botere publikoek frogatu behar dute, eta ez herritarrek eta ezta gizarte-erakundeek ere, zein diren biderik egokienak pertsonen ongizaterako bizi-maila egokiak gauzatzeko.
Eskubide bakoitzaren funtsezko mailak bermatzeaz gain, berehalako beste betebehar batzuk hauexek dira: jadanik a
ipaturiko diskriminatzeko debekua eta gizarte-eskubideak pixkanaka gauzatuko dituzten neurriak hartzeko betebeharra. Nahiz eta neurriek ondorio progresiboak izan ditzaketen, berehalako betebeharra da neurri horiek hartzea.
E. Eskubide sozioekonomikoen inguruko neurri a
tzerakorrak onartezinak dira, printzipioz
EESK-k pixkanaka gauzatzeko betebeharrak berekin dakar, orobat, neurri a
tzerakorrak edo berariazko a
tzerapen-neurriak debekatzea. Ezin da hartu jadanik eskubide batzuek lortu duten babes-maila gutxitzeko neurririk. Jadanik eratu diren eskubideak murriztea edo gutxitzea edo eskubide bat baliatzeko beharrezko legedia indargabetzea berariazko a
tzerapen-neurrien etsenplu dira, eta Nazio Batuetako EESKen Batzordeak EESKNIren prima facie urraduratzat dauzka, non eta Estatuak ez duen frogatzen guztiz justifikatuta daudela, Itunean a
urreikusitako eskubideen osotasunari erreferentzia eginda eta erabilgarri dauden baliabide guztiak erabat erabili direlako145. Beraz, Estatuak justifikatu behar du herritarren a
urrean bere politiken egokitasuna.
F. Botere publikoek beren ekintzen kontuak eman behar dituzte eta ordainerako, informazioa eskuratzeko eta herritarren parte-hartze a
ktiborako eskubideak bermatu behar dituzte
Kontuak emateko prozesuaren bidez, a
dministrazioak giza eskubideen inguruko betebeharrak, batez ere eskubide sozioekonomikoei dagozkienak, nola bete dituen erakutsi, a
zaldu eta justifikatzen du. Bestalde, kontuak emateko prozesuak titularrei a
ukera ematen die gobernuek giza eskubideei dagokienez zer lehentasun dituzten ulertzeko. Prozesu horretatik ondorioztatzen bada botere publikoek gizarte-eskubideren bat urratu dutela, eskubideen titularrek a
ukera izan behar dute baliabide eragingarri bat eta ordaina eskuratzeko146.
Ordain-modalitate eragingarri bat errekurtso judiziala da. Nahiz eta EESKNIk ez duen berariaz a
urreikusten gizarte-eskubideen galdagarritasun judiziala (edo justiziabilitatea), EESKen Batzordeak baieztatu du 2.1 a
rtikuluko erreferentzian “bide egoki guztien” mendekotzat jo litekeela:
”Itunean ez dago a
itorturiko eskubiderik sistemetariko gehien-gehienetan behintzat justiziabilitate-alderdi esanguratsu batzuk badituztela jo ezin denik. (...) Beraz, definizioz a
uzitegien esparrutik kanpo kokatuko lituzkeen eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalen sailkapen zurrun bat egitea a
rbitrarioa eta bateraezina litzateke eskubideak (...) banaezinak eta elkarren mendekoak direla dioen printzipioarekin”147.
EESKen justiziabilitatea ez da a
ieru teoriko huts bat. Jadanik bada kontinente guztietako herrialde as
kotako epaitegietan egindako eskubide horien a
itorpen eta a
plikazioaren etsenpluen bilduma bat148. Gainera, a
zterlan enpiriko oraintsukoenek baieztatzen dute inguruabar jakin batzuetan eskubide sozioekonomikoei buruzko a
uzipetze estrategikoak ondorio positibo bat izan dezakeela, kasu konkretuaz harago eta gizartean baztertuta dauden biztanleria-sektore handietan149.
Espainian, ordea, EESKen justiziabilitatea hainbat oztopok blokeatua dago. Espainiako Konstituzioak beste eskubide batzuei baino babes-berme gutxiago ematen die EESKei, hezkuntzarako eskubidea a
lde batera utzita. Konstituzioko 53.3 a
rtikuluak ezartzen duenez, osasunerako eskubidea (43. a
rtikulua) eta etxebizitzarako eskubidea (47. a
rtikulua) “politika sozial eta ekonomikoaren printzipio gidariak” dira, eta soil-soilik berorien lege-garapenarekin bat etorriz gauza liteke horien galdagarritasuna eta justiziabilitatea150. Praktikan, “hala estatuko nola erkidegoetako legeriak eta politikek ez dute zehazten, oro har, eskubidearen edukia, ez eta horri nork erantzungo dion ere. Eta jakinekoa da edukia garbi ez duten eskubideak erraz urra daitezkeela, nekez galda daitezkeela eta a
ukera gutxiago dagoela justiziaren a
urrean erreklamatzeko”151.
Konstituzioko oinarrizko eskubideen mailaketaren ondorioak batez ere a
gerian geratzen dira krisi ekonomikoko garai hauetan. Urrutirago joan gabe, Osasun Sistema Nazionalaren (SNS) iraunkortasuna bermatzeko eta prestazioen kalitatea eta segurtasuna hobetzeko premiazko neurriei buruzko a
pirilaren 20ko 16/2012 Lege-dekretuko zioen a
zalpenean152, Espainiako Gobernuak lege-dekretuaren tresna a
rauemailea erabili izana hauxe esanez justifikatzen du: osasunerako eskubidea denez gero, 86. a
rtikuluko konstituzio-betekizuna «erlaxatu egiten da, Konstituzioko I. Tituluko III. Kapituluko politika sozial eta ekonomikoaren printzipio gidari bat delako”153.
Kontuak eman beharrarekin eta ordainerako eskubidearekin batera –ordain judiziala barne dela–, honako hauek ere printzipio garrantzitsuak dira: gardentasuna, informaziorako sarbidea eta parte-hartze a
ktiboa. Giza Eskubideen Europako A
uzitegiak «informazioa jasotzeko as
katasuna» nozioaren interpretazio hedakor bat egin du progresiboki (Giza Eskubideen Europako Hitzarmeneko 10.1 a
rtikulua), eta a
itortu du badela informazioa eskuratzeko eskubide bat154. Ozeano A
tlantikoaren beste a
ldean, Giza Eskubideen A
merika A
rteko Gortea oso irekia a
gertu da goraka egiten a
ri den eskubide horrekin:
“Estatuaren jarduna kudeaketa publikoaren publizitate eta gardentasunaren printzipioek gidatu behar dute; beraz, haren jurisdikziopean dauden pertsonek estatu-kudeaketen kontrol demokratikoa egin dezakete eta funtzio publikoak behar bezala betetzen a
ri ote diren eztabaidatu, ikertu eta hausnar dezakete. Estatuaren kontrolpean dagoen interes publikoko informazioa eskuratzeak bide eman dezake kudeaketa publikoan parte hartzeko, informazio hori eskuratuta egin daitekeen gizarte-kontrolaren bidez. (...) Iritzi publikoaren bidez egiten den kontrol demokratikoak estatu-jardueren gardentasuna bultzatzen du eta funtzionarioen kudeaketa publikoaren gaineko erantzukizuna sustatzen du. Horregatik, pertsonek kontrol demokratikoa egin a
hal izan dezaten, Estatuak bermatu egin behar du bere kontrolpean duen interes publikoko informazioa eskuratu a
hal izatea. Kontrol demokratiko hori baliatzeko modua emanda, pertsonek gizartearen interesetan gehiago parte hartu a
hal izatea sustatzen da”155.
Parte-hartze a
ktiboari dagokionez, bi noranzkokoa da gizarte-eskubideen babes-maila egoki batekin duen erlazioa. Batetik, biztanleen parte-hartze a
ktiboa botere publikoek kontuak emateko duten prozesu ireki eta zabal baten parte da. Hau da, botere publikoek giza eskubideei dagokienez dituzten betebeharrak beteko badituzte, herritarren parte-hartze a
ktiboa errespetatu eta sustatu behar dute. Eta, bestetik, gizarte-eskubideak neurri egokian eskuratzea beharrezko baldintza da, nahiz eta as
ki ez izan, parte-hartze politikoa as
katasunez eta berdintasun-baldintzetan egin dadin. Gizarte-bazterketa, beraz, bi gabeziaren emaitza da: batetik, oinarrizko gizarte-eskubideak (hezkuntza, osasuna, etxebizitza eta a
bar) eskuratu ezina, eta, bestetik, erabakiak hartzeko prozesuen ikusezintasuna eta prozesu horietan parte hartu ezina. Eskubide sozioekonomikoak gauzatzeko politika publikorik ez izatea oztopo bat da baztertuta geratzeko a
rriskuan dauden pertsonak komunitateko kide senti daitezen, eta, ondorioz, hondatu egiten du prozesu demokratikoa.
134 NBE: A
/KONF.157/23 dok., 1993ko uztailaren 12a, 5. paragrafoa.
135 GEEA. Airey Irlandaren a
urka kasua, 1979ko urriaren 9ko Epaia, 26. paragrafoa.
136 T.H. Marshall, “Citizenship a
nd Social Class”, in Jeff Manza eta Michael Sauder, Inequality a
nd Society, W.W. Norton a
nd Co., 2009, 148-154. or. (Lehenengoz 1950ean a
rgitaratutako saiakera).
137 Hori ere berretsi du Espainiak (BOE, 103. zk., 1977ko a
pirilaren 30a).
138 EESKen Batzordea, 20. Ohar Orokorra: Bereizkeriarik eza eta eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalak, NBE: E/C.12/GC/20 dok., 2009ko uztailaren 2a, 7. paragrafoa.
139 EESKen Batzordea, 3. Ohar Orokorra: A
lderdi diren Estatuen betebeharren izaera, NBE E/1991/23 dok., 1990eko a
benduaren 14a, 12. paragrafoa.
140 Katalogazio horren jatorria As
bjorn Eide-ren The Right to A
dequate Food as
a
Human Right txostena da: NBE E/CN.4/Sub.2/1987/23 dok., 1987ko uztailaren 7a, 66-69. paragrafoak. Ordutik, hiruko sailkapen hori hartu du Nazio Batuetako EESKen Batzordeak ere, eta ia a
ho batezkoa da doktrinan.
141 EESKen Batzordea, 3. Ohar Orokorra, 1990, 4. paragrafoa.
142 EESKen Batzordea, 9. Ohar Orokorra: Itunaren barne a
plikazioa; NBE: E/C.12/1998/24 dok., 1998ko a
benduaren 3a, 5. paragrafoa.
143 EESKen Batzordea, Itunaren Hautazko Protokoloarekin bat etorriz erabilgarri dauden baliabide guztiak erabili a
rteko neurriak hartzeko betebeharraren ebaluazioa: A
dierazpena, NBE: E/C.12/2007/1 dok., 2007ko irailaren 21a, 8. eta 10. paragrafoak.
144 EESKen Batzordea, 3. Ohar Orokorra, 1990, 10. paragrafoa.
145 EESKen Batzordea, 3. Ohar Orokorra, 1990, 9. paragrafoa; Giza Eskubideen a
ldeko goi-mandataria, Eskubide ekonomiko sozial eta kulturalei buruzko a
raudiaren a
plikazioari buruzko txostena, NBE: E/2009/90 dok., 2009ko ekainaren 8a, 15. paragrafoa.
146 Helen Potts, Accountability a
nd the Right to the Highest A
ttainable Standard of Health, University of Essex: Human Rights Centre, 2008, 13-30. or.
147 EESKen Batzordea, 9. Ohar Orokorra, 1998, 3 eta 10. paragrafoak.
148 Esate baterako, International Commission of Jurists, Courts a
nd the Legal Enforcement of Economic, Social a
nd Cultural Rights: Comparative Experiences of Justiciability, 2008. Ikus EESKetarako Nazioarteko Sareko jurisprudentzia-datuak ere: http://www.escr-net.org/caselaw/caselaw.htm?attribLang_id=13441.
149 Daniel M. Brinks y Varun Gauri, The Law’s Majestic Equality? The Distributive Impact of Litigating Social a
nd Economic Rights, Policy Research Working Paper 5999, The World Bank Development Research Group, 2012ko martxoa.
150 Konstituzioko 53.3 a
rtikulua: “Hirugarren kapituluan a
itortutako printzipioak onartu, errespetatu eta babestu egin behar dira, eta legeria positiboak, eginera judizialek eta botere publikoen jardunak horiexek izango dituzte kontuan. Jurisdikzio a
rruntean halakoak a
legatu a
hal izateko, nahitaezkoa da haiek garatzen dituzten legeak a
intzakotzat hartzea”.
151 A
mnesty International, Derechos a
la intemperie: Obstáculos para hacer valer los derechos económicos, sociales y culturales en España, 2011, 8. or.
152 BOE, 98. zk., 2012ko a
pirilaren 24koa.
153 Konstituzioko 86.1 a
rtikulua: “Aparteko eta presazko beharrizana dagoenetan, Gobernuak behin-behineko lege-xedapenak eman ditzake, lege-dekretuen forma hartuz; horiek ezingo dute eraginik sortu estatuaren oinarrizko erakundeei buruzko a
ntolamenduan, Lehenengo Tituluak a
rautzen dituen herritarren eskubide, eginbehar eta as
katasunetan, a
utonomia-erkidegoen a
raubidean, ezta hauteskundeei buruzko zuzenbide orokorrean ere”.
154 GEEA, Társasag a
Szabadságjogokért Hungariaren a
urka kasua, 2009ko a
pirilaren 14ko Epaia, 35-36. eta 38. paragrafoak.
155 Giza Eskubideen A
merika A
rteko Gortea, Claude Reyes eta beste batzuk Txileren a
urka kasua, 2006ko irailaren 19ko Epaia, 86-87. or.
4. Praktikan, zer esan nahi du politika publikoek giza eskubideen printzipioetan oinarritu behar dutelako ideiak?
A. Barne legediak giza eskubideen oinarrizko edukia bermatu behar du, Giza Eskubideen Nazioarteko Zuzenbidearekin bat etorriz
Aurrez a
dierazi dugu jadanik Konstituzioko 10.2 a
rtikuluak zer xedatzen duen:
“Konstituzioak a
itortzen dituen oinarrizko eskubideei eta as
katasunei buruzko a
rauak interpretatzeko, kontuan hartuko da Giza Eskubideen A
dierazpen Unibertsala, bai eta gai berberen inguruan Espainiak berretsi dituen nazioarteko tratatuak eta itunak ere”.
Konstituzio A
uzitegiak ondorioztatu duenez, paragrafo horrek ez die konstituzio-mailarik ematen giza eskubideen nazioarteko tratatuetan jasotako eskubideei, baina, hala ere, “gure Konstituzioan ere ezartzen ez diren a
rte (... ) horko manuak tratatu edo hitzarmen horien edukiarekin bat etorriz interpretatu behar dira, eta, beraz, praktikan, eduki hori gure Konstituzioko I. tituluko bigarren kapituluak a
dierazten duen eskubide eta as
katasunen eduki konstituzionalki a
itortu bat bihurtzen da, nolabait”156.
Eskubide zibil eta politikoei dagokienez, EZPNIko 2.2 a
rtikuluarekin bat etorriz, botere publikoek beharrezko neurriak hartu behar dituzte nazioarteko tratatu horretan a
itortutako eskubideak estatu barruan eragingarriak izango direla bermatzeko.
“Alderdi-estatu bakoitzak konpromisoa hartzen du, bere konstituzio-prozedurekin eta Itun honetako xedapenekin bat etorriz, beharrezko neurriak hartzeko, lege-xedapenak edo Itun honetan a
itortuta dauden eta beste lege-xedapen edo beste izaera bateko xedapenek bermatzen ez dituzten beste izaera bateko xedapenak emateko”.
Nazio Batuetako Giza Eskubideen Batzordeak, manu horretan jasotako betebeharrari dagokionez, hauxe a
dierazi du: “Ez du onartzen erreserbarik eta berehalakoa da. Betebehar hori bete ez izana ezin da justifikatu Estatuaren barneko kontsiderazio politiko, sozial, kultural edo ekonomikoak a
ipatuta”157.
Gizarte-eskubideei dagokienez, nahiz eta EESKNIk ez duen zehazten zein diren bide egokiak ituneko a
rauak barne izaerarekin a
plikatzeko, “juridikoki lotesleak diren giza eskubideei buruzko nazioarteko a
rauak zuzenean eta berehala a
plikatu behar dira a
lderdi-estatu bakoitzeko barne-sistema juridikoan; hala, interesdunei bide emango zaie beren eskubideen babesa epaile eta a
uzitegi nazionaletan erreklamatzeko»; giza eskubideei buruzko nazioarteko zuzenbidea etxekotzeko hautatutako bideek «egokiak izan behar dute”, EESKNItik eratorritako “betebeharrak erabat betetzearekin koherenteak diren emaitzak ekartzeko”158.
Botere publikoek gaur egungo krisi ekonomikoaren testuinguruan hartutako doikuntza-neurrien jakitun, Nazio Batuetako EESKen Batzordeak, a
urtengo maiatzeko bere a
zken oharretan, hauxe gomendatu zion Espainiari:
“Berma dadila hartutako a
usteritate-neurri guztiak Ituneko eskubide guztien gutxieneko funtsezko edukiarekin bat etor daitezen, eta har daitezela beharrezko neurri egoki guztiak funtsezko eduki hori edozein inguruabarretan babesteko, batez ere gizarte-egoera a
hulean dauden edo baztertuta dauden pertsonentzat eta taldeentzat”159.
Botere publikoek bermatu behar dute Konstituzioan eta nazioarteko zuzenbidean ezarritako eskubideen lege-garapenak giza eskubide guztien funtsezko edukia errespetatzen duela eta bat datorrela giza eskubideen nazioarteko zuzenbideko parametro bermatzaileenekin.
B. Berdintasuna ez da printzipio kontu bat soilik; horrez gain, beharrezkoa da sistema ekonomikoaren funtzionamendu ona ziurtatzeko
Berdintasun formal eta materiala Zuzenbide-estatu sozial eta demokratikoaren nahiz giza eskubideen nazioarteko Zuzenbidearen funtsezko balio bat da. Berdintasunak, bere a
dierazpenik zabalenean, botere publikoak behartzen ditu, ez bakarrik beharrezko neurriak hartzera legez diskriminaziorik ez dela egingo bermatzeko, baizik eta baita giza eskubide guztien gauzatze progresibo eta erabatekoa galarazten duten oztopoak kentzera ere. Berdintasunaren interpretazio zorrotz eta murriztaile bat eginda, ezinbestean onartuko genuke, gogo onez onartu ere, A
natole France idazle ospetsuak, 1921eko Litetaratura Nobel saridunak, a
teratako ondorioa: “Legeak, bere zintzotasun bikainean, debekatu egiten die hala a
beratsei nola behartsuei zubipean lo egitea, kalean eskean a
ritzea eta ogia lapurtzea”.
Berdintasunaren ekarpena ez da mugatzen printzipioen eremura. Berdintasuna osagai beharrezkoa da, gainera, merkatu-ekonomiaren sistema ekonomikoa bideragarria izan dadin160. A
zken mendean “kapitalismo demokratikoa” deiturikoaren herrialdeetan izan diren bi krisi zorrotzenen a
urretik, hots, 1930eko urteetako Depresio Handiaren eta gaur egungo krisiaren (2007-2008) a
urretik, desberdintasuna bat-batean a
reagotu da. Lansarien balio errealek modu jarraituan gain behera egin dezaten uzteak as
aldatu egiten ditu kontsumoaren eta ekoizpenaren a
rteko oreka ekonomikoa ziurtatzeko beharrezkoak diren mekanismoak. A
berastasun-metaketa progresiboa gutxi batzuen esku egoteko bide ematen duen eredu ekonomikoak konbinazio a
rriskutsu bat dakar: deflazioa eskarian, finantza-aktiboen a
preziazioa eta ekonomia produktiboaren gehiegizko mehartzea; horrek denak irteera zaileko krisi ekonomiko luze eta mingarri batera darama161.
Enpirikoki frogatua dago desberdintasuna ez dela lagungarria ekonomia hazteko; ez dago froga fede-emailerik ongizate-estatu garatuenean ere (eskandinaviar joerakoa) berdintasunaren eta eraginkortasunaren a
rtean funtsezko kontraesan bat badela erakusten duenik162.
Espainiaren kasu konkretuan, erlazio esanguratsua dago desberdintasun-maila handiaren (%34, Gini koefizientea) eta zerga-bilketa publikoak duen maila txikiaren a
rtean (BPGd-aren %36a, 15-EBko txikiena, Irlanda a
lde batera utzita), eta horrek iradokitzen du botere publikoek a
halegin handiagoa egin lezaketela erabilgarri dituzten baliabide guztiak mugiarazteko, diru-sarreretan dagoen desberdintasuna gutxitzeko eta eskubide sozioekonomikoak progresiboki gauzatzeko bidean a
urrera egiteko163.
Giza eskubideen printzipioen ikuspegitik, beharrezkoa da berdintasuna bermatzeko politika publikoak ezartzea, berdintasuntzat gaitasun eta a
utonomia pertsonalak eta gizarte demokratiko baten balio egituratzailea hartuta. Ikuspegi ekonomizista batetik, beharrezkoa da ulertzea desberdintasun gero eta handiagoek zalantzan jartzen dutela eredu ekonomikoaren bideragarritasuna. Berdintasun sozioekonomikoa, gainera, balio bat da berez, bide bat sistema ekonomiko orokorraren funtzionamendu ona ziurtatzeko.
C. Gizarte-politikak ez dira soilik funtsezkoak eskubide sozioekonomikoak lortuko direla bermatzeko; horrez gainera, ekonomikoki produktiboak eta errentagarriak dira
Gizarte-politikak beharrezko tresnak dira pertsona guztiek dagozkien eskubide sozioekonomikoak eskuratu a
hal izan ditzaten. Botere publikoek beharrezko neurriak hartu behar dituzte gizarte-laguntzarako eskubidea modu eragingarrian baliatu a
halko dela bermatzeko. Eskubide horrek, beste edozeinek baino gehiago, gizarte-egoera a
hulenean dauden taldeei eta pertsonei a
rreta berezia ematea exijitzen du. Espainiari buruzko bere a
zken txostenean, Gizarte Eskubideen Europako Batzordeak, Espainiak berreitsiriko 1961eko Europako Gizarte Gutuna betetzen dela zaintzeko a
rduradunak164, ondorioztatu zuen Espainiaren egoera ez datorrela bat Gutuneko 13.1 a
rtikuluarekin bat. Horren a
rabera, estatuek konpromiso hauek dituzte:
“Behar beste baliabiderik ez duten eta beren a
haleginez lortzeko edo beste iturri batzuetatik, batez ere Gizarte Segurantzako a
raubideren bateko prestazio-bide batetik, jasotzeko moduan ez dauden pertsonek laguntza egoki bat lortu a
hal izango dutela zaintzea eta gaixorik badaude behar duten zaintza izango dutela zaintzea”165.
Interes orokorreko zerbitzuak, eskubide sozioekonomikoak gauzatzeko bide ematen duten tresna ez ezik, garapen ekonomikorako, enplegu-sorkuntzarako, oparotasunerako eta gizarte-kohesiorako iturri ere badira. Kontuan izan behar da gizarte-politikarik ez izateak kostu ekonomiko handiak dakartzala produktibitaterako, enplegurako eta hazkunderako166. Kalitateko gizarte-zerbitzuak garestiak dira, baina bada gauza bat as
koz ere garestiagoa: ez edukitzea.
Tradizioan, Espainiako gizarte-gastua urria izan da eta ez da bat etorri a
zken hamarkadetan izandako hazkunde ekonomikoarekin167. Gizarte Zerbitzuetako Zuzendari eta Kudeatzaileen Elkartearen DEC indizeak erakusten duen bezala, Estatu osoa kontuan hartuta gizarte-gastua oso desberdina da a
utonomia-erkidego batetik bestera, baina, edonola ere, ez dago erlaziorik batere erkidegoetako defizit-mailaren eta gizarte-zerbitzuen garapen-mailaren a
rabera. Euskal A
utonomia Erkidegoak inbertitzen du diru gehien gizarte-zerbitzuetan (773 euro pertsona eta urteko), eta garapen-maila hori “ertain” gisa kalifikatua dago (6,7/20), soilik Gaztela eta Leonek gainditzen duela (6,9)168.
Batez ere krisi ekonomikoko garaietan, eta kontuan hartuta krisiaren eraginak a
zaleratu egiten direla batez ere langabezia-tasa izugarri handiaren bidez, botere publikoek gizarte-zerbitzuen a
rloan lanpostuak sortzeko mandatu konstituziogile gisa (edo behintzat behar besteko estaldura juridiko gisa) interpreta lezakete Konstituzioko 35. a
rtikulua169.
Enplegua sustatzeko politikekin batera, beharrezkoa da Europar Batasuneko erakundeek ildo berean bultzada ematea. A
lde horretatik, beharrezkoa litzateke Europako Banku Zentralaren mandatu kontserbadore eta erredukzionista berrikustea, hots, “prezioen egonkortasuna mantentzea” eta “Batasuneko politika ekonomiko orokorrei babesa ematea”170. Beste banku zentral batzuk, hala nola Estatu Batuetako Erreserba Federalak, mandatu zabalago bat daukate, eta horien barnean sartzen da enpleguaren babesa.
Interes orokorreko zerbitzuak zuzenean eman daitezke, edo hirugarren sektore baten edo beste entitate pribatu batzuen bidez, baina erantzukizun juridikoa beti izango da botere publikoena: “Jarduteko baimena duen estatu-ahalmeneko entitate publiko edo pribatu ororen ekintza Estatuari zuzenean egotz dakizkiokeen egitateen erantzukizun bat badelako ustean kokatzen da, zerbitzuak Estatuaren izenean ematen direnean gertatzen den bezala”171.
Gizarte-zerbitzuen unibertsaltasunak esan nahi du botere publikoek bermatu egin behar dutela pertsona guztiek eskubide guztiak erabat baliatu a
hal izatea. Gizarte-eskubideak herritar guztientzat dira eskubide; ez dira pribilegio batzuentzat eta bazter-prestazio beste batzuentzat. Eskubideen ikuspegitik funtsezko printzipio bat izateaz gain, unibertsaltasuna giltzarri da Estatu sozialaren bideragarritasuna ziurtatzeko ere. Enpirikoki frogatua dago gizarte-prestazioak pobrezian dauden pertsonei soilik emateak a
huldu egin ohi duela erdi-mailako klaseek ongizate-estatuari ematen dioten laguntza eta berorren eremua murriztu egin ohi dela172.
Botere publikoek “bide egoki guztietatik” erabil ditzaketen “baliabide guztiak” erabili a
rte gauzatu behar dituzte eskubide sozioekonomikoak (EESKNIko 2.1 a
rtikulua). Helburu horrek, zeinaren inguruan ibili behar baitute gizarte-politikek, ez du exijitzen gizarte-prestazioak modu berean eman behar zaizkienik pertsona guztiei. Esate baterako, bereiz litezke diruzko gizarte-prestazioak (gutxieneko errenta) eta gauzaz ematen direnak (osasun-laguntza). Lehenak, inguruabar jakin batzuetan, oso gizarte-egoera a
hulean dauden pertsonentzat gorde daitezke, eta bigarrenak, ostera, berdin a
itortu beharko lirateke, unibertsal diren a
ldetik. Nolanahi ere, botere publikoek frogatu behar dute, eta ez herritarrek, hartutako neurri eta politiketan erabilgarri dauden baliabide guztiak erabili direla, eskubideak oinarrizko maila batean gozatzea bermatzen dutela eta egokiak direla pixkanaka eskubide sozioekonomikoak maila egoki batean betetzeko.
D. Informazio bereizia eman behar da eskubide sozioekonomikoen eskuratze-mailari buruz
Giza eskubideak unibertsalki a
itortuak direnez, beharrezkoa da botere publikoek datu bereiziak ematea, biztanleek eskubide sozioekonomikoak zenbateraino lortu eta gozatzen dituzten ebaluatzeko. Ildo horretan, berriki Nazio Batuetako EESKen Batzordeak gomendio hauxe egin dio Espainiari:
“Bildu dadila informazio estatistikoa bereizirik, pertsona eta talde kaltetuak identifikatzeko xedearekin, eta a
reagotu dadila a
haleginen eraginkortasuna, haien eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalak babesteko”173.
Gizarte-bazterketari a
rlo ugaritatik begiratu behar zaio. Esate baterako, FOESSA Fundazioak 35 a
dierazle haztatu darabiltza bere eskalan. A
dierazle horiek, besteak beste, a
lderdi hauei dagozkie: enplegua, diru-sarrerak, ondasun-gabetzea, parte-hartzea, hezkuntza, etxebizitza, osasuna, portaera gatazkatsuak eta laguntza-sareak174.
Giza eskubideak berdintasunez gozatzeko, bereziki begiratu behar zaio gizarte-egoera a
hulenean dauden taldeen egoerari. Pertsona batzuei beren izaeragatik edo talde jakin bateko kide izateagatik eskubide batzuk mugatzea edo ukatzea haien oinarrizko eskubidea urratzea da, eta, gainera, gizarte osoa ere a
rriskuan jartzen du. Osasunerako eskubideari dagokionez, Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen A
gentziak gaztigu hauxe egin die estatu kideei: “Egoera irregularrean dauden pertsona migratzaileei osasun-laguntzarik ez emateak a
rriskuan jartzen du haien bizitza eta ongizatea, a
reagotu egiten du etorkizunean izan ditzaketen premiazko tratamenduen kostua eta osasun publikoarentzat a
rriskutsu ere gerta liteke”175. Eskubide horrexen inguruan, EESKen Batzordeak hauxe gogorarazi du: “Estatuek osasunerako eskubidea errespetatzeko betebeharra dute; bereziki, ez dute ukatu edo mugatu behar pertsona guztiek, horien barnean direla presoak edo a
txilotuak, gutxiengoen ordezkariak, as
iloa eskatu dutenak zein legez kanpoko etorkinak (sic), osasun-zerbitzu prebentibo, sendagarri eta a
ringarriak modu berean eskuratzeko duten eskubidea”176.
Kontuan hartuta berdintasunaren eta bereizkeriarik ezaren printzipioek gidatu behar dituztela giza eskubideen a
rloko politika publikoak, giza eskubideen a
dierazleen erabilera guztiz da garrantzizkoa eskubide horien babes-mailaren eta a
urrerapen progresiboaren jarraipena egiteko.
E. Beharrezkoa da politika publikoek giza eskubideetan nola eragiten duten ebaluatzea
Eskubide sozioekonomikoak progresiboki gauzatzeko betebeharraren ondorio zuzen gisa, ez da printzipio onargarria eskubide horiei dagokienez lortutako babes-maila gutxitzen duten neurriak hartzea. Betiere botere publikoek frogatu behar dute eskubideen gozamenean egindako murrizketak justifikatuta daudela, eskubide sozioekonomikoen a
rgitan eta erabilgarri dauden baliabide guztiak erabili direlako.
Neurri a
tzerakorrak ezartzeko debekuak garrantzi berezia hartzen du ekonomia krisian den eta gastu publikoa murrizten den garaietan. A
dministrazio batek eskubide a
ldetik neurri a
tzerakorrak hartzeko as
moa badu, a
zterlan bat egin eta a
rgitaratu beharko du neurri horiek itxuraz giza eskubideetan nola eragingo duten ebaluatzeko.
Gizarte-eskubideen a
rloan, erabilgarri dauden baliabide guztiak modu eragingarrian erabil ote diren ebaluatzeko, xeheki a
ztertu behar dira diru-sarrera publikoak, gastu publikoaren banaketa, diru-politika, finantza-merkatuaren erregulazioa, defizit publikoaren eta zor publikoaren kudeaketa eta garapenerako laguntza ofiziala177.
Giza eskubideen gaineko eraginaren ebaluazioak baditu erronkak, baina erronka horiek metodologikoak dira, eta ez kontzeptualak. Eraginaren ebaluazioak badu zerikusia politika publikoen diseinuarekin. Jadanik badira hainbat tresna metodologiko a
zter litezkeenak eta, hala badagokio, botere publikoek partzialki txerta ditzaketenak giza eskubideetan nola eragiten duten ebaluatzeko. Esate baterako, ingurumenaren a
rloan, gaur egun ingurumenaren gaineko eraginaren ebaluazioa funtsezko tresna da baliabide naturalak zaintzeko eta ingurumena defendatzeko, prozedura a
dministratiboetan beharrezko betekizun izateaz gain178. Beste etsenplu interesgarri bat generoaren gaineko ebaluazioa da, erkidegoko, estatuko eta konparatutako zuzenbidean garaturikoa179. EBren testuinguruan, 2011n Göteborgen eta Laekenen egindako Europako Kontseiluen mandatuari jarraiki, Europako Batzordeak metodologia eta ikuspegi integratu batzuk ezarri zituen politika edo pieza a
rauemaile berriek ekonomian, gizartean edo ingurumenean ekar ditzaketen eraginak ebaluatzeko. Eraginaren ebaluazioaren xedea politiken kalitatea eta koherentzia hobetzea da, eta onuragarri gertatu behar du horien gardentasunerako, komunikaziorako eta informaziorako; beraz, ez da hartu behar eztabaida politikoaren ordezkotzat180.
F. Kontuak eman beharrak eta eskubideak elkarren mendeko izateak berekin dakarte eskubide horien bermeak zabalkiro interpretatzea
Kontuak ematea botere publikoen eta gizarte osoaren a
rtean hitz egiteko prozesu ireki gisa hartu behar da. Horren bidez, lehenek erakutsi, a
zaldu eta justifikatuko dute nola bete dituzten giza eskubideen a
rloan dituzten betebeharrak, eta herritarrek, ostera, a
ukera izango dute a
dministrazioak eskubide horiei dagokienez zer lehentasun dituzten jakiteko.
Mekanismo as
ko daude kontuak emateko: eraginaren ebaluazioa, parlamentu-txostenak, a
urrekontu parte-hartzaileak, herriaren defentsa-bulegoak, baliabide judizialak a
ntolatzea (justiziabilitatea) eta a
bar. Mekanismo horiek ez dira elkarren a
rtean baztertzaileak, baizik eta guztiz dira elkarren osagarri.
Erakundeen bermeekin batera (judizialak edo a
dministratiboak), eskubide zibil eta politikoen erabilera herritarrek beren eskubideak defendatzeko eta babesteko duten tresna bihurtzen da.
“Erakundez kanpoko bermeak edo berme sozialak, hain justu, eskubideak babesteko edo defendatzeko tresnak dira, baina batez ere, ezar daitezkeen bitartekotza instituzionalak a
lde batera utzita, titularren euren jardunen mende daude. (...) Eskuarki, horien bidez, eskubideek babestutako oinarrizko beharrizan eta interesak gogobete daitezela erreklamatzeko eskubide zibilak eta parte hartzeko eskubideak baliatzen dira”181.
Gizarte demokratiko batean, hiri-espazioa ez da soilik zirkulazio-eremu bat, baizik eta baita parte hartzeko espazio bat ere182. Biltzeko eskubidea, Konstituzioko 21. a
rtikuluan a
itorturikoa183,
“Aldi baterako elkarte baten bidez egindako a
dierazpen-askatasunaren a
gerraldi kolektibo bat da (eta) ideiak trukatzeko edo a
zaltzeko, interesak defendatzeko edo a
razoak eta a
ldarrikapenak zabaltzeko teknika instrumental gisa jarduten du; beraz, printzipio demokratiko parte-hartzailearen bide bat da, eta, iritzi nagusiaren a
rabera, elementu egituratzaile hauek ditu: subjektua –pertsonen talde bat–, denbora –iraupen igarokorra–, helburua –xedearen zilegitasuna– eta errealitatea edo objektua –tokia–“184.
Oinarrizko eskubideak direnez, modu murriztailean interpretatu behar dira biltzeko eta manifestazio publikoak gauzatzeko eskubideari jarritako mugak, eta muga horiek beti beharrezkoak eta proportzionalak izan behar dute. Estrasburgoko A
uzitegiak a
itortu duen bezala, definizioz, “espazio publikoan egiten den edozein manifestaziok ekar ditzake nolabaiteko eragozpenak ohiko bizitzan, trafikoa etetea barne dela, eta manifestariek indarkeria-ekintzetan parte hartzen ez badute garrantzitsua da a
gintaritza publikoek bilera baketsuekiko halako tolerantzia bat a
gertzea”185.
Bai kontuak ematearen ikuspegitik, eta bai eskubide guztiak elkarren mendekoak eta banaezinak direla oinarritzat hartuz, eskubide sozioekonomikoen justiziabilitatearekin eta beste berme instituzional-erako batzuekin batera, eskubide zibilak (batez ere, biltzeko eskubidea eta elkartzeko eskubidea) botere publikoek giza eskubideen inguruan dituzten betebeharrak beteko dituztelako berme bihurtzen dira herritarrentzat.
G. Informazioa eskuratzeko eskubidea bermatu behar da eta herritarren parte-hartze a
ktiboa sustatu
Informazioa eskuratzeko eskubideak, “informazioa jasotzeko as
katasunaren” ondoriozkoak (Giza Eskubideen Europako Hitzarmeneko 10.1 a
rtikulua), gardentasun handiagoa eta demokraziarik a
lbait irekiena lortzeko etengabeko a
halegina exijitzen du.
Administrazioaren eta herritarren a
rteko harremanak eraginkorragoak izateko, informazioaren eta jakintzaren teknologiek modua ematen dute politika publikoetan zeharka txertatzeko a
rtxibo eta erregistro a
dministratiboetan dagoen informazioa modu a
ktiboan zabaltzeko irizpideak. Informazioa eskuratzeko eskubideak printzipio hauek ditu oinarri: unibertsaltasuna, a
zkartasuna, sinpletasuna, doakotasuna, laguntza, publizitatea, gardentasuna, mugen interpretazio murriztailea eta a
rrazoitua, eta ezezko a
dministrazio-erabakien a
urka errekurtsoa jartzeko eskubidea. Parte-hartze a
ktiboaren printzipio gidariak honako hauek dira: unibertsaltasuna, proaktibitatea, laguntza, neutraltasuna, gardentasuna, erabaki irekia, segurtasun juridikoa, a
diskidetzea eta gatazken prebentzioa, eta parte-hartze benetako, eraginkor eta esanguratsua186.
Irekia187 a
taria eta halako ekimenak a
dministrazio-jarduketan gardentasun handiagoa lortzeko pauso bat dira. Nolanahi ere, Nazioarteko Gardentasuna erakundeak 2010ean egindako a
utonomia-erkidegoen gardentasun-indizeak 14. postu a
palean kokatzen du Euskal A
utonomia Erkidegoa, 100 punturen gainean 57,5 emanda188. Foru a
ldundiei dagokienez, 2012an a
ztertutako 44 a
ldundietatik, Bizkaikoa buruan a
geri zen (95 puntu), A
rabakoa 14. lekuan (57,5), eta Gipuzkoakoa 29. lekuan (33,8). Estatuko batez besteko orokorra 48,6 puntukoa zen189. Estatu mailan, inondik ere deigarri eta kezkagarri da Espainia izatea milioi bat biztanletik gorako Europako herrialde bakarra oraindik gardentasunari eta informazioaren sarbideari buruzko legerik ez duena, nahiz eta horretarako baden konstituzio-mandatu bat 1978tik190.
Parte-hartze a
ktiboaren printzipioaren garrantzia guztiz a
dierazgarria da Europar Batasuneko organoei dagokienez, geografikoki eta instituzionalki urrunago baitaude herritarrengandik. Erantzun egin behar zaie EBko erakundeek –batez ere Batzordeak eta Europako Banku Zentralak– duten gabezia demokratikoari buruzko zalantza eta kritika gero eta ugariagoei. Zehazki, 2012ko martxoan, EBko 25 estatu kidek “Zerga Ituna” deiturikoa ezarri izanak a
ldaketa handiak ekarri ditu; hain zuzen ere, a
usteritatea sakratutzat jo eta hainbat mekanismo ezarri ditu Europako Justizia A
uzitegiaren bitartez esku hartzeko, baldin eta estatu kideren batek defizit estrukturalaren gehieneko muga gainditzen badu. A
ldaketa horiek ez dira oraingo premiari erantzuteko; a
itzitik, estrukturalak dira, eta errotik a
ldatzen dute EBren eta EBko estatuen datozen urteetarako ekonomia- eta zerga-politika. Horregatik, exijitzekoa zatekeen eztabaida publiko handiago bat.
Gobernantza onak exijitzen duenez, ziurtatu egin behar da pertsonek informazio xehatu eta garrantzizkoa izatea eta modu esanguratsuan eta berdintasun-baldintzetan parte hartzea haiei eragiten dieten erabakietan.
156 Konstituzio A
uzitegiaren 36/1991 Epaia, otsailaren 14koa, 5. Oinarri Juridikoa.
157 Giza Eskubideen Batzordea, 31. Ohar Orokorra: Ituneko estatu-alderdiei ezarritako betebehar juridiko orokorraren izaera, NBE: CCOR/C/21/Rev.1/Add.13 dok., 2004ko maiatzaren 26koa, 14. paragrafoa.
158 EESKen Batzordea, 9. Ohar Orokorra, 1998, 4-5. paragrafoak.
159 EESKen Batzordea, Azken Oharrak: Espainia, NBE: E/C.12/ESP/C0/5 dok., 2012ko maiatzaren 18koa, 8. paragrafoa.
160 Konstituzioko 38. a
rtikulua: “Enpresa-askatasuna a
itortzen da merkatu-ekonomiaren eremuan. Botere publikoek bermatu eta babesten dituzte haren egikaritza eta ekoizgarritasunaren defentsa, ekonomia orokorraren eskakizunei kasu eginez, eta, hala denean, plangintza kontuan izanik”.
161 Stewart Lansley, The Cost of Inequality: Why Economic Equality is Essential for Recovery, Gibson Square Books, 2012.
162 James Pontusson, Inequality a
nd Prosperity: Social Europe vs. Liberal A
merica, Cornell University Press, 2005. A
rthur M. Okun-ek proposatutako tesi sonatuaren a
urka, Equality a
nd Efficiency: Okun, Equality a
nd Efficiency: The Big Tradeoff, Brookings Institution Press, 1975.
163 Eurostaten datuen a
rabera. Center for Economic a
nd Social Rights, Visualizing Rights: A
Snapshot of Relevant Statistics on Spain, 2012, 7. or.
164 BOE, 153. zk., 1980ko ekainaren 26koa.
165 Comité Européen des Droits Sociaux, Conclusions XIX-2 (2009, Espagne), A
rticles 3, 11, 12, 13 et 14 de la Charte et A
rticle 4 du Protocole a
dditionnel, 2010eko urtarrila, 23-24. or.
166 Didier Fouarge, Costs on non-social policy: Towards a
n economic framework of quality social policies –And the costs of not having them, Report for the Employment a
nd Social A
ffairs DG– European Commission, 2003.
167 Vicenç Navarro, El Subdesarrollo Social en España: Causas y Consecuencias, A
nagrama, 2006; Vicenç Navarro eta Jillian Reynolds, “La inversión en Protección Social en España en el contexto de la Unión Europea. El reto del déficit social”, in Vicenç Navarro (dir.), La situación social en España III, Biblioteca Nueva, 2009, 31-135. or.; Eurostat, In 2009 a
6.5% rise in per capita social protection expenditure matched a
6.1% drop in EU-27 GDP, Statistics in focus 14/2012, 2012ko urtarrila.
168 Espainiako Gizarte Zerbitzuetako Zuzendari eta Kudeatzaileen Elkartea, Índice DEC – Índice de Desarrollo de los Servicios Sociales, 2012. (Euskal A
utonomia Erkidegoari buruzko kapitulua, 107-112. or.).
169 Konstituzioko 35. a
rtikulua: “1. Espainiar guztiek lan egiteko eginbeharra dute, eta lanerako eskubidea dute, lanbide edo ogibidea as
katasunez a
ukeratzeko eta lanean igotzeko eskubideak dituzte, eta beren beharrizanak eta beren familiarenak as
etzeko a
dina ordainsari jasotzeko eskubidea ere, inoiz sexu-arrazoiengatik bereizkeriarik gertatu gabe. 2. Legeak langileen estatutu bat a
rautuko du”.
170 Europar Batasunaren Funtzionamenduari buruzko Ituneko 282.2 a
rtikulua: “Europako Banku Zentralaren a
rtezkaritza-organoek zuzenduko dute BZES (Banku Zentralen Europako Sistema). Prezioen egonkortasunari eustea izango da BZESren helburu nagusia. Helburu horri kalterik egin gabe, Batasunaren ekonomia-politika orokorrei ere laguntza emango die, Batasunaren helburuak lortzen laguntzeko”.
171 Giza Eskubideen A
merika A
rteko Gortea, Ximenes Lopes Brasiles a
urka kasua, 2006ko uztailaren 4ko Epaia, 87. paragrafoa.
172 James Pontusson, Inequality a
nd Prosperity: 2005, 194. or., 1980ko urteetan Erresuma Batuan egindako gizarte-erreformei dagokienez.
173 EESKen Batzordea, A
zken Oharrak: Espainia, 2012, 8. paragrafoa.
174 FOESSA Fundazioa, VI Informe sobre exclusión social en España. Resumen, FOESSA, 2008, 52. or.
175 Fundamental Rights A
gency, Migrants in a
n irregular situation: access to healthcare in 10 European Union Member States, Publications Office of the European Union, 2011, 7. or.
176 EESKen Batzordea, 14. Ohar Orokorra: Osasuna a
halik eta mailarik gorenean gozatzeko eskubidea, NBE: E/C.12/2000/4 dok., 2000ko a
buztuaren 11, 34. paragrafoa.
177 Center for Women’s Global Leadership, Maximum A
vailable Resources a
nd Human Rights: A
nalytical Report, Rutgers, 2011.
178 1/2008 Legegintzako Errege Dekretua, Proiektuek Ingurumenean duten Eragina Ebaluatzeko Legearen testu bategina onartzen duena (BOE, 23. zk., 2008ko urtarrilaren 26koa).
179 Emakumeen eta gizonen berdintasunerako otsailaren 18ko 4/2005 Legea (EHAA, 42. zk., 2005eko martxoaren 2koa), eta Genero-eragina Ebaluatzeko Jarraibideak (EHAA, 51. zk., 2007ko martxoaren 13koa); emakumeen eta gizonen a
rteko benetako berdintasunerako martxoaren 22ko 3/2007 Lege Organikoko 19. a
rtikulua (BOE, 71. zk., 2007ko martxoaren 23koa); eta botere publikoen “berdintasunerako betebehar orokorra” (general equality duty), Erresuma Batuko Berdintasunerako Legearen 149. A
talean jasotakoa (Equality A
ct 2010).
180 Europako Batzordea, Eraginaren ebaluazioari buruzko jakinarazpena, COM (2002) 276 a
zkena, 2002ko ekainaren 5a, 5. or.
181 Gerardo Pisarello, Los derechos sociales y sus garantías: Elementos para una reconstrucción, Trotta, 2007, 123. or.
182 Konstituzio A
uzitegiaren 66/1995 Epaia, maiatzaren 8koa, 3. Oinarri Juridikoa.
183 Konstituzioko 21. a
rtikulua: “1. Bilera baketsu eta a
rmarik gabekoak egiteko eskubidea a
itortzen da. Eskubide horren egikaritzak ez du a
urretiazko baimenik behar. 2. Bilerak iraganbide publikoetan egiteko edo kale-agerraldiak burutzeko, a
gintariari a
ldez a
urretiko jakinarazpena egin behar zaio, eta hark halakoak debekatu a
hal izango ditu, soilik, pertsona eta ondasunen a
rriskuaz, ordena publikoa as
aldatzeko a
rrazoi oinarridunak daudenean”.
184 Konstituzio A
uzitegiaren 85/1988 Epaia, a
pirilaren 28koa, 2. Oinarri Juridikoa.
185 GEEA, Ashughyan A
rmeniaren a
urka kasua, 2008ko uztailaren 17ko Epaia, 90. paragrafoa.
186 A
rartekoaren 6/2010 Gomendio Orokorra, a
benduaren 30ekoa: Gardentasuna eta a
giri publikoak eskuratzeko eskubidea. Bereziki, ingurumen informazioa eskuratzea. Eta A
rartekoaren 12/2011 Gomendio Orokorra, a
benduaren 28koa: Demokrazia eta herritarrek parte hartzea. Bereziki, ingurumen-prozesuetan parte hartzea.
187 http://www.irekia.euskadi.net/eu
188 http://www.transparencia.org.es
189 http://www.transparencia.org.es/INDIP/INDICE_INDIP.htm.
190 Konstituzioko 105. a
rtikulua: ”Legeak a
rautuko du: a
) Herritarrei entzutea, zuzenean edo legeak a
itortutako a
ntolakuntza eta elkarteen bidez, haiei dagozkien a
dministrazio-xedapenak prestatzeko prozeduran. b) Herritarrak a
rtxibo eta erregistro a
dministratiboetara sartzea, salbu eta estatuaren segurtasun eta defentsari, delituen ikerketari eta pertsonen bizitza pribatuari dagokienez. c) A
dministrazio-egintzak burutzeko prozedura, bidezkoa denean interesdunak esan beharrekoa entzutea bermatuz”. 2012ko martxoaren bukaeran, Espainiako Gobernuak Gardentasunari, Informazio Publikorako Irisgarritasunari eta Gobernu Onari buruzko Lege A
urreproiektua a
urkeztu zuen. http://www.leydetransparencia.gob.es/.
5. Ondorioak
Azken mende erdian, gero eta a
itorpen eta onarpen handiagoa lortu da giza eskubideen inguruan. A
labaina, erretorikak orain eman behar ditu, bereziki, fruituak. Egoera jasanezina denean a
gertzen da giza eskubideen benetako balioa inola ere uko egin ezin zaion elementu gisa. Pentsamendu bakarra, teknokrazia eta merkatu desarautuen dogmak a
lde batera utzita, demokraziaren eta a
rlo publikoaren balioa erreklamatu behar dugu, hala Ecclesiatik (gizarteari kontuak ematen dizkioten erakunde publikoak) nola Agoratik (herritarrek parte hartzeko espazio publiko irekiak).
Botere publikoek krisi ekonomikoa giza eskubideen krisi ez bihurtzeko erantzukizun handia dute. Finantza-sistema onbideratzea, a
rrisku-prima gutxitzea eta defizitaren helburuak betetzea ezin dira egin giza eskubideen bizkar. Ekaitza denean baliarazi behar dute botere publikoek herritarren premiei erantzuteko lidergoa. Oraintxe da garaia erabakitzeko osasuna, etxebizitza, hezkuntza edo ideiak jendaurrean a
dieraztea giza eskubideak ote diren edo ekonomiaren oparoaldietarako erreserbatutako pribilegio hutsak diren.
Aski jakina da txinatar ideogramak bi esanahi konbinatzen dituela “krisi” hitzean: a
rriskua eta a
ukera. A
rduradun publikoen esku dago a
ukera hori baliatzea as
katasuna eta duintasuna inoiz baino kementsuago a
ldarrikatzeko.
Pertsona guztiak, hala izate hutsagatik, eskubide besterenezin batzuen titular direlako ideia, gaur-gaurkoz, eskuarki onartzen da gizarte demokratikoetan eta gure ordenamendu juridikoak horixe du oinarri. Ideia horrek, erakargarri izateaz gain, hainbat ondorio praktiko ditu eta oinarrizko betebehar batzuk sortzen ditu botere publikoentzat.
Krisi-garaietan inoiz baino gehiago, botere publikoek giza eskubideen printzipio hauek izan behar dituzte gidari politika publikoak diseinatzeko orduan:
• Giza eskubideak unibertsalak, banaezinak eta elkarren mendekoak dira.
• Berdintasuna eta bereizkeriarik eza dira giza eskubideen sistema osoaren elementu egituratzailea.
• Giza eskubideen inguruko betebeharrak hirutarikoak dira. Botere publikoek eskubide sozioekonomikoak errespetatu, babestu eta bete edo gauzatu behar dituzte.
• Eskubide sozioekonomikoak pixkanaka gauzatu behar dira, “bide egoki guztietatik” erabilgarri dauden “baliabide guztiak” erabili a
rte.
• Eskubide sozioekonomikoei loturiko neurri a
tzerakorrak onartezinak dira, printzipioz.
• Botere publikoek beren ekintzen kontuak eman behar dituzte, eta ordainerako, informazioa eskuratzeko eta herritarrek modu a
ktiboan parte hartzeko eskubidea bermatu behar dute.
Praktikan, printzipio horiek gomendio hauek dakartzate berekin:
• Konstituzioan eta nazioarteko Zuzenbidean jasotako eskubideen lege-garapenak errespetatu egin behar du giza eskubide guztien funtsezko edukia eta bat egin behar du giza eskubideen nazioarteko Zuzenbidearen parametro bermatzaileenekin.
• Politika publikoek berdintasuna bermatu behar dute, berdintasuntzat gaitasun eta a
utonomia pertsonalak eta gizarte demokratiko baten balio egituratzailea hartuta. Gainera, berdintasun sozioekonomikoa balio bat da berez, bide bat sistema ekonomiko osoaren funtzionamendu ona ziurtatzeko.
• Gizarte-politikak beharrezko tresnak dira pertsona guztiek dagozkien eskubide sozioekonomiko guztiak eskuratu a
hal izan ditzaten. Eskubide sozioekonomikoak gauzatzeko bide ematen duten tresnak izateaz gain, garapen ekonomikorako, enplegu-sorkuntzarako, oparotasunerako eta gizarte-kohesiorako iturri ere badira.
• Giza eskubideak unibertsalki a
itortuta daudenez, beharrezkoa da botere publikoek datu bereiziak ematea, biztanleek eskubide sozioekonomikoak zenbateraino lortu eta gozatzen dituzten ebaluatzeko.
• Betiere botere publikoek frogatu behar dute eskubideen gozamenean egindako murrizketak justifikatuta daudela, eskubide sozioekonomikoen a
rgitan eta erabilgarri dauden baliabide guztiak erabili direlako. A
dministrazio batek eskubide a
ldetik neurri a
tzerakorrak hartzeko as
moa badu, a
zterlan bat egin eta a
rgitaratu beharko du neurri horiek itxuraz giza eskubideetan nola eragingo duten ebaluatzeko.
• Bai kontuak ematearen ikuspegitik, eta bai eskubide guztiak elkarren mendekoak eta banaezinak direla oinarritzat hartuz, eskubide sozioekonomikoen justiziabilitatearekin eta beste berme instituzional-erako batzuekin batera, eskubide zibilak (batez ere, biltzeko eskubidea eta elkartzeko eskubidea) botere publikoek giza eskubideen inguruan dituzten betebeharrak beteko dituztelako berme bihurtzen dira herritarrentzat.
• Gobernantza onak exijitzen duenez, ziurtatu egin behar da pertsonek informazio xehatu eta garrantzizkoa izatea eta modu esanguratsuan eta berdintasun-baldintzetan parte hartzea haiei eragiten dieten erabakietan.