IV) Txosten bereziak
2011. urtean hiru txosten berezi egin dira. Urtarrilean, EAEko garraio sistema publikoak duen irisgarritasunari buruzko diagnostikoaren inguruan egin genuen ikerketaren berri eman genuen, eta ekainaren amaieran, EAEn norberaren autonomia sustatzeko eta mendetasunari ar
reta emateko legearen aplikazioa txostena aurkeztu genuen. Bi kasuetan uler dezakegu txostenaren analisiaren xedea haurrei eta nerabeei ere badagokiola, baina, talde horri buruzko berariazko erreferentziak oso urri direnez, interesa duten pertsonak txosten orokorreko V. atalera edo txosten horietara igortzen ditugu.
Txostenetako hirugarrenak, aurrekoek ez bezala, haurrengan jartzen du ar
retagunea, zehazkiago beren eskubideak ar
risku handiagoan dituzten haur eta nerabe jakin batzuen egoeretan. Txosten honetako ondorio eta gomendio nagusiak aurkeztuko ditugu kapitulu honetan.
Txosten hau bi ezaugarrik bereizten dute beste txosten berezietatik. Hasteko, Ar
artekoak bere baliabideekin egin du oso-osorik, zehazki Haurrei eta Nerabeei Ar
reta Emateko Bulegoan sartuta dauden Ar
artekoko langileek. Bestalde, ez da hainbeste ikerketa berri edo zehatz baten emaitza, baizik eta Ar
artekoan urte askoan hainbat egoeraren inguruan egindako jarraipen-lan etengabearen emaitza. Egoera horiek denek izendatzaile komun bat daukate, ezaugarri partekatu bat: haurrei eragiten diete, eta, batez ere, eskubide aldetik ahulen diren haurrei eta nerabeei. Hortik izenburua: "Arrisku egoera berezietan dauden adingabeak".
Haur eta nerabe guztiak, dituzten ezaugarri bereziengatik, ar
risku berezian dauden biztanleriaren sektore bat dira. Gure kasuan, Euskal Autonomia Erkidegoko 18 urtetik beherako biztanleria osatzen duten 158.000 neskak eta 167.000 mutilak, zenbaki biribiletan. Denak, hala izate hutsagatik. Alabaina, multzo horren barruan, ar
risku-egoera berezietan dauden taldeak edo sektoreak bereiz daitezke eta bereizi behar dira.
Urte hauetan, Ar
artekoak lehentasunezko ar
reta eman izan die egoera txarretan edo premia berezikoetan dauden haur eta nerabeen sektoreei: ar
riskuan edo babesik gabe dauden haurrak, babeserako gizarte-zerbitzuetan hartu direnak (ia 2.000 azken urteetan); bakarrik dauden atzerritar adingabeak (azkenaldian, 1.000tik gora urteko); adingabe ar
au-hausleak (1.000-1.200 inguru azken urteetan); desgaitasunei loturiko hezkuntza-premia bereziak dituzten ikasleak (12.000 inguru gaur egun), familiaren egoera sozioekonomikoari (zailago da zenbatzen) edo jatorriari (20.000 etorkin baino gehiago) edo etniari (ia 4.000 ijito inguru) loturiko hezkuntza-premia bereziak dituzten ikasleak; osasun mentaleko ar
azoak dituzten adingabeak (10.000 ingururi ematen zaie ar
reta urtean); droga-kontsumo problematikoak dituzten nerabeak (kopurua asko aldatzen da adinaren, sexuaren edo substantziaren ar
abera); eskola-jazarpena pairatzen duten adingabeak (hemen ere oso aldakorrak dira kopuruak, baina milaka eskola-umeri eragiten die)...
Begi bistakoa da haurrei eragiten dieten ar
azoak ez direla hemen bukatzen, badirela horiek bezain garrantzitsuak diren beste egoera batzuk ere. Ar
artekoak horiei eman dien ar
reta ez da izan hain sistematikoa, baina bai esanguratsua: joera homosexuala (lesbianak eta gayak) edo bisexuala eta transgenero edo transexual identitatea duten adingabeen egoera, genero-indarkeriaren egoeretan tratu txarrak pairatutako haurrak, teknologia berrien erabilera txarraren edo gehiegizkoaren ondoriozko ar
riskuak, komunikabideetan adingabeei emandako tratamendua... Sektore horiek, egoera horiek ere jaso dira txosten honetan; nahiz eta ez zaien jarraipen sistematizaturik egin urteetan zehar, ikusarazi egin nahi ditugu, eta jendeari ar
duraturik aurkeztu.
Hasieran esan dugun bezala, haurren ar
loan egindako aurreko txosten bereziekiko alde handiena da honako honetan sektore bakoitzari buruzko ikuspegi sintetikoago, globalago bat eman nahi dugula, ez hain zehatza; funtsean, eboluzio-ikuspegi bat (ez une jakin batekoa), zertan aurreratu den, zerbaitetan atzera egin ote den edo oraindik hobetzeko zer dagoen nabarmentzeko modua emango duena... Horrez gain, egoera guztietan sortzen diren harremanak aztertu nahi izan ditugu, horietako askok batean izan ditzaketen ar
azoak.
Beraz, sintesi-txosten bat da. Hemen, etengabe aipatzen dira gaur ar
te Ar
artekoak haurrei buruz ar
gitaratu dituen ia txosten berezi guztiak edo haurrei berariaz eskainitako atalak dituztenak, eta lortutako informazioa aprobetxatu nahi izan dugu, urtez urte horietako bakoitzaren inguruan egindako jarraipenak baliatu.
Aukera horrek baditu bere arriskuak, eta baita mugak ere. Hala, esate baterako, oraingoan nahiago izan dugu aurreko txosten monografikoen luzera, sakontasuna eta zehaztasuna bera alde batera utzi, ar
gitasunaren eta laburtasunaren mesedetan, eta ar
e, beharbada, dibulgazio-balio handiago baten mesedetan. Halaber, erabilitako informazio-iturriak albait gehien murriztu nahi izan ditugu. Funtsean, erakundean bertan erabilgarri ditugun iturriak soilik erabili ditugu. Horri dagokionez, aipatu behar dugu aztertutako informazioaren denbora-muga 2009ko abendua dela; izan ere, txostena 2010ean zehar egin dugu. Ohar horrek badu garrantzia; izan ere, errealitate batzuk oso azkar aldatu dira ordutik, eta ez beti orduan erakusten zuten joerei jarraituz.
Hemen, Haur eta Nerabeen Bulegoaren jarduketak aurkeztean, sektore bakoitzaren errepaso txiki bat egingo dugu: lehendabizi, oinarrizko zenbait datu, funtsezko ar
azo batzuk eta gomendio edo hobetzeko proposamen batzuk nabarmenduko ditugu, eta, ondoren, ikuspegi orokorrago bat emango dugu, hala ar
azoena nola txostenak eskaintzen dituen balizko irtenbide bateratuena.
Arrisku edo babesgabezia larrian dauden adingabeei buruzko daturik esanguratsuenen ar
tean, nabarmentzekoa da azken hamabost urtean hirukoiztu egin dela gizarte-zerbitzuek haurrei bigarren mailako ar
reta emateko ireki dituzten urteko espedienteen kopurua. Ar
lo honetan dauden ar
azoen edo hobetu beharreko alderdien ar
tean, Ar
artekoaren ikuspegitik, lau hauek dira bereziki esanguratsuak:
arteko koordinazioa hobetzeko beharra (batez ere tokiko eta foru esparruen
artean).
arreta berezia jartzeko beharra, gero eta gehiago baitira halako zentroak.
Gomendioak (9 espezifiko kapitulu honetan) hobekuntza horiek lortzeko asmoz egin ditugu, nahiz eta beste kontu batzuk ere ematen dituzten aditzera, hala nola erreferentziako tutorearen figura, gizarte-txostenen kalitate teknikoa, prozedurak egitea edo hobetzea, eta abar.
Arrisku edo babesgabezia larrian dauden adingabeen ar
tean, ar
reta berezia jarri behar diegu bakarrik dauden atzerritar adingabeei. Sektore hori ia ez zen existitzen duela urte gutxi batzuk ar
te, eta oso denbora gutxian aldatu egin du babesik gabeko adingabeentzako bizitegi-baliabideen sarea.
Hala eta guztiz ere, zalantzarik gabe, ar
riskuan dauden biztanleen ar
tean sektore horri eskaini behar izan dio dedikazio gehiago Ar
artekoak azken urteetan. Txostenean aitortzen da handia izan dela erakundeek harrera-baliabideak sortzeko egin duten ahalegina, nahiz eta lurraldeen ar
tean alde handia izan. Alabaina, oraindik ere ar
azo asko dago konpontzeko. Ar
artekoak 2008. eta 2009. urteetan egindako esku-hartzeak aztertuta, ikusiko dugu alderdi hauekin lotuta egon zirela: adina zehazteko probekin, hezkuntzarako, defentsarako edo entzunak izateko zuten eskubidearekin, zentro jakin batzuen kokapena baztertzearekin, erkidegoen ar
teko lekualdatzeekin, tutoretzak hartzeko betebeharra ez betetzearekin...
Gomendio espezifikoei dagokienez, azterlan honetan hiru nabarmendu dira. Beharrezkoa dela:
artean adingabeen harreraren
arloan.
artean gatazka sortzen denean.
Delituren bat egin duten eta neurri judizialak ezarri zaizkien adingabeei dagokienez, txostenean jaso diren datuen ar
abera, 12 urtean bilakaera hau izan da: 1998an 140 neurri hartu ziren, 2001ean 400 baino gehiago —urte horretan sartu zen indarrean Adingabeen Erantzukizunari buruzko Legea—, eta 2009an, berriz, 1.200 baino gehiago. Ingurune zabaleko neurriak guztizkoaren % 70 baino gehiago dira, eta barneratze-neurriak lautik bat dira. Gehikuntza horren ondorioz, jakina, handitu egin behar izan da ar
reta emateko baliabideen sarea.
Arlo honetako alderdi kezkagarrienen ar
tean honako hauek nabarmentzen dira:
arazoekin eta/edo toxikomaniarekin loturiko jokabideak.
Gazte Justiziaren Sistema hobetzeko, zazpi gomendio espezifiko egin ditugu, batzuk oso orokorrak (hala nola gaur egungo ar
au-esparrua bere potentzialtasun osoan aplikatzea eta zerbitzuen ar
teko lankidetza hobetzea), eta beste batzuk oso zehatzak, hala nola ofiziozko txanda hobetzea, adingabeentzako polizia-bulego espezifikoak ezartzea eta medikazioaren erabilera eta kontrola hobetzea.
Hezkuntza-premia berezi edo espezifikoak dituzten ikasleei dagokienez, txosten honek bost azpikapitulu ere eskaintzen dizkie: bat desgaitasunen bati loturiko premiei, beste bat gizarte-egoera ahuleko ikasleei loturiko premiei, beste bat ijito-herriko ikasleei loturikoei, beste bat sasoiko langileei loturikoei eta beste bat etorkinei loturikoei. Horietako bakoitza bere ezaugarri espezifikoekin aztertu da, baina denak ikuspegi berberarekin: abiapuntuko desberdintasunak konpentsatzea; gizarteratzeko bidean albait gehien laguntzea. 35.000 ikasle baino gehiagori buruz ar
i gara —hau da, eskolatutako biztanle guztien % 10-11 inguru—, txostenean "gizarte-egoera ahuleko" gisa agertzen den taldea kontuan hartu gabe, eta banaketa oso desberdina da ikastetxeen ar
tean.
Zorionez, euskal hezkuntza-sistemak duela urte asko egin zuen eskola-integrazioaren aldeko apustu irmoa, edo, nahiago bada, inklusioaren aldekoa. Eta horri baliabide eta programa ugari eskaini izan dizkio eta eskaintzen dizkio. Eskolatze-datuek eta eskolako ar
rakastari eta porrotari buruzko datuek, ordea, ekitaterik ezaren zantzu nabarmenak agertzen dituzte, eta, erakunde honen iritziz, gainditu beharra dago hori. Hori horrela, sektore bakoitzaren kasuistikan sartu gabe, txostenak 8 gomendio espezifiko egiten ditu alderdi hauen inguruan: konpentsazio, detekzio eta esku-hartze goiztiarrerako neurriak ezartzea, familiekin lankidetzan ar
itzea, ebaluatzea, aniztasuna izatea profesional-taldeetan ere, ar
kitektura-oztopoak behin betiko kentzea.
Haurren eta gazteen osasun mentalaren ar
loan, eta aurkeztutako kexekin eta egindako jarraipenekin bat etorriz, txostenean funtsezkotzat jotzen diren hiru alderdi nabarmentzen dira:
Arazoen detekzio eta
arreta goiztiarra, larriagotu aurretik.
arteko koordinazio-arazoak, maiz erantzuteko ahalmena oztopatzen baitute.
Eta, ondorioz, berriro ere nabarmendu nahi ditugu osasun-sistemari egindako gomendioetako batzuk, hala nola adingabeek baimena jakinaren gainean emango dutela bermatzeko, haurren ar
retari lehentasuna emateko, osasun-sistemaren eta gainerako sistemen ar
teko koordinazioa hobetzeko, adingabeen osasun mentaleko ar
azoei ematen zaien erantzuna hobetzeko eta adingabeen osasunerako eskubidea zenbateraino aplikatzen den "neurtzeko" jarraipen-elementu gisa osasun-adierazle jakin batzuk erabiltzeko gomendioak.
Eskola-eremuko bizikidetzari dagokionez, egindako jarraipenak hein berean ditu ar
giak (esate baterako, ar
au-esparruari edo protokoloen existentziari dagozkionak) eta ilunak (esate baterako, urtez urte berdinen ar
tean mantentzen diren eskolako jazarpenaren eta tratu txarren datuei dagozkienak). Alde horretatik, sei gomendio azpimarratu ditugu, hala nola:
arteko botere-abusuaren edo bullyingaren ondoriozko tratu txarrena).
Azkenik, txostenak atal espezifiko bat eskaintzen dio errealitate ez oso ezagun bati: nerabe homosexualen (lesbianak eta gayak), transexualen eta bisexualen problematika. Oraindik ere intolerantzia, gaitzespena eta homofonia badirela agertzen duten datuekin batera, Ar
artekoak 2008an abian jarritako foroan agerian geratu zen hezkuntza afektibo-sexuala oraindik ere konpondu gabeko ar
azo bat dela gure eskola-sisteman, eta baita beste sistema batzuetan ere; horrek bide ematen du bereizkeriaz jokatzeko eta jendeak oro har horren berri ez jakiteko, eta zaildu egiten du sexu-aniztasuna onartzea. Egoera hori gainditzeko, hezkuntza-sistemari hiru gomendio espezifiko egin dizkiogu, batzuk oso orokorrak eta beste batzuk zehatzak: aniztasun afektibo-sexualari buruzko plan bat, horri heltzeko modua antolatu eta sistematizatuko duena; jarduketa konkretuak aniztasuna ikusarazteko eta homofobia erauzteko; haur eta nerabe lgtb-entzako tutoretzak.
Honaino, txostenean aztertutako sektore edo egoera batzuen errepaso txikia, ezinbestean laburra eta alderdi batzuk azpimarratzera mugatua. Auziari heltzeko modu horrek —sektorez sektore edo egoeraz egoera—, ordea, hainbat muga edo ar
risku ditu, eta komeni da hori ez ahaztea: ez du ahalbidetzen ikuspegi global bat, egoeren ar
tean izaten diren harremanak, horien ar
tean batzuetan izaten den jarraipena eta gehiago edo gutxiago partekatzen dituzten ar
azoak agerrarazi eta nabarmenduko dituena. Ar
eago, bide eman dezake pentsatzeko elkarrekin loturarik ez duten egoerak direla, elkarren ar
tean inolako loturarik ez duten adingabeen taldeak direla. Baina hori ez da hala. Kasu askotan, gaur harrera-zentro batean dagoen nahiz eskola utzi duen edo eskolan porrot egiten ar
i den haur edo nerabe berbera bihar barneratze-zentro batean aurkituko dugu, edo aurrerago berriro ar
risku-egoera berezi batean aurkituko dugu. Horrek agerian uzten du badirela benetako bazterketa-zirkuitu edo –bideak, horietako asko adingabeak hazteko eta bere premietarako oinarrizko euskarri eta laguntza gisa familiarik ez izateari lotuak edo familiak horretarako gaitasunik ez izateari edo soil-soilik porrot egin izanari lotuak.
Azterlanak honako honi erantzun nahi dio "begirada" horrekin: Badira ar
azo komunak, egoera batzuetan eta besteetan errepikatzen direnak? Zeharkako elementu-sorta moduko bat, alegia, aztertutako sektore guztiei edo askori eragiten diena eta adingabe horien premiei ematen zaien erantzuna baldintzatzen ar
i dena. Hala, agerian geratu da badirela errepikatzen diren elementu kezkagarri batzuk, adingabeekin egoera horietan egiten den esku-hartzearen izendatzaile komun moduko batzuk; kontu kezkagarriak dira ikuspegi bermatzaile batetik, hobetu beharrekoak eta benetako erronka direnak, hala pertsona horien eskubideak defendatzeko nola esku-hartze eraginkorrago bat lortu nahi badugu.
Sistema publikoek ar
risku-egoera berezian dauden adingabeen premiei erantzuteko dituzten ahultasunak edo mugak dira horiek; dena dela, ez dira ahaztu behar auzi honetan oso garrantzitsuak diren beste elementu batzuk —giltzarriak aztertutako egoera askotan—, edo faktore estruktural jakin batzuk, kasu asko eta askotan ar
risku-egoeren sustraian baitaude. Bereziki esanguratsuak iruditzen zaizkigun bost ahulguneak honako hauek dira:
arteko harreman- eta erantzukizun-arazoak.
arteko koordinazio-arazoak.
argiro mugatuko duten eta baliabideek bete beharreko prozedurak edo betekizunak ezarriko dituzten
arau-esparrurik ez izatea edo eskasa izatea.
ari diren edo azkar hazten
ari diren premiei erantzun egokiak emateko zailtasunak.
arreta goiztiarraren
arazoak.
argirik edo mekanismorik ez izatea.
artean zabalduko den haurren eskubideen kulturarik ez izatea.
Kausa edo ahultasunen analisi hori baliozkoa bada:
arteko lankidetza hobetu beharko da.
arteko deskoordinazioa.
arabera, beharrezko aldaketak sartu.
Arrisku-egoera berezian dauden adingabeekin esku hartzeko fase guztietan hobetu beharko da, batez ere hasierako faseetan (detekzioa, neurriak hartzea) eta azkeneko faseetan, emantzipatzeko eta gizarteratzeko bide ematen baitute.
Arrisku-egoera berezietan dauden adingabeekin esku hartzen dutenen erantzukizunak eta jarduketa-esparruak
argitu beharko dira, eta baldintza hobeak eskaini profesionalen lanerako.
Eta ar
azo edo disfuntzio hauexei heltzen saiatu gara txosteneko gomendio orokorrenetan:
argitzea erakundeen erantzukizunak eta haurrei
arreta emateko hirugarren sektorearen egitekoa.
arteko koordinazioa hobetzea adingabeekiko esku-hartzeetan koherentzia handiagoa izango dela bermatzeko bide eraginkor gisa.
Txosten hori 2011ko maiatzaren 3an eman genion Legebiltzarreko lehendakariari, eta, egun horretatik aurrera, Ar
artekoaren ohiko harreman-sarean banatu zen, eta, zehazki, haurren esparruan lanean diharduten erakunde/entitateen ar
tean. Horretan sakonduz, maiatzean, Gizarte Zerbitzuen Euskal Kontseiluko Haurren Ar
loko Kontseiluan ordezkaritza duten gizarte-erakundeak bilera batera gonbidatu genituen, txostenaren diagnostikoa eta gomendioak aurkezteko eta kontrastatzeko. Horren emaitza ekarpen interesgarri batzuk izan ziren. Hain zuzen, ekarpen horiek kontuan hartu ditugu dokumentu honen II. kapituluko edukiak lantzeko orduan.