5.Herritarren eskubideen egoeraren balorazioa
5.1. Krisiak eragina izaten jarraitu du kalitateko zerbitzu publiko bat eskaintzeko Justiziako Administrazioaren gaitasunean. Gure azken txostenetan egiaztatu dugun joera bat da. Ez gara ari Justiziako Administrazioaren zerbitzura dauden baliabideen murrizketaz soilik, baizik baita, Justizia modernizatzeko helburu aitortuaz, eskubideen tutoretza judizialaren eraginkortasunean eragin negatiboak dituzten zenbait araudi-aldaketaz ere, aztertzen ari garen urtean zehar beren jardueraren esparruan Arartekoak lan egin duen operadore juridiko guztiek salatzen duten bezala.
Horrek zalantzan jartzen du goian aipatutako 8/2012 Lege Organikoan jasotako aurrekontu-eraginkortasuneko neurriak bat etorriko ote diren 2008-2013 aldirako Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiak diseinatutako Justizia modernizatzeko Plana, bai eta Estatuko itunaren indarraldia ere, helburu berarekin indar politiko nagusien 2001. urtean lortu zutena: argitu nahi da, lan-igoerako eta baliabide-murrizketako testuinguru batean, horien helburu modernizatzea den ala, azken buruan, Justizian zerbitzu publiko guztiei eragiten dieten murrizketak aplikatzea.
5.2. Jurisdikziotik jurisdikziora desberdinak dira neurri horiek herritarren eskubideen tutoretza judizialean dituzten ondorioak, tasa judizial berriekin bat eginez. Edonola ere, kontsultatutako operadore guztien arabera, gure epaitegietako prozesuen pilaketaren eta batez besteko iraupenaren esparruan gertatzen ari den aldaketa baten aurrean gaude. 2012. urtean, gure epaitegietako indizeak oraindik pixka bat hobeagoak ziren Espainiako Justiziako Administrazio osokoak baino. Laburbilduz, azkenean Justiziako Administrazioak bankuei, aseguru-etxeei, Estatuari berari edo autonomia-erkidegoari, gai gehienetan auzilari nagusiak direnei, zerbitzu on bat emateko arriskuan gaude, arazo batengatik epaitegira noizean behin joan behar duten herritarrek, berriz, doako justiziako kasuetatik at, oztopo ekonomikoak eta atzera-eragileak gerta daitezkeen izapidetzeko epeak izango dituzten artean:
– Badirudi horrela gertatzen dela administrazioarekiko auzi-jurisdikzioan. Apelazioen beherakada erregistratu da, %30 ingurukoa. Horrek adierazten du zer-nolako eragin kaltegarria duen Administrazioaren erabakien aurka errekurtsoak zailtzeak, auzitegiek bere jarduera kontrolatzeko eraginkortasuna murrizten baitu, praktikan, bere aldeko “baliozkotasuneko presuntzio” bat ezartzeraino azkenean.
– Lan-arloko jurisdikzioa, ekonomia-atzerapenak bere lan-kargan horren eragin nabarmena badu ere, hasiera batean tasa judizialek ez dute nabarmen kaltetu, lan-araudi berriaren ondorioak pairatu behar izan dituen arren: Kausa objektiboengatiko eta lan-baldintzen funtsezko aldaketengatiko (lanaldien eta soldaten murrizteak) kaleratzeen igoera. Horrez gainera, lehen administrazioak egiten zituen lan-izapideak epaitegietara deribatu dira. Horren guztiaren ondorioz, urtean zehar lan-arloko euskal epaitegietan sartu diren gaiak hasiera batean Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiak aurreikusitakoak baino askoz gehiago izan dira. Egoera horri aurre egiteko unitate judizial berrien eskaerak artatu ez direnez, erantzuteko denbora iazkoa halako hiru da. Bi alderdiei egoera horrek eragiten dien atsekabearen berri izaten jarraitu dugu Arartekoan, eta gizartea da kaltetuena atzerapenengatik, izapidetze-soldatak kentzean.
–
Erregistro Zibilekin lotuta jasotako kexek adierazten dute urtean zehar beren lan-karga handitu dela, eta beren zerbitzupean dituzten baliabideen igoerak ez duela konpentsatu lan-karga hori, eta horrek ezinbestean izan du eragina beren ebazkizun-denboretan. Notarioei eta jabetzaren erregistratzaileei esparru honetan esleitu zaizkien funtzio berriek arazoa larriagotu baino ez dute egin, arindu ordez, bai nazionalitateen esparruan eragin duen kasu pilagatik, bai hainbat aplikazio informatikoren artean izandako bateraezintasunagatik.
5.3. Beste urte batez itxaron behar dugu Bulego Judiziala eta Fiskala, gure barruti judizial guztietan ezarri eta gero, lagungarria izatea egoera hau gainditzen joateko erabiliko diren baliabideak optimizatzeko. Hala ere, berriz aipatuko dugu gai horren inguruan gure txostenetan gomendatzen duguna, eta batez ere bikaintasuna eta kalitatea sustatzen duten pizgarriekin eta adierazleekin egindako lanari dagokionez, bai espediente elektronikoaren ezarpenari dagokionez. Testuinguru horretan, funtsezkoa da idazkari judizialak lekuz aldatzea, kontuan izanda epaitegietako eta auzitegietako gainerako langileen gainetik zer zuzendaritza- eta antolaketa-funtzio dituzten. Beraz, hala, auzitegietan euskara ere sustatuko litzateke. Euskararen sustapenak Auzia euskaraz izeneko programan tresna baliotsu bat aurkitu du iazko azken hilabeteetatik aurrera.
5.4. Erakunde hau bereziki kezkatzen duen gai bat da gizarte-protestaren kriminalizatzea, sistemaren kalitate demokratikoan eragin handia baitu. Urtean zehar, arrazoi horrengatik hainbat mugimenduk eta taldek jo dute Arartekoarengana, besteak beste, ekologistek, etorkinen eskubideen alde lan egiten dutenek, hipoteken exekuzioak kaltetutako pertsonen alde lan egiten dutenek, bakearen alde eta militarismoaren aurka daudenek, auzo-elkarteek eta altermundistek. Protesta egiten zuten Ertzaintzak beren erresistentzia pasiboko jokabideetako batzuk delitutzat hartzen zituelako. Gerora, auzitegiek jokabide horiek bukatutzat jotzen zituzten edo falta gisa kalifikatzen zituzten. Ebazpen judizial horiek eragiten zien pozaz harago, azaldu zuten ebazpen horiek ez zutela eragotzi ertzainek beren ekintzak neurriz kanpo zapaltzea eta beren taldeetako kideak gaizkileak balira bezala atxilotzea. Hori zela eta, eskatzen zuten polizien irizpideak arlo honetan irizpide judizialetara egokitzeko.
Arartekoak bere azken txostenetan adierazi dio arazoa Eusko Legebiltzarrari. Urriaren 28ko 7/2011 Gomendio Orokorra, polizien jarduera eta praktiketako berme sistemari buruzkoan, aztertu zen gai hori.
Hala ere, oraingoan kezka hiru arrazoirengatik handitu da:
– Batetik, gure gomendioak egin arren, urte osoan zehar herritarren ekimen horren desberdinek behin eta berriz planteatzen jarraitu dutelako kexa hori.
– Bestetik, zuzenean lotuta dagoelako Bilboko Instrukzioko Epaileen Batzordeak hautemandako arazoarekin. Batzorde horrek 2013ko otsailaren 12an egindako bilkuran aho batez nabarmendu zuen arazo hori: falta-izaerako egintzengatik atxilotuak Guardiako Epaitegiaren esku jartzeen kopuruak igoera nabarmena izan du, Guardiako Epaileak atestatua irakurri ondoren denbora-tarte batean atxilotua egon den pertsona berehala libre uztea erabakitzen duelarik. Arazo hori oso larria dela ikusita, HITZARTU DA kaltetutako poliziak jakinaren gainaren gainean jartzea dagozkion xedeetarako.
– Bukatzeko, Herritarren Segurtasunaren, Zigor Kode berriaren eta Zigor arloko Prozedura Lege berriaren esparruan aurreikusitako lege-erreformengatik. Urte amaieran Euskal Goi-bilera Sozialak Justizia Auzitegi Nagusiaren Egoitzan salatu zuen bezala, lege-erreforma horiek herritarren defentsan jarduten duten abokatuen jarduna mugatzen dute, polizien jarduketen azterketa judiziala murrizten dute eta kontrol jurisdikzionalaren murrizketa bat dira, botereari gogaikarriak gerta dakizkion jokabideen zapalketa gobernu-agintaritzaren eskuetan uzten baitute, gizalegez eta bakean egiten badira ere.
Erakunde honen ustez, beharrezkoa da horrek guztiak sistemarentzat ekar dezakeen agintaritza-desbideratzearen arriskua aldentzea, eta horretarako, beharrezkoa da Ertzaintzak jokabide horien adierazpen askea bermatzea eta indarkeriarik gabeko disidentzia ez kriminalizatzea. Esparru honetan kokatuta dagoelarik, arriskuan dauden ondasun juridikoen arteko haztapen klasikoak, proportzionaltasunaren eta beharrezkotasunaren printzipioak kontuan hartuta, indarkeriazko jokabideak edo pertsonentzat edo ondasunentzat arriskutsuak izan daitezkeen jokabideak bereizi egin behar ditu gizarte-atsekabea adierazten duten jokabideetatik, desobedientziazko edo erresistentzia pasibozko jokabideak izan arren, indarkeriarik gabeko ekintza sortarekin lotuta daudenetatik. Gure auzitegiak jurisprudentziako doktrina zabala garatu dute gai horren inguruan, eta dotrina horrek gure ordena-indarrek uneoro aintzat hartu behar dituzten berme-irizpideak ditu buru.
5.5. Judizioz kanpoko eta judizioz barruko bitartekaritza izan da urte osoan zehar berririk onenetakoak eman dizkigun esparruetako bat. Bitartekaritza horren praktika sendotuta dago zigor eta familia esparruan, eta Bilbon proiektu interesgarri bat dago lanaren arloan. Esperotako 5/2012 Legea garatzeko Erregelamendua, auzi zibil eta merkataritzazkoetako bitartekaritzari buruzkoak, Bitartekariaren Estatutuaren funtsezko lau alderdi baimendu ditu: bitartekarien prestakuntza, Bitartekarien Erregistro baten sorrera –Justizia Ministerioaren mendean egongo zena–, beren ardurak segurtatzea edo baliabide elektronikoen bidez bitartekaritzako prozedura sinplifikatu bat sustatzea. Edonola ere, oraindik beharrezkoa da epaileek bitartekarien enplegua sustatzea, eta horretarako, oso tresna baliotsua da Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiak argitaratu duen “Judizioz barruko bitartekaritzarako Gida”. Bukatzeko, oso interesgarria da Euskadin Puntu Neutro delako bat sortu izana, Donostian bildu zen Bitartekaritzaren aldeko Magistratuen Europako Taldea eskatuta. Puntu Neutro horren inguruan zuzenbidearen esparruan lan egiten duten talde mota desberdinetako profesionalen artean bitartekaritzaren kultura sustatu nahi da.
5.6. Beharrezkoa da pertsona batzuk epailetzako diligentzietan parte hartu behar dutenean beste modu batera deitzea, zitazioek egiaz bete behar duten informazio-funtzioa behar den bezala betetzeko moduan. Ereduaren egungo estandarizazioa, ordez, xede horretarako disfuntzionala izan daiteke. Izan ere, prozedura zeri buruzkoa den jakinarazi ordez, legean nola egokitzen den soilik adierazten du. Gainera, are gutxiago, ez du prozedura arautzen duen artikuluaren bidez adierazten nola egokitzen den legean, baizik eta artikulua atxikita dagoen kapituluaren eta atalaren bidez. Argi eta garbi, hori bere kabuz ez da behar adina argia, pertsonak zertarako deitu duten jakin dezan. Arazoa txikiagoa da alderdien kasuan, espero baita egiteko dituzten auzien arrazoia jakingo dutela. Lekukoek, aitzitik, sarritan ez dakite prozedura hori egingo denik ere, eta hori dela eta, zer egintzaren inguruan deklaratu behar duten jakitea beharrezkoa da. Adibide gisa jarriko dugu Euskal Herriko Unibertsitateko aginte-kargu batek aurkeztu zuen kexa. Pertsona honek zitazio bat jaso zuen, auzi batera lekuko izatera joateko. Auziaren xedeari buruz hau baino ez zen esaten: Salatutako egintza: Faltsukeriei eta beste batzuei eta lege bereziei buruz. Azaldu zuenaren arabera, ez zuen jakin zer salaketari buruzkoa zen, bulego judizialetara bertaratu eta dekanotza-taldeko kide ziren beste bi irakasleren aurkako auzia zela adierazi zioten arte. Bi irakasle horiek auzitara deitu zituzten, beren fakultateko ikasle batzuei azterketa egiteagatik, terrorismoarekin zuten harremanagatik erbesteratuak egon arren.
5.7. Gure esku-hartzearen gizarte- eta araudi-testuinguruari buruz hitz egitean azaldutako arrazoiengatik, Doako Justiziaren zerbitzuan abarmen narriatu da urte honetan, eta egoera hori argi eta garbi aditzera eman da arlo honetan jaso ditugun kexetan. Planteatutako arazoei emandako irtenbide zehatza alde batera utzita, gaur egungo egoera hobetu ahal izateko beharrezkoa da botere publikoek ausart jokatzea, gutxienez alderdi hauetan:
– Ezinbestekoa da abokatutzako profesionalek egun bizi duten ziurgabetasuna gainditzea. Profesional horiek, kasu batzuetan, beren lanagatik inolako diru-kopururik jasoko duten ala ez jakin gabe lan egitera behartuta daude, edo diru-kopururik jasoko ez dutela jakinda.
– Egungo araudiak espedienteen kopurua izugarri igotzea eragin du, eta espediente horietako asko ez dira amaitzen. Halaber, izapidetzean zailtasun handiagoak egotea ere eragin du, dokumentazio kopuru handia aurkeztu behar baita. Horrek Orientazio Juridikoko Zerbitzuak ez gelditzeko, beharrezkoa da giza baliabideak eta baliabide materialak sendotzea, baita langileei beren lana baldintza egokietan egiteko aukera emango dieten eta herritarrei emandako zerbitzu publikoa erraztuko duten bulego batzuk egitea ere.
– Kalitateari dagokionez, berriz esan behar dugu Ofiziozko Txandako abokatuaren esku-hartzea administrazioaren kontura egindako gizarte-funtzio bat dela, eta horrela, herritarrei Justiziara baldintza-berdintasunean sartzeko aukera bermatzen diela. Horren ondorioz, beren ahalegin profesionalak partikular batek izendatuta jokatuko zuten moduan bezalakoa izan behar badu ere –eta horrela da kasu gehienetan–, beren akats profesionalek eragin ditzaketen kalteen ordainak ez du garrantzi bera hartzen, ematen duten zerbitzuaren kalitate-bermean gizarte-osagai bat dagoen neurrian. Berme horrek bere edukia galduko luke, behin-behinean kaltetua izan den pertsona bati ez baliote ordainik emango zentzuzko epe batean. Azken buruan, ordain hori bere garaian eman izateko, beharrezkoa da Elkargoak, aseguru-etxeak eta profesionalak prestutasunez betetzea xede horretarako Aseguru Kontratuaren Legeak esleitzen dizkien betebeharrak.