4.Herritarren eskubideen egoeraren balorazioa
Aurreko ataletan egiaztatu ahal izan den bezala, herritarrek arlo honetan aurkezten dituzten gaiak askotarikoak izan daitezke; hala eta guztiz ere, esan beharra dago ez dagoela berrikuntza handirik aurreko urteetako memorietan azaldutako gaiei dagokienez.
Laburpen honi ekingo diogu honakoa aipatuz: herritarren eskubideak egikaritzeko, garrantzi handi-handikoa dela herri administrazioek modu arbitrarioan ez jardutea, baizik eta aurkeztutako eskabideak beharrezko administrazio espedientearen bitartez izapidetzea eta bertan administrazioaren erabakia arrazoitzen duten izapideak eta txostenak jasotzea. Horrela, aipatu beharra dago, azaroaren 26ko 30/1992 Legearen 53, 54 eta 55. artikuluei jarraiki, administrazio egintzak ezarritako prozedurari lotuko zaizkiola eta arrazoiturik emango direla, idatziz zuzenbide oinarriak eta gertakariak labur eta zehatz azalduz. Eskatutako edukiari buruzko desadostasunak daudenean edo administrazioak eskatutakoari men egiteko asmorik ez duenean, funtsezkoa da forma zaintzea, betiere ukitako pertsonek beren eskubidearen araberako erabakiak hartu ahal izateko.
Beste alde batetik, udal erakundeen eremuan (bertan azaldu ohi dira gai honi buruzko kexarik gehienak), Toki Erakundeetako Antolakuntza eta Jardunbideari buruzko Araudiak (azaroaren 28ko 2568/1986 Errege Dekretua) definitzen du zer den espediente bat eta zein den hori izapidetzeko jarraitu beharreko prozedura. Horrela, araudi horrek ezartzen du espedientea administrazio ebazpenaren aurrekari eta oinarri gisa erabiltzen diren agirien eta jarduketen multzo ordenatua dela, bai eta ebazpena betearaztera bideratutako diligentziak ere (164.1. artikulua). Beste alde batetik, araudiaren 172. artikuluak ezartzen du administrazio espedienteak izapidetu behar dituen bulegoko buruak informatuko dituela, bere irizpidea oinarritzeko legezko edo arauzko aurrekari eta xedapenak azalduz.
Hori guztia ezinbesteko bermea da herritarrek eskabide izapidetu baten ezespena oinarritzeko zuzenbide oinarrien berri izan dezaten; horrek eta eraz egindako idatzizko jakinarazpenak interesdunari ahalbidetzen diote administrazio jarduketa baloratzea eta legezko argudioak kontrajartzea ebazpenaren inguruko desadostasunik izanez gero.
Beste alde batetik, espediente horiei hasierako emateko, interesdunaren eskabide edo eskaera behar da. Horrek zenbaitetan azaltzen den problematika azaltzera garamatza; izan ere, batzuetan pertsona bat administrazio batera bertaratzen da eta bertan ahoz azaltzen zaio ez dituela betetzen bere asmoak aurrera eramateko beharrezko baldintzak. Egoera hori ohikoa izaten da alta biztanleen udal erroldan eskatzen den kasuetan. Horri buruz honakoa azpimarratu nahi dugu: biztanleen erroldako arduradunek edo herritarrak artatzeko bulegoek erroldan alta hartzeko eskabide bat jasotzen dutenean eta horri ezin diotenean une horretan bertan erantzun, kasu guztietan eskatu beharko dute eskabidea idatziz egiteko, betiere beharrezko administrazio tramitazioa haste aldera, interesdunei jarraitu beharreko beharkizunak edo izapideak modu egokian jakinaraziz. Gai honi buruz, berriro ere nabarmendu behar dugu zerbitzu publikoen jardunbide zuzena funtsezkoa dela, administrazio erregistro horretako inskripzioa eta oinarrizko zerbitzu publikoak eskuratzeko benetako egoitzaren antzinatasuna egiaztatzeak daukan garrantziagatik.
Aurrekoari lotuta, ezin ahantz dezakegu herritarrek, beren eskubideak egikaritzea errazte aldera, betebehar juridiko eta teknikoen gaineko informazio eta orientazio sinesgarria eskuratzeko eskubidea dutela, egin nahi dituzten eskabideei ezartzen zaizkien indarreko xedapenei dagokienez (Herri Administrazioen Araubide Juridikoari eta Administrazio Prozedura Erkideari buruzko Legearen 35 g-i artikulua).
Zentzu horretan, gure gomendioetariko batzuk barne protokoloak eta jarraibideak hobetzera bideratu dira, betiere interesdunak prozedura desberdinetan artatzen dituzten administrazio unitateetako arduradunek legerian oinarri hartzen duen informazio sinesgarria eman dezaten. Horren inguruan, zehaztu dugu ez dela onargarria agintaritza eskudunak nahiz teknikari arduradunek ukitutako pertsonei ematen dieten informazioa ahozko agindu edo irizpideetan oinarritzea, are gutxiago aginduok edo irizpideok saihestu nahi den arauaren interpretazio egiaztatu batetik aldatzen badira.
Gai honen inguruan eta aurrekoari lotuz, gardentasunari, informazioaren eskuragarritasunari eta gobernu egokiari buruzko azaroaren 9ko 19/2013 Legearen onespena aipatu behar dugu; izan ere, lanabes berri horrek gaur egun baino gehiago erraztuko du arduradun publikoen jarduna herritarren azterketaren pean jartzea haiei dagozkien erabakiak hartzean. Lege horrek arduradun publiko guztien jarduna (baita goi karguena ere) eraendu behar duten gobernu egokiaren printzipio etikoak ezartzen ditu; horrela bada, ez-betetzerik egonez gero, bidezko zigorra jasoko dute. Zentzu horretan, ez-betetzeen kasuen artean nabarmendu behar dira herritarrei kalte egiten dieten ez-legezko erabakiak hartzea eta ez-legezko txostenak izenpetzea.
Ildo horri jarraituz eta une honetan informazio publikoa eskuratzeko eskubidea egikaritzeko 30/1992 Legea izan arren (bai eta beste lege sektorial batzuk), lege berri horrek oztopo garrantzitsuak kentzeko salto handia eragin dezake, informazio publikoa eskuratzeko eskubidearen egikaritzapenari dagokionez. Horrela, beste aurrerapen batzuen artean, azpimarratzekoa da eskubide hori pertsona guztiei egokituko zaiela eta egikaritu ahal izango dutela eskabidea arrazoitzeko betebeharrik gabe; hala eta guztiz ere, hori guztia ez da oztopo izango babesteko moduko bestelako interesengatiko arauzko mugak ezartzeko. Ukitutako pertsonek aurkeztutako informazio eskabideen arrazoiketa falta herri administrazioek erabili ohi duten arrazoietariko bat izaten da dokumentazio zehatzak eskuratzeko eskabidea ukatzeko.
Azkenik, lege horren hirugarren alderdiak, izenburuan bertan aipatzen den bezala, gardentasunari egiten dio men, hau da, informazio aktiboa izenekoari; herri administrazioek informazio hori argitara emateko betebeharra dute, labur bada ere. Herri administrazio askok gai honetan egin dute aurrera, webguneak dituzte eta halakoetan informazio zabala eskaintzen dute bai erakundeari buruz bai aurrera eramaten duten zereginari buruz. Gauzak horrela, administrazio horiek legezko betebeharrei hartu diete aurre; hala eta guztiz ere, beste batzuek ahalegin garrantzitsuak egin behar izango dituzte legezkotasun berrira egokitzeko. Hori dela eta, urtebetetik bi urtera bitarteko epe iragankorra ezarri da. Araua oso-osorik indarrean sartzen denean, interesdunek gaur egun eskuragarri ez dagoen informazioa zuzenean eskuratu ahal izango dute, eskatzeko eta interesa arrazoitzeko betebeharrik gabe.
Beste ikuspegi batetik, korporazio bateko kideek informazioa eskuratzeko duten eskubidea ere aipatu behar dugu; izan ere, zinegotziek beren zeregina garatzeko beharrezko informazioa eskuratzeko eskubidea dute, nahiz eta batzuetan udalen jardunean mugak egon, eskatutakoari erantzunik ez emateko teknikaren bitartez. Toki Erakundeetako Antolakuntza eta Jardunbideari buruzko Araudiaren 14. artikuluak ezarritakoarekin bat etorriz, administrazioaren isiltasunaren bitartez eman dela ulertuko da, baldin eta bost eguneko epean uko egiteko ebazpen edo erabakirik ematen ez bada, betiere eskaeraren egunetik zenbatzen hasita.
Azkenik, herritarren partaidetzari men egin behar diogu, bai eta horrek bete beharreko zeregin aktiboari ere, baldin eta ezarri nahi diren politika publiko guztien emaitzak bermatu nahi badira. Hondakinen gaikako bilketari buruzko gaiak beste edozein proiektuk baino hobeto islatzen du ideia nagusi hori; izan ere, egitasmo gutxitan ikusi ahal izango dugu udalerri bateko herritar guztien inplikazio zuzen eta gogotsuagorik, baldin eta gaikako bilketaren maila egokiak bermatuko badira. Hartutako erabakiak udalerriko pertsona guztiak ukitzen ditu zuzenean, guzti-guztiek hondakinak sortzen baitituzte; Beraz, erronka da herritar guztiak inplikaturik egotea aurreikusitako sistemaren ezarpenaren emaitzak egitasmoaren helburuen neurrikoak izan daitezen. Horrenbestez, gure iritziz, hondakinen gaikako bilketa sistema bat ezartzeko proiektu guztiek arrakastatsuak izateko berme gehiago izango dituzte, baldin eta adostasunik zabalena lortzen badute zeregin hori aurrera eraman behar duten auzokideen artean.