Aurkezpenean adierazi den moduan, aurreko kapituluan egindako analisi kuantitatiboarekin batera, txosten honek oinarri duen informazio gehiena Euskal Autonomia Erkidegoan gizarte zerbitzuak eskaintzean eta kudeatzean ardura duten erakundeetako ordezkariekin, profesionalekin eta teknikariekin egindako elkarrizketen eta eztabaida-taldeen bitartez bildu da. Metodologia kualitatibo hori hautatzea hainbat agentek udaleko gizarte zerbitzuen egoeraren, horien zailtasunen eta erronken inguruan duten ikuspegia zehaztasun handiagoarekin ezagutzeko premiari lotuta dago, eskuragarri dauden estatistika-iturrien ziozko datu zehatzak baino harago. Ikuspegi kualitatibo horien mugak, aurrerago jorratuko direnak, gorabehera, hogeita hamar informatzaile nagusirekin egindako elkarrizketen eta eztabaida-taldeen baliabideak aukera eman du, alde batetik, kontsulta egin zaien agente guztiek udaleko gizarte zerbitzuen egoera aztertzean garrantzitsutzat jotzen dituzten kontuak mahaigaineratzeko eta hobekuntzarako irtenbideak proposatzeko eta, bestetik, kontu horien inguruan dituzten iritziak eta balorazioak biltzeko eta, azkenik, mahaigaineratutako zailtasunei eman ahal zaizkien konponbideak elkarrekin eztabaidatzeko.
Guztira, kapitulu hau idazteko 36 pertsonen partaidetza izan da, banakako elkarrizketen eta eztabaida-taldeen bidez eta, zenbait kasutan, idatzizko galdera-sorten bidez. 2015eko iraila eta azaroa bitartean bildu zen informazioa eta, alde batetik, zenbait erakundetako ordezkariekin 11 elkarrizketa egin ziren eta, bestetik, Eusko Jaurlaritzan, foru aldundietan eta EAEko udaletan, baita unibertsitatean eta hirugarren sektoreko erakundeetan ere, lan egiten duten 25 pertsonekin eztabaida-taldeak eta elkarrizketak. Honako hau da elkarrizketa eta eztabaida-taldeetan parte hartu zuten pertsonen zerrenda osoa:
Erakundeetako ordezkariak
-Aitziber Sanroman. Ongizateko zinegotzia. Donostiako Udala
-Carlos Alfonso. Plangintza eta Inbertsio zuzendaria. Gipuzkoako Foru Aldundia
-Dorleta Goiburu. EUDEL
-Elena Coria. Gizarte Zerbitzuen zinegotzia. Getxoko Udala
-Emilio Sola. Gizarte Zerbitzuen zuzendaria. Eusko Jaurlaritza
-Iñigo Pombo. Gizarte Ekintza zinegotzia. Bilboko Udala
-Lide Amilibia. Gizarte Zerbitzuen sailburuordea. Eusko Jaurlaritza
-Mikel Antizar. Gizarte Zerbitzuen zinegotzia. Barakaldoko Udala
-Nerea Melgosa. Gizarte Zerbitzuen zinegotzia. Gasteizko Udala
-Oscar Seco.Gizarteratzeko zuzendaria. Bizkaiko Foru Aldundia
-Sergio Corchon. Gizarte Zerbitzuen zinegotzia. Irungo Udala
-Sergio Murillo. Autonomia Pertsonalaren Sustapenerako zuzendaria. Bizkaiko Foru Aldundia
-Xabier Domínguez López de Lacalle. Gizarte Zerbitzuen zinegotzia. Elorrioko Udala
Profesionalak eta adituak
-Alfonso López (EAPN)
-Arantxa Orbegozo (Eusko Jaurlaritza)
-Arantza Laka (Bizkaiko Gizarte Langintza Eskola)
-Elena Ayarza >(Arartekoa)
-Félix Arrieta (Deustuko Unibertsitatea)
-Fernando Fantova (Gizarte kontsultorea)
-Francisco Dehesa (Bilboko Udala)
-Itziar Barrenkua (Arartekoa)
-Itziar Etcheverry (Agintzari)
-Jaime García (EDE fundazioa)
-Javier Ruiz (Portugaleteko Udala)
-Jesús Otaño (Osabide Hezkuntzarako Gipuzkoako Partzuergoa)
-Jon Iribar (Gipuzkoako Foru Aldundia)
-Juan de Dios Sanz >(Irungo Udala)
-Karmele Acedo >(Gizarte Zerbitzu Integratuak)
-Karmele Guinea (Bilboko Udala)
-Maika Díez Bermejo (Arabako Foru Aldundia)
-Marijo Larrea (Donostiako Udala)
-Merche González de Celis (Ermuko Udala)
-Mikel Leturia (Matia Fundazioa)
-Nerea Llantada (Busturialdeako Mankomunitatea)
-Rafa López de Arostegui (EDE Fundazioa)
-Rosa Briñas (Biasteriko Udala)
-Sara Buesa (Gasteizko Udala)
-Tere Barrenetxea (Donostiako Udala)
Egindako elkarrizketen eta eztabaida-taldeen ondotik ateratako ondorio nagusiak aurkeztu aurretik, egokia da metodologia kualitatiboarekin berarekin zerikusia duten hainbat alderdi aipatzea, jasotako informazioa behar bezala ulertzeko beharrezkoak hain zuzen.
-Aipatu berri dugunez, elkarrizketak egin zituzten eta eztabaida-taldeetan parte hartu zuten pertsonak, oro har, EAEn gizarte zerbitzuak kudeatzean eta eskaintzean esku hartzen duten erakundeetako arduradun politikoak, teknikariak eta profesionalak dira. Hala ere, mahaigaineratutako gaien inguruan haiek zuten iritzia eskatu zen –ez zerbitzuak ematen dituzten erakundeetako ordezkari gisa, banako gisa baizik- eta testuan modu anonimoan jaso da. Ikusiko den moduan, bildutako zenbait adierazpen testuan hitzez hitz jaso badira ere, hasieratik erabaki zen adierazpen horiek egin dituzten pertsonak berariaz ez identifikatzea –eta halaxe jakinarazi zitzaien elkarrizketatutako pertsonei-, haien iritziak adieraztean ahalik eta askatasun handiena izan zezaten.
-Elkarrizketak eta eztabaida-taldeak aurretik parte-hartzaileei bidalitako galdera-sorta baten bidez artikulatu ziren. Beraz, eztabaidek galdera-sorta horretan jasotako gaiak jorratu zituzten, egoki iritzitako alderdi gehigarriak mahaigaineratzeko aukera kasu guztietan helarazi bazen ere.
-Elkarrizketatutako pertsonek ez dituzte EAEko gizarte zerbitzuen esparruan lan egiten duten pertsona guztiak ordezkatzen eta, txostena egiteko, argudioen hautapen subjektiboa eta partziala nahitaez egin behar izan da. Ildo horretan, kapitulu honetan bildu dena pertsona horien guztien iritzien interpretazioa da –ahal den berreraikitze eta antolamendu objektiboena-. Hortaz, garrantzitsua da nabarmentzea, hainbat alderditan nolabaiteko adostasuna antzeman bada ere, adostasun horrek ez dituela beti elkarrizketatutako pertsona guztiak barne hartu eta, jakina, ezin dela sektoreko gehienen iritzitzat edo iritzi orokortutzat jo. Hain zuzen, mahaigaineratutako gaien inguruan sektorean egun dauden pertzepzioak eta iritziak ulertzen lagundu nahi duten hautatutako banakako iritziak dira. Horren harira, pentsa daiteke egindako laburpenak kontsultatutako pertsonen iritziaren egoera leialtasunez jaso duela, adostasunak eta desadostasunak barne hartuta, udaleko gizarte zerbitzuen egoerari dagokionez.
-Eztabaida-taldeek eta elkarrizketek egungo egoerak gizarte zerbitzuen erabiltzaile izan daitezkeen pertsonen eta herritarren eskubideen gainean izan dezakeen eragina baloratu zuten. Ildo horretan, gizarte zerbitzuen egungo antolamendu-esparruaren hobekuntzaren inguruko iritziak, egungo mugen barruan, bilatzeko beharra mahaigaineratu zen eta ez horrenbeste egun Euskal Autonomia Erkidegoko gizarte zerbitzuak arautzen dituen esparruaren birformulazio orokorra ekarriko zuten proposamenak.
-Testuan bertan gai asko nahasi egiten direla eta gainjarri egiten direla antzeman da. Gaiak ahalik eta modu logikoenean antolatzen saiatu arren, egia hauxe da: jorratutako kontu guztiak elkarrekin hertsiki lotuta daude eta ikuspegi batetik baino gehiagotik azter daitezke. Era berean, batzuetan udaleko gizarte zerbitzuen hausnarketak gizarte zerbitzuen inguruko hausnarketekin nahasten dira. Izan ere, beti ez da posible alderdi baten arazoak eta sistemakoak bere osotasunean bereiztea.
Kapitulua hiru atal nagusitan banatu da: lehenik (2.2), egoeraren balorazio orokorraren inguruko iritziak aurkeztuko dira, arreta berezia jarriz diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa Lanbidera igarotzeak izan duen eraginean eta lehen mailako arretako gizarte zerbitzuak gehiago garatzeko udalek izan dituzten zailtasun nagusietan. Bigarrenik (2.3.), Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren prestazio eta zerbitzuen zorroari buruzko urriaren 6ko 185/2015 Dekretuak (aurrerantzean Zorroari buruzko Dekretua) eta Euskal Autonomia Erkidegoko Gizarte Zerbitzuen Plan Estrategikoak (aurreratzean Plan Estrategikoa), Gizarte Zerbitzuen Mapa barne hartzen duenak (aurrerantzean Mapa), izan duten –edo edukiko dutela aurreikusi den- eragina jorratuko da, bereziki, gizarte zerbitzuen eskubide subjektiboaren bermeari dagokionez; Zorroari buruzko Dekretuaren fitxen egoera –zerbitzuak definitzen dituztenak- eta premia eta taldeei ematen ari zaien erantzuna aztertuko dira eta, horrez gain, udaleko gizarte zerbitzuen langileei lotutako kontuak jorratuko dira. Azkenik, hirugarren atalean (2.4) udaleko gizarte zerbitzuen egoeran eragin zuzena duten Euskal Autonomia Erkidegoko gizarte zerbitzuen erakunde-arkitekturarekin eta eskumen-egiturarekin zerikusia duten alderdi guztiak aztertuko dira.
2.2.1.Egoeraren balorazio orokorra: kezka, gizarte zerbitzuak eskuratzean lurralde-desberdintasunek jarraitzen dutelako
Elkarrizketatutako pertsonei udaleko gizarte zerbitzuen egoeraren inguruan duten balorazio orokorra zein den eta, zehazkiago, Gizarte Zerbitzuei buruzko abenduaren 5eko 12/2008 Legeak (aurrerantzean Gizarte Zerbitzuei buruzko Legea) EAEko udalei lehen mailako arreta-zerbitzuak emateari dagokienez esleitzen dizkien egitekoak udal horiek gain hartzean eta sistema eskuratzeko sarbidea gisa konfiguratzean aurrera zer neurritan egin den uste duten mahaigaineratuz abiarazi ziren elkarrizketa eta eztabaida-talde gehienak.
Garapen eskasaren atzean dauden arrazoiak identifikatzeaz baino harago, iritziak funtsean bitan banatu dira: alde batetik, egoeraren balorazio anbibalentea edo zehatza mahaigaineratu dutenak -pertsona horien iritziz, zailtasunak egon arren, aurrerapauso esanguratsuak eman dira, partzialak edo osatu gabeak badira ere; eta, bestetik, argi eta garbi balorazio negatiboagoa mahaigaineratzen dutenak eta Gizarte Zerbitzuei buruzko Legea onartu zenetik igarotako urteak galdutako aukeratzat jotzen dutenak. Ildo horretan, kontsultatutako pertsona batzuen ustez, Gizarte Zerbitzuen Maparen eta Zorroari buruzko Dekretuaren erakunde-negoziazioaren aldi luzeak espektatibak txikitzea eragin zuen eta testuinguru horretan egin zitzaion harrera Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeari. Halaber, arauzko garapenik ezak erakundeen eta lantaldeen barruan ziurgabetasuna eragin du, batzuetan erabaki garrantzitsuak hartzea geldituz eta lehen arretaren mailan ebazteke dauden arazoei aurre egiteko estrategien garapena mugatuz.
Balorazio anbibalenteen artean, baita positiboen artean ere, honako argudioak mahaigaineratu dira:
“Legeak udalei esleitzen dien egitekoa udalek partzialki baino ez dute garatu”.
“Erantzunak ematen ari gara baina neurri handi batean kasuan kasuko pertsonen kolektiboaren araberakoa da”.
“Udalerri txiki eta ertainetan behintzat, legearen bidez lanbide ikuspegi berri bati garrantzia eman zaio; ikuspegi hori legean berariaz jasota zegoen”.
“Argi dago udaleko gizarte zerbitzuak funtzionatzen ari direla, Gizarte Zerbitzuen sistema eskuratzeko sarbide gisa”.
“Ahal dena egin dugu eta legeak ezarri zizkigun betebehar guztiak konplitu ditugu baina agian guztiak ez dira jorratu behar adina intentsitate eta bizkortasunarekin”.
“Nire lurraldean egoera partzialki hobetu da, batez ere, diru-sarrerak bermatzeko errenta Lanbidera transferitzeagatik. Egoera horrek aukera eman du zenbait udaletan, bereziki handietan, ‘arreta-eredua’ dei dezakegun horretan aurrera egiteko, etxez etxeko bisitaren zereginak, tokiko mailako beste sistema batzuekiko koordinazioa, elkarteekiko lana, etab. bideratzeko denbora libratu baita. Hala ere, udaleko eskumen ’berriak’ diren zerbitzuen eskaintzan ez da aurrera egin, ezta etxez etxeko laguntza-zerbitzuaren ardura guztia gain hartzean ere”.
Edozelan ere, Gizarte Zerbitzuei buruzko Legearen garapena eskastzat jotzen duten balorazioak ohikoak dira agian, udalei dagokienez behintzat:
“Urte hauek guztiak alferrik galdu ditugu zorroari buruz hitz egiten eta ez dugu banakako esku-hartzearen eta erkidegoaren oinarrizko eredu bati buruz hitz egin eta eraikitzeko aprobetxatu. Hori zen legearen ekarpenik onena. Aldi zoragarri bat galdu dugu; eztabaidak maila politikoa izan du hizpide, profesionalek ez dugu eztabaida horietan parte hartu eta ez gara esku hartzeko ereduaren inguruan eztabaidatzeko gai izan”.
“Azken urte hauetan eten oso nabarmena jazo da. Guztiak Zorroari buruzko Dekretua onartzeko zain egon gara, gure betebeharrak zeintzuk izango ziren oso ongi jakin gabe. Eta ez dakit genituen espektatiba guztiak azkenean beteko diren”.
“Gizarte Zerbitzuei buruzko Legea onartzeak guri ez digu aldaketarik eragin, baliabide gehiago edukitzeari dagokionez, ezta egitura desberdin bat izateari dagokionez ere. Programatxo txikiak baino ez ditugu sortu eta segur aski legearekin edo legerik gabe berdin sortuko ziren”.
“Oinarrizko gizarte zerbitzuek nolabaiteko garapena eduki ahal izan dute baina legean jasota dauden lehen mailako arretarako gainontzeko zerbitzuak ez dira nahikoa garatu. Udalek ez dute horretarako ahalmen ekonomikoa”.
“Orain arte behintzat ez dut antzeman legearen onarpenak udaletan eragin handirik izan duenik”.
“Ez dira sortu legeak mahaigaineratu zuen ikuspegi-aldaketa gauzatzeko beharrezko tresnak, alegia, laguntza-eredu batetik erkidegoaren garapenerako eredu batera igarotzekoak. Ikuspegi-aldaketa oso ondo dago baina aldaketa hori bideratzeko baliabideak egon ba al daude?”.
“Zorroa, mapa eta gainontzekoak abian jartzea horrenbeste kosta denez, ez da antzeman legea 2008an onartu zela. Tamalez 2007-2008. urteko egoera berean jarraitzen dugu. Horri gainera, krisia eta ordutik izan ditugun gizarte premia guztiak gehitu behar zaizkio. Orduan, dagoeneko ondo definitutako mapa bat izan beharrean, bakoitzak zer egin behar dugun, zer intentsitaterekin eta zenbat dirurekin, udaletan gertatu zaiguna izan da dagokiguna baino gehiago egiten ari garela eta, gainera, gain hartu beharko genukeen zama ekonomikoa baino handiagorekin eta giza baliabide berberekin. Hala, 12/2008 Legea oso ondo dago, oso ona zen eta eskubide subjektiboa izan behar dena da baina ez dira lan egiteko eta legeak exijitzen zigun guztia martxan jartzeko tresna guztiak ezarri”.
“Zorroa eta mapa onartzean izandako atzerapenak ganora eta tentsioa galtzea ekarri ditu, baita legearekin konpromisoa hartu zuten profesionalek ilusioa galtzea ere. Horrez gain, zerbitzuak nahikoa garatuta daudela eta beste ezer gehiago behar ez dela uste izatea eragin du”.
Udaleko gizarte zerbitzuen egoera eta, Gizarte Zerbitzuei buruzko Legea onartu ostean, izandako garapena modu negatiboan baloratzen duten horiek enfasi gehien jarri dioten alderdietako bat lurralde-desberdintasun garrantzitsuek jarraitu egiten dutela da, herritarrek udaleko gizarte zerbitzuak eskuratzeko eskubideari dagokionez. Kasu batzuetan desberdintasun horiek indarrean dagoen EAEko gizarte zerbitzuen erakunde-arkitekturaren ziozkoak direla uste bada ere –aurrerago jorratuko den gaia eta, edozelan ere, legeak zalantzan jarri ez zuena-, beste kasu batzuetan uste da Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak ezarritakoaren garapen azkarrago eta kontsekuenteagoa nahikoa izango zatekeela herritar guztientzat gutxieneko eskubide komun eta homogeneo batzuk bermatzeko, bizilekua edozein dela ere. Nolanahi ere, lurralde-desberdintasunek jarraitzeren ondotik sortzen den kezka bistakoa da.
“Teorian banakako eskubidea sortzen duen baina udalerri desberdinetan pertsona horiei ematen zaizkien zerbitzuen artean oso desberdintasun nabariak mantentzen dituen sistema deitzen den horren egoera ez du memoriak konponduko, ezta zorroak ere. Pertsona askok ezin izango dituzte legeak eta zorroak bermatzen dituzten baliabideak eskuratu udalerri jakin batean bizitzeagatik, udaleko gizarte zerbitzuek ahalmen fisikoa, teknikoa, ekonomikoa eta antolamendukoa behar baitute eta udal askok ez dute txikiak direlako. Honen guztiaren elementurik dramatikoena adibide bat jartzearren hauxe da: Lezoko bizilagun batek ez du Zerbitzuen Zorroko baliabideen %60 eskuratzen; herritar guztiek duten eskubide bat dela kontuan hartuta”.
“Herritarrek ez dute udaleko gizarte zerbitzuek bermatzen dizkieten eskubideen berri, udalerriek zerbitzuak modu diskrezionalean eskaintzen jarraitzen baitute, besteak beste. Horregatik, herrialde honetan lehen mailako, bigarren mailako eta hirugarren mailako herritarrak daude eta hori ezin da justifikatu, ezta arrazoitu ere, bi milioi biztanleko herrialde batean. Horrek beste sistema batzuetan ez luke lekurik izango, ezinezko izango litzateke: demagun ez duzula tratamendu mediko jakin bat jasotzeko eskubiderik udalerri batean edo beste batean bizitzeagatik”.
“Udaleko gizarte zerbitzuen garapena zinegotzi baten irizpide partikularraren araberakoa den eredu batekin jarraitzeak ez du zentzurik”.
2.2.2.Udaleko gizarte zerbitzuak finkatzeko zailtasun nagusiak
Zailtasun nagusia, erakunde-arduradunek bereziki aipatu dutena eta aurretik jada adierazi duguna, Gizarte Zerbitzuei buruzko Legearen arauzko garapenik ezari eta udal-eskumeneko zerbitzuen eta prestazioen eduki zehatzaren gaineko ziurgabetasunari lotuta dago. Halaber, azaldu da, legea onartu zenetik igarotako denboran, ez dela aurrera egin zorroko zerbitzu bakoitzerako esku-hartzearen eredu adostu bat sortzen eta, hala, tarte handiegia utzi zaio zerbitzuak ezartzeko teknikari eta politikari arduradunen irizpideari eskainitako zerbitzu bakoitzari ematen zaion orientazioa, ikuspegia eta edukia erabakitze aldera.
“[Zailtasun nagusietako bat] zerbitzu eta prestazio batzuen edukia ez zehaztea, orain udal-eskumenekoa, eta horiek sortu eta mantentzeko baliabide ekonomiko eskasak edukitzea”.
“Arauzko garapenik ezak zerbitzuen garapena oztopatu du, zalantzarik gabe”.
“Zorroa onartzeko jazotako atzerapenak ez du udalerrien inplikazio aktiborako biderik eman, legeak esleitzen dizkien eskumenak garatzean hain zuzen. Udalerri asko azkenean zer argitaratzen den zain egoten dira, zer egin behar duten ikusteko”.
-Objektibotzat jo beharreko- elementu horrekin batera kontsultatutako pertsona batzuek zenbait traba eta zailtasun antzeman dituzte tokiko administrazioen funtzionamenduan. Ildo horretan, azpimarratu da udal guztiek ez dietela eman udaleko gizarte zerbitzuei beharrezko lehentasun politikoa eta kasu batzuetan agerikoa izan dela tokiko lidergorik eza -baita arduradun politikoek gizarte zerbitzuen esparruan udal arduren berri ez izatea ere- udaleko gizarte zerbitzuak garatze aldera. Horrez gain, udaleko ardura lanpostu jakin batzuetan –idazkaritza, esku-hartzea, finantza zuzendaritza, etab.- udaleko gizarte zerbitzuen garapenaren inguruan noizean behin agerian jarritako aurkakotasuna aipatu da, instantzia horien ustez beti ez dira udal ardurakoak.
“Udal guztiek ez dute onartzen Gizarte Zerbitzuen atalen garrantzia eta, horrenbestez, hertsiki bigarren mailako egitekoa gain har dezakete eta hala jarduteak ez die aurrekontu-baliabideetan bakarrik baldintzatzen”.
“Nire udalerrian, aurreko legegintzaldietan behintzat, gizarte zerbitzuak ez dira nahikoa garatu, gai honi ez baitzaio beharrezko lehentasun politikoa eman. Gobernu-taldearen lehentasunak gizarte zerbitzuak ez ziren beste lehentasun oso desberdinak izan dira”.
“Ez da gizarte zerbitzuen esparruan lehen mailako arretaren aldeko apustu politiko irmorik egon, ez udaletan, ezta udaletatik at ere”.
“Alderdi politikoek ez dute gizarte zerbitzuen eredu bat barneratuta eta udaletan atal honetaz arduratzen diren politikariek, oro har, ez dute haien alderdietan zama handirik; politikak egiterakoan eta haien lehentasunak baliatzean oso mugatuta daude”.
“Udalen barruan arerio oso handia daukagu: udal administrazioko arduradun teknikarien ustez –idazkariak, kontu-hartzaileak, finantza-zuzendariak, etab.- gizarte zerbitzuen gaia ez doa haiekin, guztiz ezezaguna da. Ez dute berezko eskumentzat jotzen. Teknikari horiek, politikariak ez bezala, luze egoten dira eta asko agintzen dute eta gizarte zerbitzuak ez dituzte haien berezko zerbait bezala hartzen”.
“Udal askotan ez dira gizarte kontuengatik kezkatzen. Udalen inertzia historikoa gizarte zerbitzuak ez diren beste esparru batzuetan inbertitzea da. Aurrekontuak beste esparruei esleitzen zaizkie. Ez zaio lehentasunik ematen gizarte zerbitzuak edukitzeari, hauteskunde-mailan ez baita errentagarria. Adibidez, dirua azpiegiturak eta ekipamenduak eraikitzera zuzentzen da, gizarte zerbitzuetara baino lehenago”.
“Maila politikoan oso gutxi baloratzen da behar bezalako arreta zer den, alegia, 13.000 pertsona edo familia artatzeko lehen mailako arreta. Hori oso gutxi baloratzen da. Politikariek herritar oso gutxiri eragiten dien programa txikiak, berariazkoak, askoz gehiago baloratzen dituzte eta arreta horietan jartzen dute. Legegintzaldietan nahiago izaten dute argazkian programa horiekin atera. Dena den, ez da lehen mailako arretaren inguruan ematen dugun prestazioa defendatzen. Ildo horretan ez da zerbitzu publikoen defentsarik egiten”.
Halaber, udaleko gizarte zerbitzuetan eskuragarri dauden giza baliabideen eta baliabide pertsonalen kontuak agerian jarri ditu, kontsultatutako pertsonen iritziz, udalek aurre egin eta jorratu behar izan dituzten zailtasunak. Gai hori ondorengo atal batean zehatzago jorratuko bada ere, momentuz nabarmendu behar da kontsultatutako pertsona batzuen ustez zer neurritan den funtsezkoa lehen mailako arretaren gizarte zerbitzuen giza baliabideen kontua, bai kantitatearen ikuspegitik, bai, noizean behin, kualifikazio teknikoaren ikuspegitik, agindutako funtzioei dagokienez.
“[Zailtasun nagusietako bat] giza baliabideei lotutako problematika izan da: urtetan oinarrizko gizarte zerbitzuetako gizarte langintzaren profesionalek burokrazia-lanak egin behar izan dituzte, batez ere, diru-sarrerak bermatzeko prestazioen kudeaketa-lanak. Egun, zentzu horretan lan-zama arindu bada ere, profesional batzuek bakarrik onartu dute aldaketa hori eta esku hartzeko eta haien benetako egitekoa neurri handiagoan burutu ahal izatea positibotzat jo dute. Egitekoa: esku-hartzeko eta gizarte aldaketarako, pertsonei lotutako egitekoa garatzeko agentea eta ez agiriei, espedienteen izapideei lotutako administrazio-egitekoa, beste batzuk lan horiek egiten eroso badaude ere”.
“Oinarrizko gizarte zerbitzuetako langileen ratioei dagokienez, zenbait udalerritan eskasak izan daitezkeela eta laguntza-langileak behar ditzaketela kontuan hartuta (Eusko Jaurlaritzak aipatu duena errefortzurako langileak kontratatzeko laguntza ekonomikoen bidez), askotan arazoa barne-antolamendu desegokia da: lan-ezegonkortasuna (gehiegizko txandaketa eta bitartekotasuna), erdiko aginterik eza eta kudeaketa-arloko ezagutzak dituzten langilerik eza, lanerako baldintza egokiak edukitzeko baliabide material eskasak, etab.”.
“Zenbait kasutan ez dut uste udalek eskumen teknikorik dutenik, bereziki, gizarteratzearen esparruan, 12/2008 Legearen esparruan esleitu zaizkien funtzioak betetzeko. Ez da aurrekontu-zuzkidurari lotutako kontua bakarrik, esleitutako egitekoak gain hartzeko prestakuntza eta ahalmen teknikokoa ere bada”.
Kontsultatutako pertsonek beste elementu batzuk ere aipatu dituzte udalek gizarte zerbitzuen esparruan dituzten funtzioak garatzeko izan dituzten eta oso alderdi desberdinak jorratzen dituzten zailtasunak azpimarratzean: horien artean udaleko gizarte zerbitzuen finantzaketari lotutako arazoak eta desadostasunak (krisi ekonomikoaren eta aurrekontu-murrizketen testuinguru batean) eta udalen finantza-nahikotasuna bermatzeko zailtasunak azpimarratu behar dira; lehen mailako arretaren gizarte zerbitzuen esku-hartze eta kontzeptualizaziorako eredu komun baten garapen eskasa; edo herritarrek egindako arreta-eskaerak ugaritzea, diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa Lanbidera transferitu bada ere (aurrerago zehaztasun gehiagorekin jorratuko da).
“Egia esan, krisi ekonomikoaren eta aurrekontu-murrizketen unea ez da egokiena izan udaleko gizarte zerbitzuak garatzeko”.
“Legea hankamotz jaio dela esan behar da, ez baitu aurrekontu-zuzkidurarik. Legearen garapena, gainera, gutxietsi egin da egungo krisi ekonomikoagatik. Legeak aurreratzen zituen printzipioen garapen deskafeinatua izan da”.
“Denbora ez dugu aprobetxatu esku hartzeko eredu komun bat definitzeko, ez ditugu oinarrizko elementu komunak argitu eta udal bakoitzak bere eredua definitzen jarraitu du”.
“Legeak bere printzipioetan garatzen dituen alderdiekin zerikusia duen esku-hartzerako eredu bat adostuta egiteko aukera galdu da. Gizarte zerbitzuen zentroek esku hartzeko estilo gisa behintzat”.
“Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak lehen mailako arreta erabakitzailea proposatzen du eta bistakoa da urte hauetan zehar ez dela sortu lehen mailako arreta erabakitzaile hori. Eta horretan eragin duen faktoreetako bat ezagutzaren kudeaketaren, kualifikazio profesionalaren, I+G+B delakoaren lan bat garatu ezin izateari lotuta dago, alegia, lehen mailako arretari metodoak, tresnak, teknologiak edo programak emango zizkiona, lehen mailako arretaren gizarte zerbitzuak jorratu behar ditugun premiak jorratzeko gai izan daitezen lagunduko zutenak”.
Horrez gain, legeak udalei esleitzen dizkien funtzioak eta eskumenak betetzeko udalek izan dituzten traben artean aipatu da udalen barruan zailtasun bat dagoela Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak lehen mailako arretaren esparruan esleitzen dizkien zerbitzuen eta prestazioen jarraitzea batera kontuan hartzeko. Ildo horretan adierazi da udal guztietan propiotzat jotzen dela zorroaren 1.1 fitxan -informazioa, diagnostikoa, balorazioa eta orientazioa- barne hartutako zerbitzuak emateko ardura eta, edozelan ere, oinarrizko gizarte zerbitzuei esleitzen zaizkien gainontzeko zerbitzuak: etxez etxeko laguntza (1.2), esku-hartze sozioedukatiboa eta psikosoziala (1.3) eta zaintzaileei laguntzeko zerbitzua (1.4). Hala ere, beti ez dira betebehar propiotzat jotzen lehen mailako arretaren gainontzeko zerbitzuak –gizarte zerbitzuen esparruan partaidetza eta gizarteratzea sustatzeko zerbitzua (1.5), eguneko arretaren zerbitzuak (1.7), gauean hartzeko zerbitzuak (1.8) eta ostatu-zerbitzuak (1.9). Horrek lehen mailako arreta osoa bizitzaren fase guztietan ere jorra daitekeen arretaren jarraitze integratu gisa ulertzea zailtzen du. Kontu hori garrantzitsua da, aurrerago azalduko den moduan zerbitzu horietako asko abian jartzeko tokiko mailan garatu behar diren azpiegituren inbertsioa kontuan hartzen bada, baita –udal-eskumeneko zerbitzuak direla aintzat hartuta, baina lurralde-esparrukoak askotan udalaz gaindikoak- garatzeko udal arteko akordioak lortzeko beharra ere.
“Baterako ikuspegi txikia dago lehen mailako arretaren gizarte zerbitzuei dagokienez. Udaleko gizarte zerbitzuak oinarrizko lau dira baina baita eguneko arreta-zerbitzua, gaueko harrera-zerbitzua eta ostatu-zerbitzua ere. Beti ez da egon baterako ikuspegi hori, alegia, lehen mailako arretan arreta etengabean nola ematen den, baita bizitza guztian zehar ere. Ezein udalek ez du kontu honen inguruko hausnarketa nahikorik egin”.
2.2.3.Diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa Lanbideri ematearen balantze anbibalentea eta kezka erabiltzaileek jaso dezaketen erantzun desegokiagatik
Gizarte zerbitzuen egoerari buruzko Arartekoaren aparteko azken txostena idatzi zenetik gizarte zerbitzuek eta, bereziki, oinarrizko gizarte zerbitzuek jasan duten aldaketa nagusietako bat diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa Lanbide-Euskal Enplegu Zerbitzura transferitu izanari lotuta dago. Horregatik, teknikari eta profesionalei bidalitako galdera-sortan aldaketa horrek udaleko gizarte zerbitzuen gainean izan zuen eraginari buruz zuzenean galdetu zen. Udaleko gizarte zerbitzuen egoera orokorra baloratzean gertatzen den moduan, kontu honen erantzuna anbibalentea da: kasu gehienetan aldaketak eragin duen administrazio-lanaren libratzea eta banakako gizarte esku-hartzea indartzeko aukera zabalak positibotzat jo badira ere, pertsona askoren ustez, aukera hori ez da behar bezala aprobetxatu kasuaren kudeaketarekin eta banakako esku-hartzearekin zerikusia duten funtzioak eta prozedurak batera birdefinituz. Lurraldeko gizarte premien ezagutzaren inguruan sakontzeko eta, hala, aukera baliatu eta erkidegoaren esku-hartze eredu bat –legean mahaigaineratzen dena bezalakoa- aplikatzen hasteko ere ez da erabili.
“[Diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa Lanbidera transferitzeak] administrazio-lana kendu digu eta, hala, disponibilitate handiago daukagu laguntza-lanak egiteko eta gizarte esku-hartzerako, kasuak kudeatzeko, etab.”.
[Diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa Lanbidera transferitzeak] baliabideak liberatzea ekarri du eta orain zenbait udalek haien egitekoa berriro orientatu dute legeak ezarri moduan; beste udal batzuek, berriz, ez dute hori egin”.
“[Diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa Lanbidera transferitzeak] gure zerbitzuak arintzeko eta administrazio-lanak kentzeko bidea eman digu; hala ere, ez dugu aurrera egin esku-hartzerako eredu komun bat sortzen eta aldaketa hori baliatzeko hausnarketarako espazioak ez ditugu sortu”.
“Lanbidek diru-sarrerak bermatzeko errenta gain hartu ostean, ez da udalen baterako birposizionamendurik jazo. Bakoitzak haren ustez egin behar zuena egin du, egin behar zenaren birplanteamendu komunik ez da egon, behin oinarrizko gizarte zerbitzuak diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketaz arduratzeko egitekoa kenduta. Eta, horren ondorioz, udalerrien zerbitzuen artean desberdintasunak handitu dira eta lurralde arteko eta udalerri arteko desberdintasun oso handiak, oraindik nabariagoak, daude. Udalerri bakoitza mundu bat da eta orain lehen baino gehiago eta egoera horrek herritarrak asko nahasten ditu”.
Pertsona batzuek esan dute diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa Lanbidera transferitzeak zerbitzuen eskariaren ugaritze nabarmenarekin bat egin zuela -bai krisiagatik, bai Autonomia Pertsonala Sustatzeari eta Mendetasun egoeran dauden Pertsonak Zaintzeari buruzko abenduaren 14ko 39/2006 Legearen pixkanakako aplikazioagatik (aurreratzean Mendetasunari buruzko Legea)-. Beraz, eskariaren ugaritzeak berehala xurgatu zuen lehen eragin positiboa.
“Sekulako lasaitasuna izan da guretzat. Diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa oinarrizko unitateetan mantendu izan balitz, ez ginateke gai izango eskariaren handitzeari erantzuna emateko. Baina eragin hori berehala neutralizatu zen: lehen urtean zoragarria zirudien baina hurrengo urteetako eskaria handitzearen ondotik (2013an eta 2014an) aurreko egoerara itzuli ginen eta esku hartzean gure kalitate teknikoa jaitsi behar dugu berriro. Loriak nahiko gutxi iraun du, gure kasuan behintzat”.
“Aldaketak lana arinduko zigula zirudien baina azkenean ez da hala izan, arreta-eskariak krisiaren ondorioz handitzen jarraitu du. Hala, zenbait udaletan egoera langileak murrizteko baliatu zen, eredua finkatu ahal izateko eta diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketak zekarren zamaren ondotik jorratu ezin izan genituen kontuei erantzuna eman ahal izateko zain geundenean”.
“[Diru-sarrerak bermatzeko errenta Lanbidera transferitzeak] izugarrizko arindua ekarri zigun; administrazio-lanak kentzeko bidea eman zigun eta lan-karga nabarmen murriztu zuen. Baina arindu hori berehala desagertu zen eskaria handitu ahala eta “orain hasierako puntuan gaude”.
Aldaketak udaleko gizarte zerbitzuen lan-kargan eduki ahal izan duen eragin positibo edo negatiboa alde batera utzita, herritarrei emandako zerbitzuaren kalitateari dagokionez, pertsona batzuen ustez, prestazio honen jasotzaileen gainean izan duen eragina negatiboa izan da, haien iritziz, Lanbide biztanleriaren sektore ahulenekin eta lan-merkatutik urrunen dauden horiekin lan egiteko izaten ari den zailtasunak ikusirik.
“[Diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa Lanbidera transferitzeak] oso eragin positiboa izan du, egiten ari ginena berrikusteko eta gure antolamendua eta zerbitzu-zorroa eguneratzeko aukera eman baitigu. Baina zalantza asko ditut, ez dakit aldaketak horrek herritarrengan eragin onuragarri hori izan duen. Lanbiden jazotzen dena jazotzen denez, arreta-eskaera, beste modu batean, udaleko gizarte zerbitzuetara etortzen da bueltan. Baina orain gizarteratzeko ibilbideetan funtsezko agenteak garela onartu gabe eta udalerri txikietan erabiltzaileak arta diezaieten etengabean beste udalerri batzuetara joan behar izateko larrigarriarekin. Laburbilduz, gizarte zerbitzuetan izan duen eragina positibotzat jo daiteke baina erabiltzaileek ez dute oinarrizko eskubide bat baliatzeko nahitaezko eskuragarritasuna”.
“Premia horiek irizpide eta mekanismo komunekin artatzen dituen organismo komun bat izatea irabazi dute herritarrek. Beste kontu bat da Lanbidek gizarte gaitasun jakinak ez dituzten pertsonekin lan egiteko zailtasunak dituela onartzea eta askotan guk amaitzen dugu pertsona horiei arreta ematen”.
“Diru-sarrerak bermatzeko errenta Lanbidera transferitu zen aldian Eusko Jaurlaritzarekin bilerak bideratu ziren, Lanbiden gizarte langilearen figura gehi zezaten eta figura horrek terminoak erabiltzean, kasuistika, etab. ulertzean bi administrazioen zubi gisa jardun zezan. Alegia, bi sistemen arteko komunikaziorako zubi bat eraikitzea, sistematik erortzen diren gizarte gaitasun gutxiago dituzten pertsonak berreskuratzeko bide batzuk egon daitezen. Bestela, sisteman paradoxa bat jazotzen da, egoera ahulagoan dauden familiei eta pertsonei laguntzeko sistema bat diseinatzen baita eta azkenean sistematik erortzen diren pertsonak gizarte gaitasun gutxiago dituztenak baitira”.
Horrez gain, nabarmendu da diru-sarrerak bermatzeko errenta Lanbidera transferitzeak neurri batean pertsona eta familia jasotzaileekin lan egiteko tresna garrantzitsu bat galtzea ekarri duela. Izan ere, gizarteratzeko ibilbideak –prestazioa jasotzeko beharrezko baldintza gisa ezartzen direnak- pertsona horietako batzuekin oinarrizko gizarte zerbitzuetatik lan egiteko tresna erabilgarriak ziren. Horiek ez dute laguntza ekonomikoa bakarrik behar, gizarte motako arazoak ere izan badituzte. Oinarrizko gizarte zerbitzuen partaidetza diru-sarrerak bermatzeko errentaren sisteman jasota badago ere, gizarte problematikei lotutako gizarteratzeko hitzarmenen xedeei jarraipena emateko, praktikan sistema berriak erraztu du zenbait pertsonek ez dutela zertan oinarrizko gizarte zerbitzuetara joan diru-sarrerak bermatzeko errenta kobratzeko. Hala, pertsonen eta familien gizarte premiak antzemateko aukera galtzen da, Lanbideko langileek oro har ez dutelako premia horiek antzeman eta jorratzeko berariazko prestakuntzarik. Ez dirudi Lanbideren eta oinarrizko gizarte zerbitzuen lankidetza-protokoloak desiratutako ondorioa eragin duenik.
Labur esanda, pertsona batzuen ustez, diru-sarrerak bermatzeko errenta kudeatzeko egungo sistema zorrotzegia da, baliabide ekonomikoak ez izateaz gain, gehitutako gizarte problematika duten jasotzaileen kasuistikari behar bezala erantzuteko. Egoera horrek, askotan, prestazioaren jasotzean eteteak eragiten ditu eta pertsona horiek prestazioa eskuratzetik baztertzen ditu zuzenean. Ondorioz, erantzun gabe geratu den eskaria, azkenean, oinarrizko gizarte zerbitzuetara bideratzen da. Zerbitzu horiek, alde batetik, pertsonari erakunde-ibilbidean lagundu behar diote prestazioa lor edo berreskura dezan eta, bestetik, pertsonaren edo familiaren egoeraren ziozko gizarte larrialdi egoerari erantzuna emateko.
“Gizarte bazterkeria egoeran dauden pertsonak ez dira oinarrizko gizarte zerbitzuetatik desagertu, bertan jarraitzen dute. Orain Lanbidek xedatzen dituen etete guztiez arduratu behar dugu, Lanbideko langileekin koordinazio zuzenean aritzeko tresnak ez ditugula kontuan hartuta. Egoera horri gizarteratzeko hitzarmenek prestakuntza-lan alderdiak hertsiki aintzat hartzen dituela gehitzen badiozu, oinarrizko gizarte zerbitzuetako profesionalei beste kontu batzuen inguruan lan egiteko tresna erabilgarri bat kendu dietela antzeman daiteke eta herritarrei lehen oinarrizko gizarte zerbitzuetan jasotzen zuten arreta kendu diegu”.
“Lankidetzarako protokoloei buruz hitz egiten da baina, hasieratik, Lanbidek udaleko gizarte zerbitzuak une oro at utzita diseinatzen duen kudeaketa-sistema horrek diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketarekin dauka zerikusia. (Gizarte problematiken) koordinazioaren, orientazioaren atalean gehitzen gaituzte. Baina guk gutxi egin dezakegu orientazioaren atalean -oso garrantzitsutzat jotzen dugu- pertsona edo familia baten zailtasunekin lan egiteko, oinarrizkoena bermatuta ez badago. Eta hori oinarri ekonomikoa da, elikadurarekin, arroparekin, etab. dauka zerikusia”.
Halaber, zenbait pertsonek nabarmendu dute, aurretik esan den moduan, Lanbideren kudeaketaren aldaketak aldaketa kualitatibo garrantzia ekarri duela oinarrizko gizarte zerbitzuen funtzioei eta profesionalei dagokienez eta, batzuetan, aldaketa horrek profesionalak ere nahasi dituela, erabiltzaileekin esku hartzeko prozesuak optimizatze aldera egoera berria aprobetxatzeko aukera emango zuten lanerako egiturak eta prozesuak sortu gabe. Ildo horretan, pertsona batzuek esan dute gizarte zerbitzuetako langileak impasse egoera honetara nolabait egokitu egin direla. Joera, hori, gainera, areagotu egin da, Zorroari buruzko Dekretua eta Gizarte Zerbitzuen Mapa onartzeko jazotako atzerapenaren ondorioz.
“Diru-sarrerak bermatzeko errentaren ondotik profesional askok haien konfort-egoeratik atera behar izan dute eta hori ez da erraza izan profesional askorentzat. Horregatik, gure egitekoaren inguruan pentsatu eta hausnartu behar dugu eta birplanteamendu hori gobernu-talde bakoitzeko zinegotzi bakoitzak sustatu nahi izan duenaren zoriaren mende geratu da. Guk azken lau urteetan ez dugu ezer egin eta badirudi, orain, azken hiru hilabeteetan, mundua konpondu nahi dugula”.
“Profesional batzuk guztiz nahasi ditu egoera honek [diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa Lanbidera transferitzeak]. Alegia, 20 urte agiriak/izapideak egiten zeramatzaten pertsonak eta hauxe esan zaie: “Orain ez dituzu izapide gehiago egin behar. Orain pentsatu egin behar duzu, kalera atera behar duzu”. Eta, jakina, pertsona horiek oso nahasita geratu dira eta ez diegu lagundu eta ez dute laguntzarik jaso nahi izan”.
Nolanahi ere, kontsultatutako pertsona batzuen ustez –diru-sarrerak bermatzeko errenta Lanbidera transferitzeak eduki ahal izan duen eragin zehatza baino harago-, egindako aldaketak panorama argitzeko eta udalek lehen mailako arretaren gizarte zerbitzuak kudeatzeari eta eskaintzeari dagokienez duten egitekoa berriro definitzeko ahalmena izan du. Ikuspegi honetatik, -neurri batean- diru-sarrerak bermatzeko prestazioen administrazio-kudeaketak azaltzen zuen zama desegokia desagertuta, udalek arreta gizarte zerbitzuen berariazko esparruan dituzten arduretan jartzeko gai izan beharko lukete.
“Nire ustez, diru-sarrerak bermatzeko errenta transferitzeak udaleko gizarte zerbitzuen egoeraren iragana eta oraina markatzen ditu. Ordura arte udalek ezin zuten zegokien lana egin eta orain suposatzen da egin dezaketela. Ordura arte pentsa zitekeen hainbat funtzioren garapen eskasa azaltzeko arrazoi garrantzitsuren bat egon bazegoela baina egoera hori aldatu egin da. Hauxe da gertatzen dena: gizarte lanaren egitea gain hartzeko prozesua aurreikusitako denbora baino motelagoa izaten ari da eta disfuntzio garrantzitsuak jazotzen ari dira. Jazo behar zuen kultura-aldaketa ez da jazo”.
2.3.1.Zorroari buruzko Dekretuaren eta Gizarte Zerbitzuen Maparen eragina herritarrek gizarte zerbitzuak eskuratzeko duten eskubidearen gainean
Aurretik esan den moduan, txosten honen oinarrizko helburua erabiltzaileen eskubideen ikuspegitik eta, bereziki, herritar guztien ikuspegitik, udaleko gizarte zerbitzuen egoera baloratzea da. Horretarako, egokitzat jo da Gizarte Zerbitzuen Plan Estrategikoaren barruan Zorroari buruzko Dekretua eta Gizarte Zerbitzuen Mapa onartzeak eskubide horien gainean izango duen eraginaren inguruan kontsultatutako pertsonen iritzia jasotzea.
Alde batetik, elkarrizketatutako pertsonek nabarmendu dute Gizarte Zerbitzuen Mapak eta Zorroari buruzko Dekretuak oraindik ez dutela ondoriorik izan, elkarrizketa gehienak egin zirenenean oraindik ez baitziren onartu (“Zorroaren garapena oso berria da; hainbat zirriborro eskuratzeko aukera izan badugu ere, oraindik ez da onartutako bertsioa argitaratu. Irismenaren eta izan ditzakeen zailtasunen balorazio bat egin ahal izateko denbora gehiago behar da”). Hala ere, pertsona batzuek gizarte zerbitzuak eskuratzeko herritarrek duten eskubidearen baitan eta, zehazkiago, Gizarte Zerbitzuei buruko Legeak aitortzen duen eskubide subjektiboa gauzatzean onartutako arauek segur aski izango duten eraginaren inguruko gogoeta jakin batzuk mahaigaineratu dituzte.
Ildo horretan, lehen esan den moduan, pertsona batzuen iritziz, Zorroari buruzko Dekretua eta Gizarte Zerbitzuen Mapa garatzeko lortutako erakunde arteko ituna gutxienekoen itun bat da (“akordio deskafeinatu bat”), egon badauden zerbitzuak biltzera mugatzen dena eta krisiaren aurretiko estaldura-mailei eta gastuei dagokienez atzera ez egiteko konpromisoa baino ez duena. Pertsona horien ustez, krisiaren aurretik lortutako lurzorua mantentzeko konpromiso hori foru edo bigarren mailako baliabideetarako balioduna izan baliteke, arrazoizkotzat jo zitekeen garapena lortu zutenak, zalantzarik gabe, ez da nahikoa lehen mailako zerbitzuei dagokienez, bereziki, area eta eskualde jakin batzuetan (zerbitzu horien garapena askoz mugatuagoa zen).
“Ez dut uste 12/2008 Legeak udaleko gizarte zerbitzuen garapen zabalagoa lortu duenik, ez baitago arauzko garapenik eta legeak jada bazegoen egoera baino ez baitzuen arautzen. Oro har, gizarte zerbitzuei buruzko legeek lehen ez zegoenaren inguruan bultzada txikia eman dute: egia da lege horri esker zenbait zerbitzu eskubide bihurtu direla baina ez da garatu lehen garatu gabe zegoena edo oso gutxi garatua zegoena”.
“Legea sekulako aurrerapausoa da eta gizarte zerbitzuen zorro bat izatea aparteko arrakasta. Dena den, mapak eta memoria ekonomikoak birjina maitea, nagoen moduan gera nadila esaten dutela aipatzea garrantzitsua iruditzen zait. Alegia: hauxe daukagu eta hau eskainiko dugu”.
“Nahikoa garatuta ez dauden zerbitzu askok ez dute garapen handiagorik edukiko, mapak eta memoriak oso ondo gaudela eta hala geratu nahi dugula baitiote; hau da, zerbitzu horiek dauden moduan geratuko dira. Eguneko arreta-zerbitzuekin, gaueko harrera-zerbitzuekin, ostatu-zerbitzuekin eta beste askorekin horixe gertatuko da, ia garatu ez direnak eta garatu direnean hirugarren sektoreko diru-laguntzen bidez izan da. [Planak, mapak eta] memoria ekonomikoak adierazten digute orain ez dagoena segur aski ez dela egongo”.
“Zorroa eta mapa gutxienekoen akordio bat dira eta balio erlatiboa dute”.
“Egia esan, mapan listoia guztiok irago dezakegun mailara jaitsi da. Helburu kaskarra da”.
Hartutako akordioen mugak nabarmentzen dituzten pertsonak asko direla egia bada ere, esan behar dugu pertsona askok –batzuetan, kopuru berak- Zorroari buruzko Dekretu bat eta Gizarte Zerbitzuen Mapa bat edukitzeak dakartzan aurrerapenak agerian jarri dituztela, bakoitzaren eskumenak argitzeari, zerbitzuen edukia eta horiek eskuratzeko baldintzak mugatzeari dagokienez eta, azken batean, udalerri desberdinetan baliabideak eskaintzean egungo heterogeneotasuna murrizteari dagokionez. Bi agiri horiek gizarte zerbitzuen garapenean fase berri batera igarotzeko aukera emango dutelakoan daude. Bertan, erakunde-maila bakoitzaren funtzioak eta eskumenak bat egin eta argituta, alderdi bakoitzak dagozkion ardurak betetzen ahalegindu beharko du eta gizarte zerbitzuen esparruan gain hartu dituen ardurak aurrekontua ikusirik lehenetsi beharko ditu.
“Sistema barne-artikulazio handiagoz horni dadin lagunduko dute katalogoak eta zorroak, bai eskainitako zerbitzu eta prestazio ekonomikoei dagokionez, bai horien edukiari eta ezaugarriei dagokienez. Halaber, azken urteetan, arauzko garapenean aurrera egin da, katalogoaren zerbitzuei eta legearen 20. artikuluak ezartzen dituen baterako tresna teknikoei dagokienez”.
“Udalen jarduera orain arte funtsean diskrezionala izan da baina, zorroa onartzen denean, hori aldatu egingo da”.
“Benetako ordua orain heldu da. Egia da eginkizun eta funtzio jakin batzuk gain hartzean kultura-arazo bat jazo dela. Baina hemendik aurrera erronka aurrekontu-lehenespena izango da, zorroaren betebeharrak konplitzeko. Zenbait udalek eskumen desegokitan gastatzeari utzi eta arlo honetan gastatzeari ekin beharko diote”.
Horrez gain, zorroak barne hartutako zerbitzuen eta prestazioen egungo gizarte premien inguruko egokitzapena zalantzan jarri zuten pertsona batzuek. Izan ere, aipatu zerbitzuak duela ia hamar urteko premien diagnostikoan oinarritzen dira eta ez dituzte barne hartzen gizarte zerbitzuen esparruko zerbitzuen diseinuari eta metodologia-ikuspegiari lotutako zenbait berrikuntza.
“Hauxe da arazoa: Gizarte Zerbitzuei buruzko Legea diseinatu zenean, 2005-2006. urteko premien diagnostikoa oinarri hartuta egin zen. Horrek ez dauka egungoarekin -2015- zerikusirik. Baina duela ia hamar urteko zerbait martxan jartzea horrenbeste kosta zaigunez, beharko genituzkeen zerbitzuak edo baliabideak daude eta zorroak ez ditu barne hartzen”.
“Zorroa duela hamar urte teknikari batzuek sortutako zerbait da, negoziazio politiko eta ibiltari baten iragazkitik pasatakoa eta fosil bat bailitzan geratu dena. Eta hori oraindik indarrean ez dagoela”.
Nolanahi ere, Zorroari buruzko Dekretuaren eta Gizarte Zerbitzuen Maparen inguruan hartutako erabakien ziozko dezepzio-sentsazio horrekin batera –ez du zertan ahobatezkoa izan-, eztabaida-taldeetan parte hartu zuten pertsona batzuek uste dute ezarritako ereduak nekez bermatuko duela berak bakarrik Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak eta Zorroari buruzko Dekretuak aitortzen dituzten gizarte zerbitzuak eskuratzeko eskubide subjektiboa. Dena den, ez dago gai horren inguruko ahobatezko iritzirik. Izan ere, pertsona batzuen ustez eskubide subjektiboaren onarpena Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak egiten duen benetako ekarpena bada, beste pertsona batzuen iritziz hainbat alderdik onarpen hori neutralizatzen dute, esaterako, koordainketak edo administrazioen betebehar zehatzek indarra galdu duten esparru batean zerbitzu bat jasotzeko banakako eskubidea baliatzeko zailtasunak. Halaber, zorroaren malgutasun eskasa ere aipatu da.
“Eskubide subjektiboaren birtualtasuna baliogabea izango da, bereziki, koordainketaren araudia tartean egon bada. Eskubide subjektiboa hertsiki errespeta daiteke baina gero desaktibatu egiten da, eskatzaileari koordainketa-maila oso altua ezartzen bazaio, merkatu pribatuan zerbitzu berarengatik duena ikusita edo, besterik gabe, familiek gain har ezin dezaketen koordainketa-maila ezartzen bazaie”.
“Gizarte zerbitzuetako ohiko erabiltzaileek ez dute auzibidetik dagozkien zerbitzuak eskuratzeko duten erreklamazio-eskubidea baliatuko. Gure erabiltzailetako zein joango da epaile baten aurrera aterpetxe batean leku bat edo etxez etxeko laguntza-zerbitzu bat eskatzera?”.
“Beharrezkoa izango zatekeen zorroko baliabideen definizioaren inguruan malgutasun handiagoa, premia berei erantzun malguagoa emateko aukera emango zuena”.
“Zerbitzuak eskubide subjektibotzat jotzea aurrerapauso handia da, baita erkidego-ikuspegiaren aplikazioa eta esku-hartzearen indibidualizazio handiagoa, printzipiotzat hartuta, ere. Hala ere, askotan, hori ez da kontuan hartzen zerbitzuak antolatzean eta esku-hartzeak orientatzean”.
Zorroari buruzko Dekretuaren erakunde arteko negoziazio-prozesuari dagokionez, adierazi da kasuan kasuko erakundeen interesek asko mugatu dutela eta horrek baliabideei baliozkotasuna eta malgutasuna ken diezaieke (“Batzuetan bistakoa da zorroan zerbitzuaren edukiaren eta publiko hartzaileen arteko adostasunik ez”. Fitxak definitzean, irizpide teknikoez gain, irizpide ideologikoek pisu handia izan dute, baita zenbait erakunde-mailatako beldurrek ere; horien helburu nagusia arrazoi ekonomikoen ondotik arta ezin izango zituztela uste zuten zerbitzuak edo biztanleriak gain ez hartzea izan da”).
Aipatu alderdiez gain, elkarrizketa eta eztabaida-taldeetan hainbat gabezia bildu dira, aldian-aldikoak, Zorroari buruzko Dekretuari esleitzen zaizkionak. Honako alderdi hauek jorratzen dituzte:
-Gizarte premien koordinaziorako zerbitzuaren fitxa, baita bigarren mailako arretarena ere, definitzea. Elkarrizketatutako pertsona batzuen ustez, udal-titulartasuneko larrialdi-zerbitzuak egon daitezen eskatzen du.
-Gizarte bazterkeria egoeran geratzeko arriskuan dauden helduei esku-hartze sozioedukatibo eta psikosozialaren zerbitzuak mugatzea. Hori horrela izateak ez du bermatzen, esaterako, inguru irekian esku hartzeko, lehen mailako arretako zerbitzuak, bazterkeria larriko egoeretan dauden pertsonei zuzendutakoak, egotea.
-Lehen mailako arreta-zerbitzu jakinak zuzenean eskuratzeko erregulazio urria.
-Arretarekin jarraitzea (“Lehen mailatik bigarren mailara igarotzeko baliabideen jarraitutasuna ez da behar bezala jorratzen: prozesuak aldatu egiten dira, okerrera egiten dute eta hori ez da kontuan hartzen; orain ez dagoen baliabideen artean malgutasuna eta mugikortasuna egon dadin beharrezkoa da”).
-Gizarteratzeko zerbitzuei dagokienez, pertsona batzuek uste dute zorroak oso sistematikoa ez den moduan nahasten dituela kontzeptu desberdinak –adibidez, intentsitatea eta exijentzia- eta izaera subjektiboko hainbat baldintzak sartzen dituela −‘aldaketarako motibazioa’, ‘arazoaren kontzientzia, etab.−, gizarteratzeko prozesu zorrotzetan parte hartu nahi ez duten edo ezin duten pertsonak behar adinako intentsitatearekin artatzea eragozten dutenak. Ikuspegi horretatik, kontsultatutako pertsona batzuen ustez, Zorroari buruzko Dekretua ez da argia gizarteratzeko zerbitzuei dagokienez eta problematika horiei erantzuteko dauden ikuspegi eta praktika egokiak ez ditu gehitzen.
-Erregulazio urria mendetasunaren esparruan zerbitzuari lotutako prestazio ekonomikoa jasotzeko iraupenari dagokionez. Elkarrizketatutako pertsona batzuen ustez, zerbitzuari lotutako prestazio ekonomikoak auto-erregulazio eta sistemaren kontrolerako funtzioa dauka Zorroari buruzko Dekretuan. Beraz, erantzukizun publikoko zerbitzurik ez badago, erabiltzaileei ordezko prestazio bat eskaini ahal izatea, zerbitzu edo prestazio bat jasotzeko eskubide subjektiboa modu formalean behintzat ez bete gabe. Hala ere, pertsona horien aburuz, zerbitzuari lotutako prestazio ekonomikoak denborazko mugaren bat barne hartu beharko luke. Hala, ekipamenduen egoera-gabeziari ematen zaion konponbidea ez da arretarako plaza nahikoak ez dituzten erakundeentzako egitura-konponbide bat izango. Zorroko elementu jakinek praktikan gizarte zerbitzuak eskuratzeko eskubide subjektiboaren onarpen osoa erlatibizatzen dutela uste duten horien iritziari lotzen zaio aipatu hausnarketa.
-Horrez gain, pertsona batzuek esan dute zorroko zerbitzuak ez daudela kasuan kasuko fitxan behar bezainbeste garatuta eta tresna osagarriak egitea (gidaliburuak, ereduak, esku hartzeko metodologiak) komenigarria dela, udalek zerbitzu bakoitzaren inguruan bideratu beharreko ezarpena orientatzeko. Zehazki, zerbitzu bakoitza eskaintzeko adostutako eredurik ez dagoela aipatu da. Eredu horretan esku-hartzearen ikuspegia eta diseinuan erabili beharreko tresna tekniko eta metodologiko nagusiak zehaztuko lirateke. Ildo horretan, Zorroari buruzko Dekretuaren fitxek zerbitzu bakoitzari buruz funtsik gabeko informazioa ematen dutela eta edukia nahikoa ez dela uste da, esaterako, kalitatezko adierazleak edo langileen hornidurarako gutxieneko atalaseak ezartzeko.
“Zerbitzuak diseinatzeko, batez ere, ikuspegiari dagokionez, orientazioa egon behar da. Izan ere, pertsona ororen premiei erantzuna eman nahi badiegu, zorroko zerbitzu bakoitzaren sortzea orientatuko duen eredu bat egon behar da. Zenbait udal Zorroari buruzko Dekretuari egokitzen zitzaizkien ereduak egiten ahalegindu dira eta azkenean arretarako eredu askoz klinikoagoak, banakako ereduak eta antolamendu-alderdiei bakarrik erantzuten zieten ereduak sortu dituzte. Alegia, ez zieten erantzuten pertsonen premiei, espedienteak ebazten zituzten. Eta nire ustez hori erkidegoaren ikuspegiaren eta legearen espirituaren aurkakoa da”.
2.3.2.Udaleko gizarte zerbitzuen aldetik arreta handiagoa behar duten funtzioak, taldeak eta premiak
Erabilitako galdera-sortan galdetu zen udaleko gizarte zerbitzuei esleitzen zaizkien funtzioen eta zerbitzuen artean zeintzuk diren gutxien garatutakoak eta datozen urteetan gehiago indartu beharko liratekeenak. Zerbitzu eta prestazio jakinak ezinbestean indartu baino harago -etxez etxeko laguntza-zerbitzua, esku-hartze sozioedukatiboa eta psikosoziala, ostatua, etab.- erantzun asko gizarte zerbitzuek oraindik behar bezalako erantzuna ematen ez dien funtzioei, herritarren eskaera eta premiei buruzkoak dira. Alderdi honen inguruko iritziak eta lehentasunak askotarikoak eta ugariak badira ere, esan daiteke adostasun handia dagoela hobetzeko lau gabezia edo esparru handi behintzat nabarmentzean:
-Esku-hartzearen prozedurarekin, kasuen kudeaketarekin eta banakako gizarte eta familia laguntzarekin zerikusia duten funtzio eta jarduera guztiak.
-Beharrezko zerbitzuak eta laguntzak mendeko pertsonak haien etxean egon daitezen.
-Arrisku egoerak eta arretarako adierazi gabeko eskari egoerak saihestu eta antzematearekin zerikusia duten lanak.
-Gizarte bazterkeriarekin berariaz lotutako zerbitzuak eta baliabideak.
Kontuetako lehenengoari dagokionez, pertsona askok azpimarratu dute Zorroari buruzko Dekretuaren 1.1 fitxan jasotako funtzioak ez direla behar bezainbeste garatu; batzuek, gainera, Gizarte Zerbitzuei buruzko Legean eta Zorroari buruzko Dekretuan zerbitzu horiek garatzeko langileen gutxieneko ratioak azkenean ezarri ez izana kritikatu dute eta udaleko arduradun politikoen eta bertako ordezkarien kezka bakarra ekipamenduak eta azpiegiturak eraiki daitezen eskatu duten zorroaren fitxak garatzea izan dela kritikatu dute.
“Zerbitzu horien inguruan ratioak baino harago doan berariazko kezkarik ez dago. Ratio horiek, gainera, kendu egin ziren. Politikarien kezka bakarra azpiegitura eta ekipamendu berriak behar dituzten zerbitzu berriei lotuta dago”.
“Gehiago garatu behar diren zerbitzuei dagokienez, erantzun errazena bazterkeriaren esparrua aipatzea izango litzateke, neurri batean egia delako. Baina oinarrizko gizarte zerbitzuetan gauzak egiteke daude oraindik eta ildo horrek izan behar du lehentasuna, sistemaren oinarria osatzen baitute. Gutxieneko izendatzaile komun bat garatu behar da. Horren harira, lehenik, adostutako esku-hartze eredu bat garatzea falta da, [Gizarte Zerbitzuei buruzko] Legeak erkidegoaren esku-hartze deitzen duen hori zer den zehaztea”.
Kasu batzuetan, ordea, zerbitzu horien garapena nahikoa dela uste da eta gabeziak nabarmentzen dira, azpiegitura eta ekipamenduetan nolabaiteko inbertsioa behar duten zerbitzuei dagokienez hain zuzen (“Nire ustez, fitxen garapenean (1.1etik 1.5era) asko aurreratu da baina zentro edo etxebizitzetan ematen den eta egun udalerri askotan ia ez dauden lehen mailako arreta-zerbitzu horietan guztietan egin beharko litzateke aurrera”).
Prebentziozko esku-hartzearen ahalmenari dagokionez, kontsultatutako pertsona batzuek nabarmendu dute kasu gehienetan, baita lehen mailako arretari lotutakoetan ere, esku-hartzea pertsonen premiak dagoeneko fase larrian daudenean bideratzen dela, batzuetan laguntza oso handia behar duen muturreko fasean daudenean, eta horren harira arrisku egoeran dauden pertsonekin esku hartzeko zorroan ezarritako murrizketak kritikatzen dira. Halaber, lehen mailako arreta-zerbitzuek oro har daukaten prebentziozko ahalmen eskasak bigarren mailako arretaren eskarian eragina duela agerian jarri da, zerbitzu horietara horren laguntza handia behar ez zuten pertsonak eta egoerak iristen baitira, betiere lehenago jorratu izan balira.
Aipatu lau alderdiez gain, pertsona batzuek funtzio edo alderdi espezifikoagoetan antzemandako gabeziak nabarmendu dituzte:
-Langileen eta baliabideen hornidura, arreta zuzena baino harago, udalei ezinbesteko plangintza-, ebaluazio-lanak eta laguntza teknikokoak egiteko aukera emango diona. Ildo horretan adierazi da, tamaina oso handiko udalerriek izan ezik, gainontzekoek halako funtzioak gauzatzeko beharrezko egitura teknikoak ez dituztela eta horrek arreta zuzenaren esku-hartzeen kalitatean eragiten duela.
-Talde-lana oinarrizko gizarte zerbitzuen esparruan (“Udal handiagoetan izan ezik, oinarrizko gizarte zerbitzuetan, oro har, udaleko zerbitzuetan talde-lana apenas existitzen da. Kasu zehatzen inguruko koordinazio-lanak, oinarrizko gizarte zerbitzuen baitan, oso gutxi garatuta daude eta koordinazio-figurak, oro har, ez dira nahikoak. Oinarrizko gizarte zerbitzu baten lantaldea zein den galdetzen baduzu, oro har ez dago talde hori gizarte laneko, gizarte hezkuntzako profesionalek, etxez etxeko laguntza-zerbitzua koordinatzen duten pertsonek, etab. osatzeko kontzientziarik. Horren ondorioz, arazo bat sortzen da: bakartasuna, kasuen kudeaketa-lanak egitean. Bakartasuna muturrekoa da pertsona bat bakarrik arduratzen denean udalerri oso bateko kasuetaz”).
-Bazterkeria egoeran ez dauden baina ahulezia edo babesgabetasun arriskua duten familien eta helduen arreta, gizarte laguntzen faltaren, bakardadearen edo isolamenduaren ondoriozkoa. Gabezia hori egun esku-hartze sozioedukatiboko eta psikosozialeko programek duten garapen eskasari lotuta dago –haurren babesgabetasun arrisku egoeretan izan ezik-.
-Ezgaitasunen bat duten helduentzako arreta, Zorroari buruzko Dekretuan, lehen mailako zerbitzu gehienetan, ez dira pertsona horiek kontuan hartu (“Udaletan, ezgaitasuna, ikusi ere ez da egiten”).
-Herritarrek udaletan eska daitezkeen oinarrizko gizarte zerbitzuen eta gizarte zerbitzuen funtzioaren berri ez edukitzea (“Jendeak oraindik ez daki non dauden dagozkion gizarte zerbitzuak, zertarako balio duten eta horien bidez zer eska dezaketen”). Antzeko ildotik, erdi mailako pertsonak oinarrizko gizarte zerbitzuetatik urruntzen dituzten kultura-erregelek jarraitzen dutela adierazi dute elkarrizketatutako pertsona batzuek; biztanleriaren sektore batek oraindik uste du pobreei berariaz zuzendutako zerbitzu bat dela.
-Laguntza-begirada gainditzeko zailtasuna –bereziki, hainbat erakunde-ordezkariren aldetik-, benefizentzia eta karitatea oraindik oinarri dituena, baita ezarritako baldintzak betetzen dituzten pertsona guztiek eskubide subjektiboaren terminoetan gizarte zerbitzuak eskura ditzaten mahaigaineratzen duen Gizarte Zerbitzuei buruzko Legearekin gehiago bat datorren ikuspegi bat garatzeko ere. Hausnarketa hori gizarte zerbitzuak jasotzeko eskubide subjektiboaren benetako birtualtasunaren inguruan aurretik esandakoari lotzen zaio.
-Banakako esku-hartzean antzemandako hainbat gabezia, batzuetan esku hartzeko planetan zorroztasuna falta delako; plan horiek ez egotea edo horien gaineko erantzukizun operatiborik eza. Halaber, gizarte diagnostikoak eta pertsonen premien diagnostikoak egiteko erreferentziazko esparru argia ez dagoela antzeman da. Horren ondorioz, profesionalek irizpide desberdinak erabiltzen dituzte esku-hartzeen ibilbideak definitzean, baita ikuspegia ere, legeak mahaigaineratzen duen esku-hartze sozioedukatiboaren, sistemikoaren eta komunitarioaren ereduari beti erantzuten ez diona.
-Udaleko zerbitzuetan pertsonen partaidetzarako mekanismoak gehitzeko zailtasuna, bai artatutako kasuen ikuspegitik, bai udaleko gizarte politikak diseinatzean herritarren partaidetzaren ikuspegitik. Ildo horretan, udaletan, oro har, herritarren partaidetzarako mekanismoei ematen zaien garrantzi txikia agerian jarri da.
-Horrez gain, udaleko gizarte zerbitzuen zati baten eta esparru horretan egon badauden ekipamenduen irisgarritasun fisikoaren kontua mahaigaineratu da, baita lehen mailako arretako gizarte zerbitzuak ematen diren zentro batzuetako baldintza materialen egokitasunik eza ere (“Alderdi horretan hobera egin bada ere, udaleko gizarte zerbitzuek beti ez dituzte beharrezko irisgarritasun-mailak eta Irisgarritasunari buruzko Legea beti ez da betetzen”).
-Teknologia berrien aprobetxamendu hobea egiteko zailtasuna, ez bakarrik erabiltzaile eta familiekiko komunikazioari dagokionez (e-mail bidezko komunikazioa, adibidez, geroz eta ohikoagoa da; beste pertsona batzuen ustez alderdi horretan gutxi aurreratu bada ere), baita, batez ere, etxeetan bizi diren pertsonekin egiten den esku-hartzea indartzeko, eraginkorragoa egiteko eta horri balio erantsia emateko ere.
-Eskaria antzemateko zailtasunak oinarrizko gizarte zerbitzuetara haien ekimenez joan ez diren baina nolabaiteko esku-hartzea edo zerbitzua behar duten pertsonen edo familien aldetik.
2.3.3.Zorroko zerbitzuen eta prestazioen egungo egoera
Funtzio eta premia horiek baino harago, elkarrizketatutako pertsonei zorroan jasota dauden lehen mailako arreta-zerbitzu eta –prestazioen artean garapen handiagoa behar dutenak zein diren galdetzen zaienean, erantzunak askotarikoak dira. Edozelan ere, neurri handi batean partekatutako diagnostikoa sortzen da: kasuen kudeaketari lotutako alderdi guztiak indartzeko premiarekin batera (oro har, 1.1 fitxan jasotako funtzioak) eguneko arretaren zerbitzuak eta prestazioak, gaueko harrera-zerbitzuak eta ostatu-zerbitzuak sortzen aurrera egitea ezinbestekoa da (horien estaldura eta hornidura, oro har, oso eskasa da). Hala ere, gabezia handienak –edo maiztasun handiagoarekin aipatzen direnak- esku-hartze sozioedukatiboko eta psikosozialeko zerbitzuei lotutakoak dira eta, bereziki, etxez etxeko laguntza-zerbitzuari lotutakoa. Zerbitzu horren beherakada eta narriadura EAEko lehen mailako arretaren udaleko gizarte zerbitzuen defizit handienetako bat dela esaten da. Horrez gain, oinarrizko gizarte zerbitzuetan eman behar den zorroko beste zerbitzu baten garapen eskasa aipatu da -zaintzaileei laguntzeko zerbitzua (1.4.)-, baita gizarte zerbitzuen esparruan partaidetza eta gizarteratzea sustatzeko zerbitzua (1.5.) ere. Hala ere, badirudi, bi zerbitzu horien inguruko kezka askoz txikiagoa dela.
A.Oinarrizko gizarte zerbitzuen informazio-, balorazio-, diagnostiko- eta orientazio-lanak.
Kontsultatutako pertsona batzuen iritziz kasuen kudeaketari eta banakako laguntzari dagokienez oso lan garrantzitsua egiten ari bada ere eta oinarrizko gizarte zerbitzuak pertsona eta familia askoren egoeraren hurbileko jarraipena egiteko gai izaten ari badira ere, oro har, uste da maila horretako lana oraindik ez dela nahikoa (
“Nire ustez, hobekuntzarako marjina handia dago sistema eskuratzeko aukerari, orientazioari eta herritarrentzako informazioari dagokienez eta, azken batean, oinarrizko gizarte zerbitzuen kudeaketari dagokionez; egiteko hori funtsezkoa da baina ez da jorratu eta udalerrietan ahalegin askoz ere handiagoa egin beharko litzateke”).
Kontsultatutako pertsona batzuek diotenean gizarte esku-hartzerako profesionalen hornidura ez dela oro har pentsatzen dena bezain baxua, funtzio horiek gauzatzeko zailtasunak nagusiki oinarrizko gizarte unitate gehienetan giza baliabide nahikoak ezizateari lotzen zaizkio baina baita beste kontu batzuei ere. Honako hauek gailentzen dira aipatu kontuen inguruan:
-Dagoeneko aipatu den esku hartzeko prozeduraren zehaztasuna eta esku hartzeko eredu komunik eza.
-Diru-sarrerak Bermatzeko Euskal Sistemako prestazioen kudeaketa aldatzeak eragindako aipatu ondorioa.
-Bigarren mailako gizarte zerbitzuekin koordinazioan aritzeko zailtasunak, kasuen balorazioari, horien jarraipenari eta bigarren mailako baliabideetara bideratzeari dagokienez. Gai hori 2.4.2 puntuan zehaztasun gehiagorekin jorratuko da.
B. Etxez etxeko laguntza-zerbitzua
Zalantzarik gabe, egindako elkarrizketen eta eztabaiden arabera, etxez etxeko laguntza-zerbitzuan beherakadak eta narriadurak eragindako kezka egon badago. Zerbitzu honen bilakaera azaltzeko gehien aipatzen diren elementuak hertsiki lotuta daude baina banan-banan azter daitezke:
-Profil eta premia berritara ez egokitzea: malgutasunik eza eta intentsitate eskasa. Eredu malguagoa, biziagoa, balio erantsi handiagoarekin sortzeko premia, norberaren etxean bizi diren mendeko pertsonen eta mendetasun egoeran geratzeko arriskuan dauden pertsonen premietara egokituko dena; badirudi gai honen inguruan adostasun handiagoa eta argiagoa dagoela.
“Zorroan jasota dagoen etxez etxeko laguntza-zerbitzuren definizioa eta etxean mendeko pertsonei arreta ematea ez dago behar bezala jasota aipatu zorroan. Zorroak ez die erantzunik ematean etxean dauden helduen premiei. Lan-hitzarmen neurrigabe bat, intentsitate handiagoa eskatzen ari diren pertsonen premiei erantzuna ematen ez dien zerbitzu bat, agortu den eredu bat eta ez dago aukerarik. Norberaren etxean bizi diren adinekoen premiei benetako erantzuna emango dien zerbitzurik ez daukagu zorroaren barruan”.
“Etxez etxeko laguntza 1984. urtean ezarri zen eta ordutik ez dugu gauza handirik aldatu. Mugatutako zerbitzu bat izaten jarraitzen du. Eta etxez etxeko laguntza-zerbitzua udaleko agenda politikora eramaten dugunean, arreta guztia prezioan jartzen da. Prezio ez den beste ezertaz ezin da hitz egin eta berrikusi behar diren zerbitzu horren alderdi guztiak ezin dira berrikusi. Etxez etxeko laguntza-zerbitzua, benetako arreta soziosanitarioaren oinarria izan zitekeena, duela 30 urteko eredu batean ainguratua dago eta legeak ez du alderdi hori konpondu”.
“Bistakoa da etxez etxeko laguntza-zerbitzua birformulatu behar dela baina zerbitzu horri ezin diogu uko egin eta uste dut uko egiten ari zaiola. Ez horrenbeste mendekoen arretari dagokionez –intentsitate handiagoko zerbitzu soziosanitarioa behar dutenak-, mendetasunaren ahuleziari eta arriskuari dagokienez baizik”.
“Etxez etxeko laguntza-zerbitzuari heldu behar diogu berriro; laguntza oso txikia behar duten pertsona autonomoen premiei baino ez zaie erantzuna ematen orain”.
“Gipuzkoako eta Bizkaiko zenbait udaletan etxez etxeko laguntza-zerbitzua arratsaldeko hiruretan amaitzen da. Eta hori zenbait udalek eta zenbait profesionalek defendatu egiten dute”.
-Koordainketaren erregulazioa eta lan-kostuak. Jasotako hainbat komentariok, kontsultatutako pertsona batzuen ustez, etxez etxeko laguntza-zerbitzuaren ahulezia handienetako bat dena dute hizpide: zerbitzuaren kostu handia, sektore pribatuan zerbitzuak duen prezioarekin alderatuz gero (bereziki, Bizkaian, dagoen lan-hitzarmenaren ondorioz), eta udal askotan errenta- edo ondare-maila jakina duten erabiltzaileentzako prezio publiko oso altua ezartzen duen koordainketaren erregulazioa. Beste zerbitzu astunagoekin gertatzen den moduan, koordainketaren erregulazioak itxarote-zerrendak handitzen ere ez dituzten errenta-talde batzuen eskaera atzeratzen du (“Nik ez dut esango etxez etxeko laguntza-zerbitzua garestia denik, gizarte esku-hartzeko esparruetako beste hitzarmen batzuk bistakoak badira ere. Edozelan ere, argi dagoena hauxe da: soldatak igo ditugu, estatuko hitzarmenik garestiena daukagu baina etxez etxeko laguntza-zerbitzuari ez dizkiogu egiteko edo zeregin berriak gehitu eta, nire ustez, alderdi horri bultzada bat eman behar diogu, egunean sei ordu lan egiteagatik 24.000 euro ordaintzeak merezi egin behar baitu”; “Etxez etxeko laguntza-zerbitzua etxean laguntzeko euskarria dela jakin badakigu eta ados gaude baina lurralde bakoitzean kostuen inguruan dagoen egoera zerbitzu horren garapena blokeatzen ari da, zalantzarik gabe. Hori da benetako arazoa eta inork ez dio horri heltzen. Halaber, zerbitzuaren dibertsifikazioan lan egin behar da, laguntza pertsonalaren eta etxekoaren artean, etab. desberdindu behar da baina inor ez da lan horiekin hasten”).
-Mendetasunaren arretarako eta zaintzaile pribatuen eskaintzarako prestazio ekonomikoen eskumena. Badirudi elementu honek eragin handia izan duela etxez etxeko laguntza-zerbitzuaren eskariaren pixkanakako murrizketari dagokionez, zerbitzuko erabiltzaile izan daitezkeen pertsonek eskaintza pribatua eskuratzeko izan dezaketen erraztasunagatik –askotan, ezkutuko ekonomiaren esparruan zerbitzu hori emakume etorkinek ematen dute-, (hori Mendetasunari buruzko Legearen prestazio ekonomikoekin neurri batean finantzatzen da). Ez badirudi ere prestazio horien jasotzearen eta zainketa partikularraren artean harreman zuzenik dagoenik, elkarrizketatutako pertsona batzuek gogora ekarri dute udaleko gizarte zerbitzuetan mendeko pertsonei zainketa pribatuak eskura ditzaten agintzen zaiela, etxez etxeko laguntzaren udaleko zerbitzuen ordez. (“Oinarrizko gizarte langileak ari dira zerbitzu pribatuak agintzen, eskuragarri duten zorroak ez baitie aukera gehiagorik ematen. Zer ari da gertatzen pertsona batek etxez etxeko laguntza-zerbitzua eskatzen duenean, honako hau esan diezaioten?: begira, hau oso-oso gutxi da. Zergatik ez duzu eskaintza pribatura jotzen? Oinarrizko gizarte langileek ez dute zorroan adinekoek dituzten premientzako erantzunik”). Egoera hori egiaztatuta, oinarrizko gizarte zerbitzuetan lan egiten duten pertsona batzuek esan dute erabiltzaileei haien premiei ondoen erantzungo dien zerbitzua eskaini behar dietela eta, etxez etxeko laguntza-zerbitzuaren egungo konfigurazioa ikusita, zaintzaile pribatuetara jotzea askoz erabilgarriagoa eta eraginkorragoa dela (“Etxez etxeko laguntza-zerbitzuaren malgutasunik eza eta eskasia ikusita, Laguntza Pertsonalerako Prestazio Ekonomikora bideratzea da logikoena”).
Zalantzarik gabe Zorroari buruzko Dekretua onartu aurreko arazo horiei guztiei, kontsultatutako pertsonen iritziz, dekretu horretan etxez etxeko laguntza-zerbitzuari ematen zaion tratamendua gehitu behar zaie, pertsona autonomoei, baina ahulei, eta mendetasun egoeran geratzeko arriskuan dauden pertsona askori laguntzeko ahalmena argi eta garbi mugatuz. Kontsultatutako pertsona batzuen iritziz, hori guztia etxez etxeko laguntza-zerbitzuaren prebentziozko funtzioen kalterako da -horrez gain, ez du kontuan hartu etxeko laguntzaren egungo eredua egiazki oso laguntza txikia behar duten pertsona autonomoek bakarrik baliatzen dutela-; beste batzuek, aldiz, gogora ekarri dute, Zorroari buruzko Dekretua onartu zenean, erakundeek aho batez hartu zituzten akordioei erantzuten diela eredu horrek, egia bada ere zorroan etxez etxeko laguntza-zerbitzuaren inguruan jasota dagoen definizioa beharbada egokia ez dela. Definizio horrek udalek ezarritakoari ematen dio erantzuna (“Zorroan etxez etxeko laguntza-zerbitzuaren inguruan eman den definizioarekin ez nago ados baina ez dugu ahaztu behar, hala izan bazen, udalen presioagatik izan zela eta ez profesionalen presioagatik, udalen presioagatik baizik”).
C.Esku-hartze sozioedukatiboa eta psikosoziala
Esku-hartze sozioedukatiboari eta psikosozialari dagokienez, kontzienteki agerian jarri da egun babesgabetasun arrisku egoeran dauden haurretan ardazten diren programak intentsitate txikiko laguntza sozioedukatiboa behar duten helduei zabaldu behar zaizkiela, baita adingabeen babeserako sistema uzten duten eta, adinez nagusiak direnean, zerbitzu horiek eskuratu ohi ez dituzten gazteei ere, heldu-bizitzara igarotzeko prozesuetan laguntza sozioedukatiborako premia egon arren.
“Helduekin esku-hartze sozioedukatiboaren lanak oso gutxi garatu dira, apenas jorratu dira. Gure udalerrietan pertsona asko bakarrik bizi dira edo asko jota beste pertsona batekin eta gizarte zerbitzuen eta esku hartzeko zerbitzuen aldetik isolamendu-egoera antzemateko lana behar da. Testuinguru horretan, etxez etxeko laguntza ez ezik, bakar samar dauden eta esku-hartze sozioedukatiboaren bidez egoera hobe dakien helduekiko laguntza ere erabili behar da”.
“Esku-hartze sozioedukatiboaren baliabideak arrisku egoeran dauden adingabeei oso zuzenduta daude baina pertsona asko daude marjinazio egoeran eta haien etxean bizi dira, adinekoak dira eta bakarrik daude eta orain eskaintzen ez diegun laguntza sozioedukatiboa behar dute. Hezitzaile gehiago behar ditugu”.
Halaber, beste zerbitzu batzuekin ere gertatzen den moduan, pertsona batzuek zerbitzu honen edukiaren garapenik eza Zorroari buruzko Dekretuari dagokion fitxan jaso dute, batez ere, ezar dadin aplikatu beharreko ikuspegiei eta metodologiei dagokienez. Egun, garapen hori ez dagoenez, esku hartzeko irizpideak lehen mailako arretaren gizarte zerbitzuen profesionalen arduradunen erabakien mende daude edo baita zerbitzuaz arduratzen den hirugarren sektoreko erakundeak lan egiteko duen ikuspegia oinarri duen esku-hartzearen ereduaren mende ere.
“Beharrezkoa iruditzen zait ikuspegiak, metodologiak, etab. definituko dituen eta zerbitzua legearen izaera, edukia eta printzipioak kontuan hartuta garatzen dela bermatuko duen esku-hartze sozioedukatiboaren eta psikosozialaren zerbitzua (1.3) ezartzeko orientazio- eredu bat garatzea”.
Azkenik, udalerri desberdinen artean zerbitzu hori gain hartzeko eta ezartzeko moduan irizpide desberdinak daudela adierazi da. Hala, desberdintasun handiak daude horietako bakoitzean eskainitako programa kopuruan eta edukian eta elementu horrek desberdintasunaren osagai garrantzitsua gehitzen du lurraldean zerbitzu horren eskaintza hartzen duen moduan eta intentsitatean.
“Udalerri gehienetan ez da aurrekontu-gehikuntzarik izan azken sei edo zortzi urteetan zerbitzu sozioedukatiboak eta psikosozialak garatzeko”.
“Kasu gehiegitan, esku-hartze sozioedukatiboa eta psikosoziala langile teknikoen eta zinegotzien irizpideen mende daude tamainari, estaldurari eta esku hartzeko ereduari dagokienez. Batzuetan, gainera, zerbitzuaren erakunde esleipendunaren eredua ezartzen da, erreferentziazko arauzko esparru argirik ez baitago”.
Horrez gain, haurrak eta adingabeak babesteko esparruan esku hartzeko baliatzen den ikuspegiaren mugak aipatu dira. Bertan, garatutako jarduerek ia esklusiboki familia jotzen dute adingabearen arrisku faktoretzat, familiaren esparruko arazoekin zerikusirik ez duten baina haur eta nerabeentzako zaurkortasun faktoreak diren beste problematika askoren gainean gizarte zerbitzuen esku-hartzea alde batera utziz.
“Gu ‘Balora’ (diagnostikorako tresna) delakoarekin oso kritikoak izan ginen, babesgabetasuna familian bakarrik ardazten duelako, haurren eta nerabeen problematikak esparru horretara bakarrik mugatzen ez direla jakina denean eta adingabeek erabiltzen dituzten gainontzeko espazioekin zerikusi handiagoa dutenean. Egungo ikuspegia mugatua da eta familiaren babesgabetasuna baino ez du barne hartzen. Egiazki, haurren eta nerabeen kasuan babesgabetasunaren inguruan faktore askoz gehiago daudenean”.
D.Zaintzaileei laguntzeko zerbitzuak
Pertsona batzuek mendetasun egoeran dauden pertsonen zaintzaileei laguntzeko zerbitzuen garapen eskasa agerian jarri dute –egun foru aldundietan garatzen da ia modu esklusiboan-, baita intentsitate txikiko atseden hartzeko zerbitzuak ere. Pertsona batzuk harago doaz eta zerbitzu horien inguruko begirada zabaltzeko premia adierazi dute, mendetasuna ez den beste esparru batzuetara zabaltzeko. Izan ere, edozein gizarte problematiketan eragindako pertsonaren familia-sistemaren edo laguntza-sarearen gainean eraginak izaten dira. Hala, hainbat pertsonek gizarte zerbitzuen erabiltzaileen kontzeptuaren inguruko begirada zabaltzeko premia azaldu dute, edozein gizarte problematika duten pertsonei laguntzen dieten edo horien euskarri nagusi diren pertsonak ere eskubideko subjektutzat berariaz hartze aldera.
“1.4 horretan foru garapenak dira, zenbait kasutan izan ezik, baina legeak eta zorroak udaleko eskumena direla esaten dute. Udalerri bakoitzean ez da behar zaintzaileei laguntzeko zerbitzu bat, baina bai, ordea, eskualde-mailan; esku-hartze mota horiek etxeetara bisita gehiago eginez indartu behar dira eta prestazio ekonomikoen jarraipen handiagoa bermatu behar da, familia osoan pentsatuz eta ez bakarrik zaintzailea kontuan hartuz”.
“Gizarte zerbitzuetako erabiltzaileen familientzako laguntza alde batera utzi da, asko. Familiari lan handia eman diogu. Familia ez da koltxoi bat bakarrik, askotan gizarte zerbitzuen salbamendua da. Nire ustez, familiei ez dizkiegu eman erresiliente izateko edo erretasun- egoera horretatik, gainontzekoek eta haiek ere baduten burn-out horretatik, ateratzen jakiteko tresnak”.
Ildo horretan, kontsultatuko pertsona batzuen iritziz, gizarte zerbitzuen esparruan partaidetza eta gizarteratzea sustatzeko zerbitzua (1.5) mendetasunari lotuta ez dauden problematiken kasuan familiei aholkuak eta laguntza emateko zerbitzuak garatzen hasteko abiapuntu ona izan daiteke (kontuan hartuta zaintzaileei laguntzeko zerbitzua (1.4) mendetasun egoeran geratzeko arriskuan dauden edo mendetasun egoeran dauden pertsonen zaintzaileentzako dela). Zorroari buruzko Dekretuari dagokion fitxan 1.5 zerbitzuaren egungo definizioak jarduerak garatzeko aukera eman du, esaterako, familien artean elkarrekiko laguntza-taldeak sortzea edo udalerrian prestakuntza-eskaintza bat diseinatzea familiartekoak dituzten gizarte problematikak artatzean, baita auzo-zainketaren esparruan ere, familiak orientatzeko eta gaitzeko. Hala ere, Zorroari buruzko Dekretuan zerbitzu horri emandako definizioaren zabaltasunak udalerri bakoitzean zerbitzuaren garapen oso desberdina ekartzea, dela ezarritako jarduera motagatik, dela zerbitzu horren onuradun izan daitezkeen taldeei emandako lehentasun desberdinagatik. Horrek guztiak zerbitzu horren definizio sakonagoa eskatuko luke eta ez du zertan legezko arauen bidez izan.
“Zorroko 1.5 zerbitzuak garapenerako zailtasun handiak ditu. Izugarrizko definiziorik eza dauka”.
E.Eguneko arreta-zerbitzuak, gaueko harrera-zerbitzuak eta ostatu-zerbitzuak
Eguneko arreta-zerbitzuei, gaueko harrera-zerbitzuei eta ostatu-zerbitzuei dagokienez, kezkak funtsean eskualde gehienetan dagoen plazen hornidura eskasa, udalerri oso gutxitan egotea eta baliabide horien lurralde-zabaltzerako zailtasunak (ondorengo puntu batean aztertuko direnak) ditu hizpide. Nolanahi ere, kontsultatutako zenbait pertsonek zentro horien (bereziki, ostatu-baliabideen) funtzionamenduarekin zerikusia duten beste alderdi garrantzitsu batzuk aipatu dituzte.
-Egun bazterkeriaren edo babesgabetasunaren arriskuren bat aurkezten duten –ez, ordea, mendetasunari lotutakoa- eta baliabide horiek aldi luzeetan erabiltzen dituzten pertsona autonomoen mendetasunaren arriskuari eta/edo mendetasun arinari zuzenduta dauden baliabideen erabilera. Hori horrela izateak aipatu baliabideen beharrezko txandatzea eragozten du.
-Etxebizitza-eskaria eta tutoretzapeko apartamenduak identifikatzeko eta plaza horien eskaintza zorroan aipatzen diren hartzaileen ezaugarrietara egokitzeko zailtasunak (“I. gradua ez da profil egokia etxebizitza komunitario batean ematen diren zerbitzuentzat”).
-Udaleko administrazioek etxebizitza-parke bat duten erakunde autonomikoekin eta tokiko erakundeekin akordioak lortzeko beharra, lokalak eta etxebizitzak laga ditzaten eta bertan zerbitzu horiek eman daitezen.
-Zerbitzu horiek sustatzeko zailtasuna, ondoren zehaztasun gehiagorekin aztertuko dena, udaleko ardura diren aldetik baina udalaz gaindiko mailetara zabaldu behar dira. Lehen esan dugun moduan, ekipamendu horien eragin-eremuan erroldatuta dauden pertsona guztiek –eta ez bakarrik udalerrian erroldatuta dauden pertsonak- baliabide horiek eskura ditzaketela aurreikusita badago ere, mankomunikazioaren eta/edo gastuen udal arteko konpentsazioaren mekanismoak artikulatzea beharrezkoa izango da eskubide hori benetan baliatzeko. Mekanismo horiek araudian jada jasota daude.
-Adinekoentzako eguneko arreta-zerbitzuei dagokienez, egun konponbide horien garapen eskasa agerian jarri da eta, batez ere, baliabide horien funtzioen eta funtzio-ezaugarrien inguruko hausnarketa komunik eza (“Egiazki inork ez daki zerbitzu hori zer den. Ekipamendu eta zerbitzu arina izan behar du, zalantzarik gabe, baina eduki horri buruzko hausnarketa heldurik ez dago”).
2.3.4.Zorroan barne hartu gabeko zerbitzuak eta programak
Txosten honen atal kuantitatiboan jada aipatu da EAEko udalerriek gizarte zerbitzuen esparruan egiten duten gastuaren %20 gizarte zerbitzuen zorroaren parte ez diren programetara bideratzen dela, ez baitira Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak erantzukizun publikotzat jotakoak –eta, beraz, gizarte zerbitzuen eskubide subjektiboa modu eraginkorrean baliatzeko eska daitezkeenak-.
Egoera hori jazota, elkarrizketa eta eztabaida-talde batzuetan mahaigaineratu zen udalerriek zer neurritan bideratu behar dituzten haien ahalegin batzuk Zorroari buruzko Dekretuak barne hartzen ez dituen programa eta zerbitzuetara. Alderdi horri dagokionez, esan behar dugu ez dirudiela zorrokoak ez diren zerbitzuen garapenagatik kezka orokorturik dagoenik eta, oro har, zorroaren zerbitzuak lehenetsiko dituen baina beste programa edo premiak, batez ere udalerri handiagoetan, alde batean utziko ez dituen alderdi horretara zuzendutako hurbilketa zehatza defendatzen dela:
“Nire ustez, zorroan babesgabetasunaren arriskuari dagokionez udaleko eskumenak gehitzen badira, udalek, oro har, zorroa hartu behar dute kontuan, ez egiteagatik –edo egiten ez den bitartean bigarren mailako arreta- babesteak merezi duen zerbitzuko zorroaren arretaren zabaltze edo modalitatetzat jo daitezkeen intereseko tokiko gizarte ekimenak barne hartzen dituzten egoerak izan ezik. Hiriburuen kasuan, ordea, funtsezkoa eta positiboa da epe ertainean legez ezarritako nahitaezko esku-hartzea baino handiagoa izan dezaten”.
Nolanahi ere, garrantzitsua da azpimarratzea kontu hori ez dela udaletan zerbitzuen eta prestazioen zorroaren parte ez diren zerbitzuak emateko premiaren gainean bakarrik mahaigaineratu. Halaber, eskuratzeko hainbat baldintza betetzen ez dituzten eta, ondorioz, zorroko baliabideak eskura ezin ditzaketen baina, gizarte zerbitzuetako profesionalen iritziz, jarraipen edo laguntzaren bat behar duten –prebentziozkoa behintzat- pertsonei zer irtenbide eman behar zaien mahaigaineratu da.
“Zorroa gainditu beharreko lurra da. Adibidez, zorroari egun ematen ari garen etxez etxeko laguntza-zerbitzuaren erdia egokituko bagenio, emateari utzi beharko genioke. Gauza bera gertatzen da adinekoentzako udaleko egoitzekin. Udalerri askotan autonomoentzako egoitzak daude baina gizarteratzearekin zerikusia duten premiei erantzuteko zentroak falta dira. Nola jorratu egoera hori? Erantzuna erraza izan liteke paperaren gainean: zentro batzuk itxi beste batzuk irekitzeko edo birmoldatzeko. Baina hori gizarte zerbitzuen esparruan zaila da, pertsonekin egiten baita lan. Egoera horrek paradoxa batera garamatza eta hauxe da: historikoki ondo jardun duten eta zerbitzu gehiago garatu dituzten udalerri horiek –egiteko determinazioa eta aukerak izan dituztelako- orain eraiki dutena “soberan” dute eta horrek kostu handia dakar; orain arte zerbitzuak bultzatu ez dituzten udalek orain, ordea, errazago daukate (helburuak neurri batean egoerara egokitu direlako)”.
2.3.5. Udaleko gizarte zerbitzuetako langileen lan-baldintzak eta langileen kudeaketari lotutako alderdiak
Aurreko kapituluan egindako gizarte zerbitzuetako langileei buruzko datuen analisian dagoeneko aipatu dira zerbitzu horien giza baliabideen hornidurarekin zerikusia duten alderdi batzuk, datuak ez edukitzeagatik lan-baldintzei lotutako alderdiak aztertu ezin izan badira ere. Egindako elkarrizketa eta eztabaida-taldeetan, langileen inguruko gaiek honako alderdi hauek jorratu dituzte:
-Oinarrizko gizarte zerbitzuetako langileen hornidura eta azken urteotako langileen murrizketa, diru-sarrerak bermatzeko errentaren kudeaketa Lanbidera transferitu izanarekin kointzidituz. Ildo horretan, pertsona batzuek, ez guztiek, zerbitzu horiei eusteko beharrezko langileen hornidurak nolabait ezartzeko beharra defendatu dute, zorroko beste zerbitzu batzuetarako gutxieneko baldintza funtzionalak eta pertsonalak ezartzen diren moduan berean –esaterako, egoitzak edo eguneko zentroak-.
“Oinarrizko gizarte zerbitzuen arreta-ratioak garatzeko ekintzak ez daude Plan Estrategikoan eta hori planak hiru lurraldeen artean desberdintasunak egon badaudela onartzen duela. Ez dago estandarrik eta hori ezarri egin beharko litzateke, baina ez du zertan biztanleria orokorraren terminoetan izan, kasuen arabera izan zitekeen”.
“Oinarrizko gizarte langileek 5.000 biztanle artatzen dituzte. Baina eskari potentzial hori ezin daiteke kontrolatu. Eta egungo erregulazioarekin gizarte langileek ezin dezakete esan, intentsitate handiko 40 kasutara iritsi naiz eta 300 espediente ditut esku artean, hori da urtean arta dezakedan gehienezkoa eta ez ditut egoera/espediente gehiago artatuko. Profesional horiek zailtasun horrekin ari dira lanean eta presio handia eragiten dien egoera bat da, arretaren eta esku-hartzearen kalitate txikia baitakar gainera”.
“Ratioak kalkulatzen direnean, kontuan hartu behar da udalerri bakoitzean behar den langileen hornidura asko aldatzen dela udalerri bakoitzeko gizarte zerbitzuen eskariaren intentsitatearen arabera, baina baita aipatu eskariaren ezaugarrien arabera ere (artatzeko desberdinak diren zerbitzuen hornidura eskatuko duena). Horregatik, udalerri bakoitzak premien diagnostikoa eduki dezan beharrezkoa da, plantillan zenbait langile eta zer langile mota gehitu behar dituen jakiteko”.
“Eta gero, bulegoko arretara eta hitzorduetara ez mugatzeaz ari bagara, alegia, lan komunitarioa egin nahi badugu, sareak sortu nahi baditugu, eremuko agenteekin lan egin nahi badugu, lanerako denbora hori guztia ere zenbatu egin behar da”.
-Dagoeneko adierazitako aldaketak diru-sarrerak bermatzeko errenta Lanbidera transferitzeak ekarri zuen oinarrizko gizarte zerbitzuen eguneroko praktikan eta kultura-aldaketa bati heltzeko premia, zerbitzu horien funtzioei, profilei eta lan-prozedurei dagokienez. Edozelan ere, kezka hori kudeaketa-aldaketa baino lehen helarazi zen.
-Profesionalen osasunarekin zerikusia duten neurriak hartzeko beharra, bai gainbegiratze eta zainketa profesionalari dagokienez, bai erasoaren arrisku egoerak prebenitzeari eta jorratzeari eta krisi egoeretan esku hartzearen ondorioz edo pertsona batzuek gain hartzen duten lan-zamaren ziozko arrisku psikosozialak prebenitzeari dagokienez. Horri dagokionez, adierazi da, arrisku horiek saihesteko gainbegiratze-programak eta beste neurri batzuk gehitu badira ere, beharrezko baliabideek beti ez dutela gai hori jorratu.
“Eta, gero, psikosozialarekin zerikusia duten lan- arriskuen kontua dago; zentzu horretan zerbait egiten denik ez dut ikusten; zaintzaileen osasuna dela-eta kezkatzen gara baina ez behar bezainbeste publikoari arreta emateko lan egiten duten profesionalen segurtasunarekin zerikusia duten arriskuez”.
-Bitarteko kontratuekin herri-administrazioetan lan egiten duten langileen lan-baldintzak eta, bereziki, udaleko gizarte zerbitzuek azpikontratatutako zerbitzu eta programetan lan egiten duten erakunde pribatuetako langileenak. Ildo horretan, udal askoren joera aipatu da, alegia, zerbitzuak kontratatzeko agirietan ia proposamen ekonomikoak baino ez dira baloratzen, zerbitzua emateko baldintzak eta esku-hartzearen kalitatea kontuan hartu gabe. Horrez gain, Gizarte Zerbitzuei buruzko Legean zerbitzuak irabazi asmorik gabeko gizarte erakundeekin hitzartzeari buruzko xedapenen garapena oso eskasa dela adierazi da. Nolanahi ere, kontsultatutako pertsona batzuen ustez, lan-hitzarmen jakinek ezartzen dituzten kontratuetako baldintzen eta soldata-igoeraren ondotik hainbat zerbitzu eta programetako erakunde esleipendunek haien prestazioei uko egin behar diete, programa horiek eragiten dizkieten galera ekonomikoak direla-eta.
“Bitartekotasuna arazo bat da. Udalerrian bitarteko kontratuak eta amaiera-data duten programa-kontratuak dituzten pertsona asko ditugu. Eta horrek ez du inolako zentzurik, ez baita obra-kontratua eta zerbitzu jakineko kontratua, udaleko egiturazko zerbait baizik. Halaber, lan-ezegonkortasun hori erabiltzen ari da profesionalen kontrolerako diziplinarako modu gisa”.
-Lan-baldintzei dagokienez, soldaten izoztea aipatu da bai erakunde publikoetan, bai pribatuetan, baita, batzuetan, aldian aldiko diru-laguntzen bidez finantzatzen diren proiektu jakinei lotutako kontratazio-formulen irautea ere. Era berean, lan-hitzarmen batzuk ez berritzea trabatzat jo da gizarte zerbitzuetan lan egiten duten pertsonei lan-baldintza egokiak bermatzeko. Izan ere, aipatu arauzko esparru hori ezean, enpresako hitzarmenak edo itunak oinarri hartuta ematen dira zerbitzuak eta, oro har, aipatu hitzarmen edo itunek sektoreko lan-baldintzak baino okerragoak eskaintzen dituzte.
-Halaber, oinarrizko gizarte zerbitzuetan lan egiten duten taldeen multidiziplinatasuna indartzeko beharra aipatu da, oraindik oso gutxi erabilitako profesionalen figurak indartuz eta funtzio jakinetan berariazko figuretara joz (esaterako, bitartekaritza). Ildo horretan, zailtasun bat antzeman da: Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak eta aipatu legea ezartzeko garatu diren tresnek ez dute arautu zorroan barne hartutako zerbitzuek hornitu behar duten profil profesionalaren mota edo motak.
“Legeak gizarte langilearen eta gizarte hezitzailearen oinarrizko profil profesionalak profil profesional gisa bakarrik hartzen ditu kontuan eta, esku-hartze psikosoziala beste zerbitzu bat gehiago bailitzan gehituta badago ere, legeak ez du barne hartzen psikologoaren figura profesionala. Guk, gure kasuan, psikologoak kontratatu ditugu, esku-hartze psikosozialaren aldeko apustua egin baitugu. Baina, gainera, gaur egun behar den figura bat da, beharrezkoa da. Izan ere, diagnostikorako hainbat tresna ezartzeko, Balora adibidez, psikologian aditua den profesional baten zerbitzuak behar dira”.
“Nola esango diot kontu-hartzaile bati baliabide berri batek ez dituela langile horiek edo ezaugarri horiek eduki behar, eskaera hori ez badago zorroaren fitxan garatuta? Eta esku-hartze sozioedukatiboaren eta psikosozialaren esparruan ikusteke dago etorkizunean zer profesionalen profili buruz ariko garen. Gizarte hezitzaileei buruz hitz egingo ahal dugu! Ez dakit, ikusteke dago”.
“Halaber, gizarte integratzailearen irudia ere aldarrikatu behar da. Gainontzeko figura profesionalek bezala, haien egitekoa burutzen dute. Eta ez da kostuak merkatzeko kontu bat, profilaren malgutasunari lotutako kontu bat baizik. Dena den, hainbat sindikatutan esaten da udalerrian zerbitzu batzuk ematean gizarte integratzailearen irudia gehiegi baliatu dela”.
Aipatu denez, txosten hau egituratuko duen ardatza herritarrek kalitatezko gizarte zerbitzuak jasotzeko duten eskubideari lotuta dago, bereziki -txostenak jorratzen dituen berariazko gaiak ikusirik-, lehen mailako arretaren gizarte zerbitzuei dagokienez. Ildo horretan, gizarte zerbitzuen sistemaren erakunde-arkitekturak ez luke txosten honetan lehentasunez aztertu beharreko kontu bat izan behar, ez baita herritarren kezketako bat eta erabiltzaileen eskubideak gizarte zerbitzuen eskumen-egituraren gainean aukera baten edo beste baten araberakoak ez direla pentsa baitaiteke.
Hala ere, sistema eraikitzeko egungo fasean, ondorengo izaerako kontu batzuek baldintzatzen dute argi eta garbi Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak behar adinako kalitatezko gizarte zerbitzuen eskuratzearen inguruan onartzen duen eskubidearen baliatze eraginkorra: eskumen-banaketa; lurralde-antolamendua; antolamendu-eredu bizkorrak eta malguak garatzea; arreta jarraituaren esparruan lehen mailako arretaren eta bigarren mailako arretaren arteko muga argiak ezartzea; lehen mailako arreta-zerbitzuen eta bigarren mailako arreta-zerbitzuen arteko koordinazioa hirugarren sektoreko erakundeekin eta gainontzeko ongizate-sistemekin; zerbitzuen eta ekipamenduaren finantzaketa, etab. Kontu horiek guztiak elkarrizketa eta eztabaida-taldeetan aipatu dira.
2.4.1.Erakunde-arkitektura eta udal-autonomia: egungo erakunde-esparrua egokitzea eta gizarte zerbitzuak ematean udalerrien egitekoa
Txosten honen hurrengo kapituluan agerian jarriko denez, udalerriek Espainiako autonomia erkidego guztietan funtsezko egitekoa dute gizarte zerbitzuak emateari dagokionez. Euskal Autonomia Erkidegoan, eredu hori Gizarte Zerbitzuei buruzko Legean eta Euskadiko Toki Erakundeei buruzko apirilaren 7ko 2/2016 Legean (aurrerantzean Toki Erakundeei buruzko Legea) onartu da eta planteamendu horren baliozkotasunaren inguruan adostasun politiko eta instituzional handia dago. Ildo horretan, txosten hau egiteko kontsultatutako pertsona batzuek egungo araudian jasotako eskumen-banaketaren egokitzapena nabarmendu dute:
“Eredu zentralizatuaren eta eredu deszentralizatuaren arteko erdiko bide bat hautatu dugu Euskadin, maila zentralean eskubide bat mugatzen duten eta lurralde-eremu osoan eskubide horren baliatze eraginkorra bermatzeko eska daitezkeen gutxieneko baldintzak erregulatuko dituzten arauak ezartzean eta tokiko administrazioen eskuetan baldintza horiek betetzeko eta gutxieneko horiek hobetzeko modua modulatzeko aukera uztean datza. Lurralde-justiziaren printzipioaren eta tokiko autonomiaren printzipioaren artean oreka bilatzen duen formula bat da”.
Hala ere, hori ez da traba, sistemaren disfuntzio nagusia gobernantza ahula dela kontuan hartuta, elkarrizketetan parte hartu duten pertsona batzuk ereduaren erreforma handi samarraren alde ager daitezen. Pertsona horiek definitzen duten eredu berriak dakar administrazio autonomikoak eskumen gehienak gain har ditzan, gizarte zerbitzuen kudeaketari dagokionez, bai lehen mailako arretari lotutakoak, bai bigarren mailako arretari lotutakoak. Ikuspuntu horretatik, elkarrizketatutako pertsona batzuek eredu zentralizatuago baterantz aurrera egiteko premia agerian jarri dute. Dena den, Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren kudeaketan tartean dauden hiru administrazio-mailek egun dituzten erakunde-jarrerak abiapuntu hartuta eredu hori sustatzeko zailtasuna adierazi dute (hiru administrazio horiek halako proposamenen aurka daude):
“Sisteman arkitekturak ez du funtzionatzen; zoramen hutsa da. Eta horrek herritarren eskubideen gainean eragin zuzena dauka: non bizi diren aintzat hartuta, pertsonek zerbitzu batzuk edo beste batzuk eskuratzen dituzte. Eta babesgabetasun handiena pairatzen duen biztanleriari buruz ari gara, kexatzen ez dena eta bozkatzen ez duena, eta erakundeetatik eta eremu teknikotik bakarrik babes daitekeena”.
“Egungo erakunde-arkitekturak ez dio erantzunik ematen gizarte zerbitzuen sistema batek izan beharko lukeenari eta uste dut gizarte zerbitzuak foru eta udalerrietatik atera beharko liratekeela. Gizakidetzaren izena dagoeneko oso erabilia dago baina izena gutxienekoa da; nire ustez, funtsean guztiok ados gaude, alegia, eredu zentralizatuagoa eta aldi berean egingarriagoa eta urrats hori ematea ez zait horren zaila iruditzen. Lurralde Historikoen Legearen (LHL) meloia zabalduko dela dirudi eta uste dut hortxe jardun behar dugula”.
“Ezinezkoa da; ez dut antolamendu-aukerarik, aukera tekniko eta funtzionalik ikusten ardura- eta eskumen-maila desberdinak dituzten administrazio desberdinek emandako zerbitzu bat sistematzat jotzeko; eskubideei lotutako zerbitzu publikoak, alegia, gizarte zerbitzuek, eskubideko beste zerbitzu publikoei –esaterako, osasunari edo hezkuntzari- organismo komun baten bidez eman zaien erantzun bera behar dute: nik ikusten dudan aukera bakarra hauxe da: administrazioak eskubide horri erantzuna organismo bakar baten bidez eman dakion, organismo horren izena edozein dela ere”.
“Legea ildo horretan hilda jaio da: autonomia erkidego osorako egitura bakarrik gabe, edo lurralde bakoitzerako behintzat, kudeaketa ezinezkoa da”.
“Egungo erakunde-arkitekturarekin, egoeren heterogeneotasunak iraun egingo du. Zenbait gai arazoen erroa aldatu gabe konpondu behar dira eta hori harri berarekin bi aldiz estropezu egitea da. Maila bat sobran dago: ez dakit zein, baina maila bat sobran dago”.
“Ezingo dugu aurrera egin udal bakoitzak zer egin, nola egin eta zer baliabiderekin erabakitzen duen sistema bat mantentzen badugu. Herritarren eskubideak ezin dira banakako interpretazioetara edo erabaki horiek hartzen dituzten pertsonen gaitze profesionalaren mailetara lotuta egon”.
“Zerbitzu zentralizatu batek, maila autonomikoan kudeatutakoak, ez du zertan herritarrengandik udaleko egungo oinarrizko zerbitzuak baino urrunago egon. Koherentzia, kudeatzeko erraztasuna, herritarrei begira eskubideen parekatzea nagusi genitzake… Arriskuak? Jakina arriskuak dituela baina ez dut uste egungo ereduak zerbitzuaren hurbiltasuna, epeltasuna eta kalitatea bermatzen dituenik”.
“Nik ez dut uste, zerbitzua udalekoa izateagatik, gertukoagoa edo komunitarioagoa izango denik. Osasun- eta hezkuntza-sistemek dagoeneko erakutsi digute erkidegoan guztiz ezarrita egon daitekeela zerbitzu zentralizatua edo autonomikoa izanda”.
“Lidergo bakarra eduki dezan nahi badugu, sistema bakarra izan behar da. Horrek ez du esan nahi ez duenik lurraldeen berariazko premietara egokitu behar eta ez dituenik lurralde guztietan baliabideak ezarri behar eta inguru guztien ezaugarriak malgutasunez errespetatu beharko ditu, etab.; horrenbeste erakunde tartean bagaude, ez dago honi itxura emateko modurik”.
“Lehen mailako arreta eta bigarren mailako arreta bi esfera hain desberdinetan egon daitezke? Nire ustez, ez”.
Antzeko ildoan, egun udalerri bakoitzak bere kontura garatu behar dituen jarduera, zerbitzu eta funtzio horiek guztiak –zerbitzuen plangintzatik eta aipatu zerbitzuen garapen teknikotik hasita horiek zabaldu eta agerian jartzera arte- erakunde komunetan egingo balira eta udal bakoitzaren ekintzarako banakako gaitasuna kontuan hartuta, sortuko liratekeen eskalako ekonomiak aipatu dituzte elkarrizketatutako pertsona batzuek. Halaber, azpimarratu da eredu zentralizatuago bat edukitzeak udaleko gizarte zerbitzuek hezkuntza-, justizia-, enplegu- edo osasun-sistemekin duten koordinazioa erraztuko lukeela. Azken horiek antolamendu-egitura bertikalagoak dituzte eta udalentzako horiekin maila berean harremanetan egotea ezinezkoa da.
Hala ere, pertsona batzuk eredu horren alde egoteak ez du esan nahi ahobatezko erreklamazio bat denik edo erreklamazio orokortu bat denik. Pertsona batzuek, ordea, uste dute egungo eredua eduki daitekeen onena dela, kudeaketaren beharrezko deszentralizaziorako aukera eman duelako eta herritarrarekiko hurbiltasuna bermatzen duelako.
“Herritarrekiko hurbiltasuna abantaila handia da; kudeaketa agian zailagoa da baina horrek aberasgarriagoa egiten du. Eta herritarrekiko hurbilagoa; premiak hobeto ezagutzen dira”.
“Nire ustez, osasun- eta hezkuntza-zerbitzuak ez dira udalerri bakoitzeko berariazko premietara behar beste egokituta ematen; eta gizarte zerbitzuak, berriz, bai. Zentralizazioak eragozpenak ditu, hezkuntzaren edo osasunaren kasuan ikusten dugun moduan, eta hori ez genuke ahaztu behar”.
“Badirudi azken urteetan sistema zentralizatuago bat eskatzeko nolabaiteko joera dagoela baina gero osasunaren edo hezkuntzaren koordinazioan ere zailtasun handiak daudela antzeman daitezke”.
Halaber, beste pertsona batzuek esan dute egitura zentralizatu bat hautatzeko unea dagoeneko irago dela eta, Zorroari buruzko Dekretuaren eta Gizarte Zerbitzuen Maparen garapena horren neketsua izan dela kontuan hartuta, orain tresna horiek aplikatu behar dira, hartutako akordioak eta indarreko eskumen-esparrua aldatu gabe.
“Errealitatea ezin da alde batera utzi eta egia hauxe da: 250 udalerri baino gehiago egoteak eta horietako asko hain txikiak izateak ez du laguntzen legeak udalei esleitzen dizkien eskumenen garapena. Hala ere, uste dugu esparru autonomikoko Gizakidetza baten aukera gaindituta dagoela. Orain ez gara horri buruz ari, egungo esparruan ahal dena egiteari buruz baizik”.
Era berean, elkarrizketatutako pertsona batzuek balorazio zehatz samarrak mahaigaineratu dituzte, alegia, gizarte zerbitzuak ematean udal-inplikazioaren abantailak onartuta, egungo erakunde-arkitekturan hainbat aldaketa egiteko premia ere agerian jarri dute.
“[Udalen] abantaila oso garrantzitsua premien bilakaeraren inguruko hurbiltasuna eta premia-egoeren ezagutza zabalagoa dira, baita beste alderdi batzuekiko hurbiltasuna ere (publikoak edo ez). Desabantaila handiena da, zerbitzuen hornitzaile diren aldetik, errealitate desberdina, eraginik gabea eta koordinaziorik gabea (eta horien artean koordina ezin daitekeena) konfiguratzen dutela. Udalek, hiriburuak salbuetsita, zorroko zerbitzuen hornidura partikularrean bazterreko egitekoa eduki beharko lukete. Udal horien indarra eta gastua oinarrizko gizarte zerbitzuetara zuzendu beharko litzateke, informazioaren, sarbidearen, antzematearen, prebentzioaren, erreferentziaren, laguntzaren eta jarraipenaren egitekoan”.
“Nire ustez, oinarrizko gizarte zerbitzuak osasun-ereduaren antzeko eredu bat kontuan hartuta antolatu beharko lirateke, epe ertainean lurraldekoa izango litzatekeena eta epe luzean autonomia erkidego osorako. Sistema deszentralizatu bat egon da, tokikoa, baina ez udal bakoitzaren, bertako aurrekontuen eta zinegotzien edo udaleko lan-hitzarmen baten mendekoa”.
Horren harira, elkarrizketatutako pertsona batzuek ez dute guztiz alde batean utzi foru eskumenak indartzea ekarriko luketen tarteko aukeren alde egiteko aukera, lurralde-eremuko sistema koherenteagoak eta homogeneoagoak eraikitze aldera. Ildo horretan, Arabako eredua gainontzeko lurralde historikoetan zabaldu beharko litzateke, udalerri txikietan foru protagonismoa indartuz eta udal protagonismoa, berriz, tamaina handikoetan. Kontu horri dagokionez, pertsona batzuen ustez, irtenbide pragmatikoa izan daiteke; beste batzuen iritziz, egungo desberdintasunak betikotuko lituzke eta ataleko arduradun politikoek kontuak ematea zailduko luke.
“Hizpide duzun erreforalizazio hori, Arabako ereduari jarraiki, ez zait iruditzen baztertu beharreko eredua denik; biztanleriaren ikuspegitik, foru lurraldeak erlatiboki txikiak dira”.
“Gogoeta politikoetan sartu gabe, ikuspegi teknikoa bakarrik kontuan hartuta, ez nuke lurralde-aukera hori baztertuko. Suposatzen denez, batzuek erregulazioari eta plangintzari lotutako eskumena duten eta beste batzuk dirua duten sistema batek funtzionatuko duela pentsatzea ez da errealista. Eusko Jaurlaritzan erantzukizuneko kargu batean zaudenean, orduan konturatzen zara erregulatzeko eta planifikatzeko gaitasun hori ez dela benetakoa; legeak ematen dizun nagusitasuna ez da benetakoa. Halako ezaugarriak dituen sistema bat ez zait gaizki iruditzen, udalerri jakin batzuek esleitu zaien egitekoa baliatu ezin dezaketela onartzen bada eta gizarteari zerbitzu horiek nork eman behar dituen argi eta garbi azaltzen bazaio, gizarteak egoki iritzitakoari kontuak eska dakizkion. Alegia, ikuspegi teknikotik, beste kontu batzuk aintzat hartu gabe, ez zait irrazionala iruditzen”.
“Kalte txiki gisa, ikuspegi pragmatiko batetik eta herrialde honek Lurralde Historikoen Legea sekula baztertu ezin izango duela ikusirik, konponbide onargarria iruditzen zait. Egitura autonomiko baten alde nago eta, hori ezinezkoa bada, lurralde-eremuko kudeaketaren bat behintzat lortzea aurrerapauso bat izan daiteke: eraginkorragoak izango ginateke, ezagutza gehiago garatu ahalko litzateke… Eta hori pertsonek, zerbitzuak udalean eskatzen badituzte ere, aldundiak ematen dituela uste dutela ahaztu gabe. Nik pragmatismoagatik esaten dut: beste hori [kudeaketa autonomikoa] ezin bada, hori [lurralde-kudeaketa] eduki dezagun behintzat, baina, mesedez, guztiok gauza bera eduki dezagun”.
Adierazi denez, pertsona batzuk ez daude konponbide horren alde, diskrezionalitatearen ahalegina baitakar –kasu honetan lurraldekoa- eta gero ezingo zaizkie lurraldeko arduradun politikoei haien kudeaketari lotutako ardura politikoak eskatu. Ildo horretan, adierazi da udal-hauteskundeek oro har Batzar Nagusitako hauteskundeak baldintzatzen dituztela eta herritarrek ez luketela izango hautestontzietan gizarte zerbitzuen definizioaren inguruan lurralde bakoitzean hartuko liratekeen hautak baliozkotu edo ukatzeko benetako aukerarik.
Edozelan ere, eztabaida horiek baino harago –neurri batean espekulatiboak, indarreko araudiak ezartzen duen esparruaren marjinan kokatzen direla kontuan hartuta-, badirudi beharrezkoa dela udal-autonomiaren kontzeptuaren inguruan hausnartzea gizarte zerbitzuen eskubide subjektiboak teorian xedatutako sistema baten esparruan eta, definizioz, zerbitzu horien horniduraz arduratzen diren administrazioen jarduera diskrezionalaren marjina murrizten duen sistema horren esparruan. Udal-autonomiaren kontzeptua testuinguru honetan nola aurreikusten den azalduta, erantzunak askotarikoak dira:
“Udal-autonomia eta eskubide subjektiboa ez dira bateraezinak, kontrakoak baizik, osagarriak dira, baina udal-autonomiak zerbitzu horiek emateko erakunde eskudunen nahikotasun finantzarioa bermatu behar du”.
“Autonomia ez da udaletara mugatzen, aldundiak ere autonomoak dira zerbitzuak emateko. Geratzen dena zera da: autonomiak muga batzuk dituela, ez da absolutua, ezta mugagabea ere”.
“Udal-autonomia eta eskubide subjektiboa ez dira bateraezinak. Gutxieneko komun batzuk egon behar dira eta udal-autonomiarako marjina egon dadila gero. Autonomiak ‘nola jorratu’ hartu behar du aintzat eta ez horrenbeste zertara. Eta ez dugu ahaztu behar azken urteotan autonomia erkidego osoan homogeneotasun handiagorako joera dagoela”.
“Udal-autonomiaren printzipioa oso garrantzitsua da baina gaizki erabiltzen ari gara. Ezin da beto-eskubide bat izan. Orexak, 100 bat herritarrekin, ezin dio Bilboren garapenari (300.000 biztanle baino gehiago) betoa jarri. Eskubide subjektiboak udal-autonomia ‘ponderatu’ edo ‘erlatibizatu’ behar du, gutxieneko izendatzaile komuna ezarriz”.
“Udalerrien autonomiak gizarte zerbitzuak pertsonei hurbiltzeko aukera ematen du, hurbiltasun- eta gertutasun-irizpideetan eta, horrez gain, lurraldearen ezagutza eta bertako biztanleen premiak ezagutzea sustatzen du. Ikuspegi horretatik ‘kultura’ eta ‘ikuspegi komunitarioa’ faboratzen dira.
Gizarte zerbitzuak ematean udal-autonomiaren inguruan nolabaiteko mugak egotea, ildo horretan, funtsezko gaitzat jotzen da, irizpide hori erakunde arteko sistema batean udalen partaidetzaren ziozko betebeharrekin bateragarri egiteko. Elkarrizketatutako pertsona batzuek azpimarratu dute muga horiek herritarrei onartutako eskubideen edukian ardaztu behar direla eta ez horrenbeste hornitzeko erabilitako formuletan:
“Emaitzak zer kontuan hartuta -eta ez nola- neurtu behar dira. Ez ditugu prozesuaren adierazleak erabili behar, emaitzetakoak baizik. Erakunde bakoitzak egokien irizten duen moduan eskaria gain hartu eta bideratu behar du, nahi duen moduan egin dezala, betiere aurretik ezarri diren emaitzak lortzen baditu. Horrek esperimentaziorako bidea ematen du eta arazoak jorratzeko modu berrietarako aukera ematen du, lurralde bakoitzeko premietara hobeto egokituz”.
Azkenik, udal-autonomia baino harago, kontu garrantzitsua udaleko gizarte zerbitzuetako teknikarien ahalduntzea dela uste duten horien iritzia aipatu behar dugu, hain zuzen, udaleko egituren barruan, haien irizpide profesionalak eta herritarren premiei erantzuna emateko beharra eta Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren esparruan dauden erakunde arteko konpromisoak ezartzeko.
“Ez da udal-autonomiari lotutako kontu bat; gizarte zerbitzuek estatus zientifikoa eta profesionala lortu ez izanari lotutako kontu bat da, politikariek errespeta dezaten. Borondate politikoari eta ahalduntze profesionalari lotutako kontu bat da, eta ez udal-autonomiari lotutakoa”.
2.4.2. Foru eta udal gizarte zerbitzuen arteko koordinazioa eta lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren arteko mugak
Udal autonomia kontzeptuari eman nahi zaion esanahia gorabehera, indarrean dagoen araudiaren arabera udal gizarte zerbitzuen eta foru gizarte zerbitzuen arteko koordinazioa berebizikoa da, bi arrazoi nagusirengatik: alde batetik, oinarrizko gizarte zerbitzuak dira sistemarako sarbide modura jardun behar dutenak, lehenengo diagnostikoa egin behar dute eta kasua kudeatzeaz arduratu behar dira esku-hartzearen hasieran; bestetik, lehen mailako arreta eta bigarren mailakoa emateko baliabideak daudenez –batzuetan antzeko beharrizanei erantzuten diete, gainera–, lankidetzan aritzea berebizikoa da arretaren jarraitutasunaren printzipioa betetzeko.
Lehen mailako arreta eta bigarren mailakoa emateko zerbitzuen arteko harremana aztertzeko orduan, erlatiboki independenteak diren hiru elementu bereizi behar dira: bi mailen arteko koordinaziorako harremanak, zorroak lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren artean ezartzen dituen mugak, eta balorazioa eta diagnostikoa egiteko prozedurekin eta baliabideetara sartzeko prozedurarekin lotutako gaiak.
A.Udalen eta foru aldundien arteko koordinazioa
Lehen mailako arreta emateko gizarte zerbitzuen eta bigarren mailako arreta ematekoen arteko koordinazioa lantzen denean, asegabetasuna orokorra dela dirudi –batez ere udal gizarte zerbitzuetan lan egiten duten pertsonen kasuan– eta bidegabea denaren sentsazioa ere hauteman daiteke. Batzuetan pertsona horiek foru aldundiek ahalmen ekonomiko, politiko eta instituzional handiagoa dutela uste dutelako izaten da (“hemen aldundiek agintzen dute, beti agindu izan dute eta agintzen jarraitzen dute”; “gobernuak ez du inoiz aldundiek baino aginte-ahalmen handiagoa izango”).
Bestalde, adierazi denez, lehen mailako arreta emateko zerbitzuetako langileek duten ezagutzari balioa kentzen diote arreta espezializatua emateko zerbitzuetakoek eta oinarrizko gizarte zerbitzuetako langileek egindako balorazioak eta diagnostikoak zalantzan jarri ohi dituzte. Zentzu horretan, elkarrizketatu diren pertsona batzuen hitzetan mesfidantza eta urruntasun sentimendua nabari daiteke eta batzuetan frustrazioa ere bai, bi mailen arteko koordinazio arazoengatik
“Ez gaituzte entzun ere egiten. Oinarrizko zerbitzuetatik egindako diagnostiko profesionala ez da kontuan hartzen”.
“Lehen mailako arreta emateko zerbitzuen eta bigarren mailako arreta emateko zerbitzuen artean dagoen koordinazio-harremana hobetzeko modukoa da benetan. Udala herritarren eskaera guztiak jasotzen dituen saski-naskia da eta badirudi aldundiek beren zerbitzuak eskaintzeko leihatila modura erabiltzen dituztela udalak. Tresna modura ikusten dituzte udaletxeak eta bigarren mailako erakunde modura hartzen gaituzte. Aldundiak bere ordezkari bihurtzen gaitu eta herritarrak ez daki nor den nor”.
“Batzuetan badirudi aldundien eta udalen artean basailutza-harremana dagoela. Aldundiek gizarte zerbitzuetako aristokrata modura jokatzen dute; haiek harreman gutxiago dute mundu errealarekin eta deribatzen diren prozesu batzuetan pilotak balira bezala jolasten da kasu batzuekin”.
“Lehen mailako arreta emateko zerbitzuetan frustrazio izugarria sentitzen dugu”.
“Aldundiarekin dugun harremana aseguruekin dugunaren parekoa da. Harremana bikaina da, haren beharrik ez duzun bitartean”.
“Koordinazio maila desberdina da udalen eta horien baliabideen eta langileen arabera , eta esku hartzen den arloaren arabera ere aldatu egiten da (edo beharrizan motaren arabera). Hobetzeko, beharrezkoa da etengabe integratzen joatea”.
Bestalde, arestian esan dugun legez, kontsultatu diren pertsona batzuentzat lehen mailako arreta emateko zerbitzuen eta bigarren mailako arreta emateko zerbitzuen arteko koordinazio-arazoak ez dira bi maila instituzional desberdin daudelako sortzen, irizpide tekniko argirik ez dagoelako baizik. Irizpide horiek esku hartzeko eredu komuna finkatzen lagunduko lukete eta erakunde bakoitzaren interesak gailentzea –gaur egun gertatzen den bezala– ekidingo lukete. Pertsona horien aburuz, ahalduntze profesional, zientifiko eta teknikorik eza da arazo nagusia, eta ez lehen mailako arreta emateko zerbitzuak eta bigarren mailako arreta ematekoak erakunde desberdinen menpe egotea. Ildo beretik, kontsultatutako pertsona batzuen esanetan, lehen mailako arreta emateko zerbitzuen eta bigarren mailako arreta emateko zerbitzuen arteko koordinazio-arazoetako asko, gizarte zerbitzuen sistemaren eta gizarte babeserako gainerako sistemen artean egoten direnak barne, gizarte zerbitzuetan lan egiten duten pertsonak eta bereziki Gizarte Laneko langileak profesionalki ahaldundu ez direlako sortu dira.
Beste pertsona batzuen ustez, aldiz, udalen eta aldundien arteko koordinazio-harremana asko hobe daitekeen arren, azkeneko urteetan aurrera pausoak eman dira, bereziki diagnostikoa eta balorazioa egiteko tresna komunak erabiltzen direlako. Horrela, bi erakundeetako profesionalek kasu zehatz baten lan egin dezakete, informazio berarekin. Dena den, pertsona horiek oraindik koordinazio-arazoak daudela eta arreta emateko protokoloak garatu behar direla diote, lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren arteko ibilbideak argitu ahal izateko.
“Mailen arteko koordinazioa hobetuz doa eta hobetzen jarraitu behar du protokoloen eta koordinaziorako beste tresna batzuen bidez”.
B. Lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren arteko mugak
Gizarte Zerbitzuen Zorroari eta Mapari buruzko Dekretuak udal gizarte zerbitzuen konfigurazioan izan dezakeen eragina aztertzean, erreferentziaren bat egin zaie (1.2.c atalean) lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren arteko mugak argi eta garbi zehazteko dauden zailtasunei eta bereziki, zerbitzu mota bera eskaintzen duten (eguneko zerbitzua, gaueko harrera eta ostatua, gehienbat) arreta maila bakoitzerako zentroen arteko desberdintasunak hautemateko dauden zailtasunei. Zenbait pertsonaren ustetan, bi mailen artean funtzioak bereiztea –eta kategoria zehatz batean benetan existitzen diren baliabideetara bideratzea– zaila izaten da batzuetan:
“Legea eskumenen araubidea argitzeko aurrera pausoa den arren, oraindik zaila da jakitea dauzkagun zerbitzu batzuk −mendekotasunaren/autonomiaren, babesgabetasunaren eta bazterkeriaren/gizarteratzearen arloetan− Legearen arabera foru eskumenekoak edo udal eskumenekoak diren jakitea”.
Hala ere, beste pertsona batzuen iritziz, Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak eta Gizarte Zerbitzuen Zorroaren Dekretuak behar bezain argi zehazten dituzte lehen mailako arretaren eta bigarren mailako arretaren funtzioak. Nolanahi ere, beharbada behar bezain argi ez dauden gai jakin batzuk lurralde mailan zehaztu beharko liratekeela uste dute.
“Zerbitzu gehienak argi eta garbi bereizten dira, ondo bereizten ez diren gauza batzuk ere egon ahalko diren arren”.
Edonola ere, kontsultatutako pertsona batzuen iritziz, funtzioen banaketa hori ikuspuntu teknikotik logikoa eta koherentea den arren, erakundeen arteko negoziazioak moteldu eta zaildu ditu Gizarte Zerbitzuen Zorroaren Dekretua garatzeko orduan. Zehatzagoak izateko, zerbitzuek ontzi komunikatu modura funtzionatzen dute –adibidez, udalerriek EELZ gehiago ematen badute, aldundiek gutxiago gastatzen dute mendekotasunari arreta emateko prestazio ekonomikoetan− eta ondorioz, Gizarte Zerbitzuen Zorroaren Dekretuaren inguruko eztabaidak luzatu egin dira eta konplexuagoak bilakatu dira (“Administrazio guztiak, udalak barne, bakoitzaren eskumenak bereiztean zentratu dira, eman beharreko arretaren mugak ezartzean”).
Kontsultatutako pertsona batzuen arabera, lehenengo mailako arretaren eta bigarren mailakoaren arteko mugen inguruan dagoen zailtasun handienetako bat gizartetik baztertuta dauden edo hala egoteko arriskuan dauden pertsonentzako zerbitzu batzuen definizioaren ondorioa da. Zentzu horretan, kontsultatutako pertsona baten hitzetan, “zorroan ez dira kontzeptu garrantzitsu batzuk zehazten, intentsitatea edo eskakizuna esaterako. Aurrera pausoa da, baina ez dago argi: gizarte-bazterkeriaren arloan intentsitatea eta eskakizuna nahasten ditu, ez du azaltzen eskakizuna zer den, etab.”. Oraintsu egindako beste lan batzuetan ere iritzi bera eman dute (SIIS, 2015).
Ildo horretatik, eta bazterkeriaren gaia alde batera utzi gabe, eztabaidan parte hartu duten pertsona batzuen aburuz Zorroaren oraingo definizioak zenbait hutsune sortzen ditu eta beharrizan batzuei ez zaie behar bezala erantzuten, ez foru zerbitzuetatik, ez udal zerbitzuetatik. Ondorioz, beste instantzia batzuek ezer egiten ez zutenez, udal batzuk zorroaren definizioaren arabera haien eskumenekoak ez diren arreta modalitateak haien gain hartzen ari dira:
“Hona hemen errealitatea: puntu honetan ‘izan behar dena’ eta ‘dena’ oso desberdinak dira, udalak arduratzen ari direlako babesgabetasun sozialaren eta bazterkeria sozialaren egoerez, ezgaitasun egoerez (buruko gaixotasunak) eta mendekotasun egoerez. Bilboko Udala hala dabil behintzat, intentsitate altua eta eskakizun baxua eta ertaina eskaintzen gizarteratzeko zerbitzu espezifikoetatik, baina batez ere oinarrizko gizarte zerbitzuetatik”.
Erabakitasun falta hori gorabehera, zenbait pertsonaren ustez lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren arteko muga argia da gizarteratzearen arloan:
“Esku-hartzearen edo laguntzaren intentsitateak bereizten ditu lehen mailako zerbitzuak eta bigarren mailakoak, zorroaren Dekretuan gizartetik baztertuak izateko prozesuan dauden pertsonei arreta emateko araututa daudenak. Bigarren mailako arreta intentsitate altuko edo ertaineko laguntza behar duten pertsonei ematen zaie, eskakizuna baxua, ertaina edo altua denean (zerbitzu motaren eta modalitatearen arabera) eta laguntzaren iraupena luzea edo ertaina izaten da. Bigarren mailako arreta intentsitate baxuko laguntza behar duten pertsonei ematen zaie, eskakizuna baxua, ertaina edo altua denean (zerbitzu motaren eta modalitatearen arabera) eta laguntza edo egonaldia laburra izaten da iraupenari dagokionez”.
C.Balorazioa eta diagnostikoa egiteko arazoak eta bigarren mailako arreta emateko baliabideetara sartzeko arazoak
Autonomia erkidego mailan mendekotasun, bazterkeria eta babesgabetasun egoerak baloratzeko ezarritako diagnostikorako tresnen erabilerarekin eta hedadurarekin erlazionatutako zenbait zalantza ere sortu dira eztabaidetan. Horri dagokionez, tresna horietako batzuk –bereziki bazterkeriarekin erlazionatuta dagoena, baina baita fitxa sozialarekin eta diagnostiko sozialarekin erlazionatuta daudenak ere–, ez direla orokorrean Euskal Autonomia Erkidego osoan erabiltzen kritikatu da eta zenbait pertsonaren ustez, tresna horien erabilera Euskal Autonomia Erkidego osoko udaletan ezartzeko orduan, Eusko Jaurlaritza pasibotasunez aritu izan da urteetan zehar.
Nolanahi ere, askok esaten dute tresna horiek funtsean mugatzaileak diren irizpideen arabera erabiltzen direla, profil jakin batzuei bigarren bailako arreta emateko baliabideetarako sarbidea mugatzeko. Balorazio-prozesuak “automatizatzen” saiatzen direla ere diote eta batzuen ustez, banakako balorazio profesionalean oinarritu beharko lirateke gehienbat:
“Diagnostikorako tresnak gaiztotasunez erabiltzen dira eta hori herritarrak baloratzeko eta diagnostikatzeko lanak egiten ditugun langileen aurka doa. Bazterkeria diagnostikatzeko tresnari dagokionez, herritarrak gaizki tratatzen ari dira. Guztiz galbideratu dute eredua”.
“Bai mendekotasunaren kasuan eta bai babesgabetasunaren eta bazterkeriaren kasuetan, diagnostikatutako egoeren larritasuna murrizteko eta jendeari bigarren mailako arreta emateko baliabideetara sartzen ez uzteko erabiltzen ari dira diagnostikorako tresnak: tori, hau zuretzat, ea horrekin zer egiten duzun”.
“Balorazioa egiteko tresnek, orain erabiltzen diren moduan erabilita, pertsonak sailkatzen dituzte, haien ibilbidearen konplexutasuna ezkutatzen dute, lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren arteko tentsioa sortzen dute pertsona bakoitzari arreta nork eman behar dion erabakitzeko orduan eta gainera, profesionalak haurrak garela dirudi horren ondorioz”.
“Lehen informazioaren bilketa, analisia eta transmisioa sistematizatzen laguntzen zuen eredu bat geneukan; orain, aldiz, jendea sailkatu eta objektibatu ezin daitekeena objektibatzen duen eredu bat daukagu, medikuntzan ere diagnostikoa egiteko probak interpretatu egin daitezkeela diotela dakigun arren”.
“Ezaugarri hauek dituen tresna behar bezala erabiltzen da pixkanaka-pixkanaka baliatzen denean. Langileak lagundu beharreko pertsona ezagutzen du lehenengo, konfiantzazko harremana sortzen du eta kasua bada, beste langile batzuekin koordinatzen da, diagnostiko zehatzagoa egiteko. Bestalde, tresna txarto erabiltzen da galdetegia inkesta bat izango balitz bezala betetzen saiatzen garenean, diagnostikatu beharreko pertsona ezagutzeko denborarik ez dugunean, eta are gutxiago konfiantzazko harremana sortzekoa. Horrela eginez gero, bistatik galtzen ditugu ereduaren helburuak eta bazterkeriaren inguruan egindako balorazioaren emaitza zalantzazkoa izaten da”.
Balorazioa egiteko tresnen erabilerarekin erlazionatutako kontuak alde batera utzita, eztabaidan murgildu ziren taldeak baliabideetarako sarbidearekin erlazionatutako beste kontu batzuen inguruan ere aritu ziren, bigarren mailako arretari dagokionez batez ere. Zentzu horretan, “giltza bikoitza”ren kontzeptuari egin diote erreferentzia: bigarren mailako arreta emateko baliabideetarako sarbidea foru administrazioan baliabide horietaz arduratzen direnen irizpideen menpe dago –hala diote Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak eta Zorroaren Dekretuak, lehen mailako arretaren esparruan kasua kudeatu duten pertsonen irizpidea edozein delarik ere. Batzuentzat erabaki horrek lehen mailako arreta ematen duten zerbitzuen egitekoa mugatzen badu ere, beste batzuentzat erakunde guztiek hartutako erabakia da eta beste arlo batzuetan ere, osasun arloan esaterako, lehen mailako arreta emateaz arduratzen diren langileek erabakitzeko eskubidea dute baliabide espezializatuak esleitzeko orduan.
“Gizarte Zerbitzuei buruzko Legearen arabera, bigarren mailako arreta zerbitzuetan egindako balorazioa loteslea da lehen mailako arreta zerbitzuentzat, eta erabaki hori onartzera behartuta zaude. Horrek lehen mailako arreta zerbitzuen papera ahultzen du. Bigarren mailako baliabide gehienak ostatua emateko dira, eta bigarren mailako arreta zerbitzuan pertsona bati baliabide horretan sartzea ukatzen badiote, atean geratzen zaizu pertsona hori”.
“Arlo horretan balorazio eta diagnostiko loteslearen gaia da zailtasunetako bat. Horiek bigarren mailako arreta zerbitzuetan kokatzeak ez du uzten bi mailen artean harreman hurbila izaten. Lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren artean koordinatzeko organo egonkor bat sortzea litzateke ideia bat. Momentu honetan kasu edo zerbitzu mailan koordinatzen dira, edo txandaka, beharrezkoa denean. Sistema mailan koordinatzea falta da. Bestalde, Zorroan lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren arteko mugez baino ez da hitz egiten ia, arreta emateko arlo bakoitzak duen osaeraz, alegia. Gehiago landu behar dira bi arreta mailen arteko zubiak: bazterkeria eta babesgabetasun egoeran dauden kolektiboei dagokienez, joan-etorri asko daude lehen mailako arreta arloaren eta bigarren mailako arreta arloaren artean. Joan-etorri horiek ez dira aurreikusi”.
“Zorroak ñabardura txikiak gehitzen ditu baina agerikoa da bakoitzak bere interesen arabera baloratzeko beldurra dagoela. Lana hirugarren batzuen esku uzteko gogoa ematen du, haiek onuradunaren onerako jardun dezaten”.
“Gastua prebenitzea eta hura nork ordaindu behar duen erabakitzea dago guztiaren gainetik. Arreta mailen arteko gurutzaketak erabiltzailearen onurarako izan beharko lirateke, eta arretaren kostua eta kostu hori nork ordaindu behar duen erabakitzea beti daude tartean”.
Kontsultatutako pertsona batzuen aburuz, arreta pertsonalizatua emateko adostutako plan-eredua arautzea erabilgarria izan liteke, bai plan horiek errazago egiteko eta bai lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren artean ager daitezkeen desadostasunak argitzeko, lagundutako pertsonek behar dituzten baliabideei dagokienez:
“Bi zerbitzuek balorazio desberdinak egiten dituztenean, bigarren mailako arreta emateko zerbitzuak pertsonei arreta eskaintzeko plaza edo baliabide nahikorik ez duelako dela izaten da ohiko susmoa. Egoera horretatik abiatuz, larritasun gutxiago erakusten duten balorazioak egiten dituzte. Zerbitzu espezializatuak hartutako erabakia loteslea dela kontuan hartuta, lehen mailako arreta zerbitzuetako langileen ustez prozesuan parte hartzeak ez du zentzurik, azkenean foru zerbitzutik kanpo geratutako pertsonei haiek lagundu beharko badiete ere. Gai hori arautzea nahas-masa izan daitekeen arren, desadostasunak nonbait bildu beharko liratekeela uste dut, hausnarketa bat egiteko, gutxienez. Beste gauza batzuen artean, hausnarketa horren bidez prestazio edo zerbitzu jakin batzuetara sarbidea izateko baldintzak eta horien ondorioak eztabaidan jarriko genituzke”.
“Gaur egun lehen mailako arreta zerbitzuetako langile asko arreta espezializatuko balorazio zerbitzuentzako berriemaile izatera mugatzen dira, azkenean zerbitzu horiek erabakitzen baitute zerbitzuetarako sarbidearen inguruan. Horrez gain, batzuetan lehen mailako arreta zerbitzuetako langileek balorazioak egiten dituzte, ostean bigarren mailako arreta zerbitzuetako langileek baliogabetzen dituztenak. Balorazioa egiteko dauden tresna komunak erabiltzeko orduan bi arreta mailek balidatutako irizpide homogeneorik ez dagoelako gertatzen da hori”.
2.4.3.Udalaz gaindiko erakundeen egitekoa udal gizarte zerbitzuak garatzeko eta sistema artikulatzeko orduan
Egungo eskumenen esparruan dauden abantailez eta desabantailez edo aldundien eta udalen arteko koordinazioaz haratago, gizarte zerbitzuen sistema osatzen duten maila desberdinetako erakundeek bere gain hartutako edo haiei agindutako funtzioekin lotuta daude sistemaren gobernantzarako eta artikulaziorako arazoak. Hori dela eta, elkarrizketetan eta eztabaidarako taldeetan, udalaz gaindiko erakundeek (aldundiek eta Eusko Jaurlaritzak, batez ere) udal gizarte zerbitzuen garapena sustatzeko izan beharko luketen egitekoaren inguruan duten iritzia emateko eskatu zitzaien parte-hartzaileei.
Gai horren inguruan argi eta garbi bereiz daitezkeen bi jarrera antzeman dira (berriro ere udal autonomiari eta gizarte zerbitzuen arkitektura instituzionalari buruzko eztabaidara garamatzatenak, gainera). Alde batetik, elkarrizketatutako pertsona batzuek arestian aipatu dugun udal autonomiaren irizpidea garrantzitsua dela azpimarratu dute eta uste dute ez direla udalak “tutoretzapean” jarri nahi, haien erantzukizunak gauzatzeko orduan.
“Nik ez dut uste Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren kudeaketa zentralizatua izan behar denik. Udalak heldu egin behar direla eta autonomoak izan behar direla uste dut. Ez die inork agindurik eman behar baina horrek ez du esan nahi dutena egin dezaketenik: Zorroa, mapa, etab. errespetatu behar dira. Erakunde bakoitzaren autonomia errespetatzea da bidea”.
“Ez dituzte udalak adingabeak izango balira bezala tratatu behar. Udalak ez dira aldundien tutoretzapean egon behar, Mapa bete eta garatzeko. Mapa eta Zorroa garatzeko, tolerantzia eta bata bestearekiko konfiantza beharrezkoak dira”.
“Aldundiek paper aktiboagoa izan behar dute udalerri txikiei laguntzeko, baina horrek ez du esan nahi erakunde bat bestearen tutoretzapean egon behar denik”.
Dena den, beste pertsona batzuek erakunde komunek sistemaren artikulazio solidoagoa bermatzeko bete ahalko lituzketen edo bete beharko lituzketen funtzioak azpimarratu dituzte. Nolanahi ere, horien artean bi jarrera bereiz daitezke: lehenengo kasuan, erakunde komunek –Eusko Jaurlaritzak bereziki– lidergo handiagoz jardutearen aldekoak dira, Zorroan ageri diren zerbitzu desberdinen araudia erregulatzeari dagokionez eta bereziki udal gizarte zerbitzu guztietan esku hartzeko eredu komun bat finkatzeari dagokionez ere bai. Ildo horretatik, kontsultatutako pertsona batzuen ustez, ezagutza kudeatzeko orduan Euskal Autonomia Erkidegoko gobernuak askoz ere paper aktiboagoa izan beharko luke, ideia honetatik abiatuz: sistemaren homogeneizazioa ez da araudien bitartez bakarrik lortzen, ahal bada hausnarketarako eta prestakuntzarako espazio teknikoak garatuz lortzen da, ezagutza komuna partekatu eta sortu ahal izateko.
“Eusko Jaurlaritzak liderra izan behar du esku hartzeko eredua zehazteko eta antolakuntzaren berrikuntza bultzatzeko orduan. Horren inguruan jardunaldiak eta antzekoak antolatzen dira sarri, ezagutza partekatzeko, baina kasu gehienetan kolektibo edo arazo zehatz batzuetan zentratzen dira eta ez antolakuntzan (antolakuntzaren berrikuntzan). Hor Eusko Jaurlaritzan badu zer eginik. Antolakuntzaren arloan esperientziak trukatzeko aukera sustatzea, egin daitekeela erakustea. Eta horrez gain, esperientzia pilotuak bultzatzea”.
“Nire ustez, erakunde komunek metodologia-esparru argiak sortzeko egin daitekeen guztia egin beharko lukete. Esparru horiek alderdi teknikoarekin erlazionatuta egon beharko lirateke, eta ez horrenbeste alderdi juridikoarekin edo politikoarekin. Horretarako, administrazio komunek garrantzia eman beharko liokete langileak ikuskatu eta gaitzeari, uharteak bagina bezala lan egiten jarraitu ez dezagun. Aholkularitza teknikoa eskaintzeko prozesuak beharrezkoak dira, programak kohesioz eta koherentziaz martxan jartzeko Euskal Autonomia Erkidego osoan. Horrez gain, gauzak ondo egiten ari ez den langile oro gainbegiratu behar da eta beharrezkoa izanez gero, belarrietatik tiratu behar zaio”.
“Udal batzuek zerbait egin nahi dute baina ez dakite nori eskatu behar dioten. Zentzu horretan, bai gobernuak eta bai aldundiek esku hartzeko ikuspegia eta metodologiak zehazteko prozesua gidatu beharko dute. Lan hori egitea beharrezkoa da udal guztietatik ematen den erantzuna orientatzeko, erantzun horri kohesioa emateko eta pertsonak udal bakoitzak eskaintzen dionaren arabera higitzea ekiditeko. Herritar guztiei erantzun bera ematen dien sistema bat izateko –pertsonak edozein udalerritan bizi direla ere–, funtsezkoa da erantzunak kohesionatzea ikuspegi metodologiko komunetik, eta kohesio metodologikorako prozesu hori nork orientatu eta gidatuko duen da galdera”.
“Komenigarria litzateke zorroan ageri den zerbitzu bakoitzerako eredu bat garatzea, orientazio modura eta [urriaren 6ko 185/2015 Dekretuaren] Fitxan baino gehiago sakonduz. Zerbitzuen ikuspegiari eta xedeari dagokienez, gutxieneko batzuk ezarri beharko lirateke, legerian ezarritako printzipioak errespetatuz eta horiek ere betetzen direla bermatuz. Beste modu batera esanda, zorroan ageri diren zerbitzuez gain, horiek aplikatzeko tresnak ere agertu beharko lirateke”.
“Udalaz gaindiko erakundeek aholkularitza teknikorako baliabideak eskaini beharko lizkiekete lehen mailako arreta zerbitzuetako langileei. Baliabide horiek presentzialak izan beharko lirateke, beste sail batzuetan eskaintzen direnak bezalakoak. Eta aldundiek udalei lagundu beharko liekete. Izan ere, udalerri askotan gizarte zerbitzuek aldundiarentzat lan egiten dutela sentitzen dute neurri batean”.
Erakunde komunen egitekoa (batez ere Eusko Jaurlaritzarena) erregulazioan eta planifikazioan zein ezagutzaren kudeaketan oinarritu beharko litzatekeelako ideiatik abiatuz, Gizarte Zerbitzuen Behatokia eta Gizarte Zerbitzuen Informazio Sistema gutxi garatu direla adierazi dute pertsona batzuek. Gizarte zerbitzuak ebaluatzeko eta ikertzeko euskal institutua sortzearen alde ere agertu dira, politika publikoen eragina ebaluatu ahal izateko eta horien eraginkortasunaren probak lortu ahal izateko.
“Gizarte zerbitzuetako politika publikoak ebaluatzeko institutu bat behar dugu, administrazioaz eta gobernuaz kanpokoa, egiten dena ebaluatzeko, adierazleak ezartzeko, beharrizanak hautemateko, etab. Institutu horren bidez, aurrera egingo genuke eta arazo politikoak eta teknikoak bereiztuko genituzke. Informazioa emango liguke eta ezagutza sortzeko aurrera pausoak eman ahalko genituzke”.
“Egiten dugun lana ikusgarri egitea ezinbestekoa da, egiten dugun lanaren kostuaren eta eraginkortasunaren arteko harremana ikusgarri egitea”.
Ezagutzaren kudeaketarekin erlazionatutako kontuak alde batera utzita, elkarrizketetan eta eztabaidarako taldeetan parte hartu duten pertsona batzuek Gizarte Zerbitzuen Erakunde Arteko Organoak paper aktiboagoa izatea ere nahi dute, sistemaren funtzionamendurako oinarrizkoak diren erabakiak hartu baino zerbait gehiago egin dezan.
“Eusko Jaurlaritzak jarduteko irizpideak eta moduak sor ditzake Gizarte Zerbitzuen Erakunde Arteko Organoaren esparruan, akordioak eta adostasuna baliatuta”.
“Gizarte Zerbitzuen Erakunde Arteko Organoa sistema kudeatzeaz arduratzen den organoa da, baina praktika eta ezagutza falta zaizkio lankidetzaren arloan”.
“Erakunde Arteko Organoak egiteko bat izan lezake [lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren artean mugak ezartzeko orduan], baina ez zaio horretarako eskumena esleitu. Eskumen horiek esleitu beharko litzaizkioke, botere betearazlea izan dezan”.
Antzeko bidetik, pertsona batzuek Gizarte Zerbitzuei buruzko Legean ageri diren zenbait gauza berreskuratu beharra dagoela uste dute, Gizarte Zerbitzuen Goi Ikuskaritza esaterako, baina ez ikuskatzaile edo fiskalizatzaile modura, errealitatea ezagutzeko, hutsune nagusiak identifikatzeko eta erakundeen arteko akordioak betetzen direla bermatzeko tresna modura baizik. Zentzu horretan, erabiltzaileek baliabideak –bai bigarren mailako arreta zerbitzua eta bai lehen mailako arreta zerbitzua– erabiltzeko duten eskubidea bermatzeko orduan eta udalerriek Zorroaren Dekretuan eta Gizarte Zerbitzuen Mapan ezarritako obligazioak betetzen dituztela bermatzeko orduan, Goi Ikuskaritzak bete zezakeen paperaren inguruan ez sakontzeko erabaki zela gogorarazi dute elkarrizketatutako pertsona batzuek. Zentzu zabalagoan, udal gizarte zerbitzuekin erlazionatutako hainbat gauza arautzeko orduan Eusko Jaurlaritza erabakitasun gehiagoz gailendu ez izana deitoratu dute batzuek, oinarrizko gizarte zerbitzuetan ematen den arretaren erratioak arautzeko orduan esaterako (dena den, beste pertsona batzuek gogorarazi dutenez, gutxieneko erratio horiek ez ziren zehaztu udalek beraiek jarritako presioagatik).
“Goi Ikuskaritza sistema harmonizatzeko eta koherentzia gehiago emateko tresna aproposa izan zitekeen, baina ez ikuspuntu fiskalizatzaile batetik begiratuz gero, prestakuntza eskaintzeko, tresna komunak sustatzeko, adierazleak zehazteko eta abarretarako baizik. Hala ere, geroko planteamenduagatik ezerezean gelditu zen, edukirik gabe”.
Hala ere, beste kasu batzuetan, araudiak Eusko Jaurlaritzari ezagutza antolatzeko, arautzeko eta kudeatzeko ematen dizkion eskumenak edo aldundiei antolatzeko eta koordinatzeko ematen dizkien eskumenak garatzeaz haratago, kontsultatutako pertsona batzuk aldundiek paper aktiboagoa hartzearen alde agertu dira, bereziki udalerririk txikienetan laguntza teknikoa antolatu eta emateari dagokionez (eta baita zerbitzuak zuzenean emateari dagokionez ere). Kasu batzuetan aldundiek dagokien lurraldearen lider papera bere gain hartzeko eta Gizarte Zerbitzuen Legeak, Tokiko Erakundeei buruzko Legeak eta Gizarte Zerbitzuen Mapak aitortutako zerbitzuen mankomunizazioa sustatzeko eskumenak garatzeko eskatzen da; beste kasu batzuetan, aldiz, aldundiak haratago joateko eskatzen da –Arabaren ereduari jarraituz neurri batean, arestian aipatutako eskumenen banaketarako–, eta udalerririk txikienen kasurako egungo araudiaren esparruan esplizituki azalduta ez dauden eskumenak haien gain hartzeko.
“Zorroaren Dekretua onestea ez da nahikoa gauzak aldatzeko. Aldundiek laguntza tekniko eta finantzarioa eman behar diete udalei eta batez ere, lurralde mapak garatzeko itunak egon behar dira. Aldundiek laguntzaile lan hori egin behar dute bai edo bai”.
“Udalek ahalmenik ez duten arloetan, jendearen eskubidea diren zerbitzuak eskaini ahal izateko plan bat eskatu behar zaie aldundiei. Legeak eta Zorroak mankomunitateei buruz dihardute, baina 100 biztanleko udalerri bat kudeatzeko ezintasuna berbera da 100 biztanleko hamar udalerri dituen mankomunitate baten kasuan ere: ez da ahalmena gehitzen, ezintasun bera da. Eta horretaz arduratzeko eskatu beharko genieke aldundiei, Araban egin den bezala, gutxi gorabehera. Nola hautematen da udal kudeaketarako ezintasun hori? Ez dakit, baina badakit biztanleriaren atalase batzuk daudela eta horien azpitik egonez gero, ezinezkoa da bideragarria den zerbitzu bat eskaintzea”.
“Ezin ahaz dezakegu aldundiak tokiko administrazioa ere direla eta historikoki haien funtzioa udalerri txikietan zerbitzuak ematen laguntzea izan dela. Hori dela-eta, nire ustez, aldundia udalerri txikietan zerbitzuak eskaintzeaz arduratzearen alde egin genezake, udalerri horiek beren kabuz zerbitzu horiek eskaini ezin dituztenean, araudia eta erakundeen egitura aldatu gabe”.
“Aldundiak udalerrien mankomunizazioa sustatzen eta udalerrien arteko finantza-akordioak errazten saiatu behar dira, udalen eskumenekoak diren zerbitzuak eta udalaz gaindikoak eta lurralde mailakoak direnak garatzeko. Udal txikiei laguntza teknikoa emateko gai ere izan beharko lirateke”.
“Nire ustez, aldundiek laguntza eman behar diete udalei –kasu batzuetan beste batzuetan baino gehiago–, kudeatzeko, antolatzeko, laguntza teknikoa, etab. Aldundiek zerbitzuak bien artean eskaintzeko akordioetara iristera animatu eta lagundu behar dituzte udalerriak. Aldundien egitekoa ez litzateke bigarren mailako arrea zerbitzuak eskaintzera mugatu behar. Bermatzaile, bultzatzaile, sustatzaile eta abar modura ere jardun beharko lukete”.
Azkenik, esan beharra dago, geroago azalduko dugun bezala, kontsultatu ditugun pertsona batzuen iritziz udalaz gaindiko erakundeek lehen mailako arreta garatzen laguntzeko egin beharreko ekarpenik handiena zerbitzu horiek behar beste finantzatzea izango litzatekeela.
“Erakunde komunak erakundeen arteko koordinazioan zentratu behar dira eta batez ere, egonkortuta ez dauden zerbitzuak garatzeko aurreikusitako laguntza finantzarioa ematean”.
2.4.4. Lurralde-antolamendua egokitzea eta lurralde-mapak egitea
Gizarte Zerbitzuen Legean eta ostean garatutako Gizarte Zerbitzuen Mapan ezarritako lurralde-antolamendua berebizikoa da lehen mailako arreta emateko gizarte zerbitzuak antolatzeko. Beren zerbitzuetako batzuk dezentralizatzera bultzatu dituzte udal handi batzuk eta horrela, lurralde-banaketa orekatuagoa litzateke udalerri osoan, oinarrizko eremu eta aldeetan banatuta bailegoke. Aldi berean –eta hemen agertzen dira arazo nagusiak– eremuetan eta eskualdeetan batzera bultzatu dituzte udalerri txiki eta ertain asko eta beraz, udalen eskumenekoak diren baina lurralde mailan udalaz gaindikoak diren zerbitzuak eskaintzera ere bai.
Ildo horretatik, Mapan ageri den bezala, lurralde mailan antolatzea eta hurbiltasun maila jakin batzuetako baliabideei egoztea aurrera pauso garrantzitsua da kontsultatu diren pertsona batzuen ustez:
“Aurrera pauso garrantzitsua dela uste dut, baina bigarren mailako arretarekin egitea lehen mailakoarekin egitea baino errazagoa da. Edozein kasutan ere, etorkizunean antolamendu desberdin bat izan dezakeen eta izan behar duen eredu bat dela uste dut. Baina antolamendua bera oso pauso garrantzitsua da”.
Ildo beretik, kontsultatutako pertsona batzuek Maparen xedapenak orientagarriak direla diote eta arreta emateko orduan hurbiltasunaren irizpideak baliabideen aprobetxamendua eraginkorra izateko irizpideekin bateragarriak izan behar direla azpimarratu dute. Lehen mailako arreta emateko egoitza-baliabide batzuetan okupazio-tasa oso baxua dela adierazi dute. Ondorioz, zentroak lurraldean zehar banatzeko orduan zuhurtziaz jokatzea gomendatzen da eta Mapan baliabideak ahalik eta hurbilen egoteko bi mekanismo ageri direla gogorarazten da. Bestalde, beste pertsona batzuek Mapa guztiz orientagarria dela kritikatu dute eta batez ere, zerbitzu edo prestazio bakoitzerako ezarritako gutxieneko estaldura hurbiltasun mailaren arabera dagokien lurralde-esparruari aplikatzen zaiola kritikatu dute.
“Mapak dioena da Getxok adibidez, tutoretzapeko 17 apartamentu izanda, Bizkai osoko beharrizanak estaltzen dituela. Eta horixe gertatuko da: inork ez du eraikuntzako eta kudeaketako gastu izugarria dakarren tutoretzapeko apartamenturik eraikiko, obligazio zehatzik ezartzen ez bada”.
“Begien bistakoa da; honelako xedapenak gomendio hutsak dira eta ez lukete zentzurik izango gizarte-babeserako gainerako sistemetan. Lagapen horiek Mapa eta Zorroa onesteko modu bakarra izan dira eta erakunde batzuek gastua kontrolatzeko duten interesari erantzuten diote, eta ez herritarren interesari. Horrez gain, gutxieneko egoera batetik abiatzen garela kontuan hartzen badugu, akabo”.
Udalen eskumenekoak diren baliabideetarako sarbidea bermatzea zaila izan daitekeela –orientazioarekin eta gomendioekin antolatutako esparru batean– ere eztabaidatu zen. Arestian esan dugun bezala, sistema bera antolatzeko eta lurralde mailan ere antolatzeko elementu garrantzitsua da. Izan ere, eskualde edo eremu bateko gizarte zerbitzuak estaltzen dituen lurralde batean erroldatuta dauden pertsona guztiek eremu horretan dauden gaueko harrera egiteko, ostatu emateko eta eguneko arreta emateko baliabideetara jotzeko aukera izango lukete, berdin da baliabide hori zein udalerritan dagoen eta zein udalerrik finantzatu duen. Argi dago horrek egoki diren lankidetza- eta kofinantzaketa-hitzarmenak lortzera behartu beharko lituzke eremu edo eskualde horiek osatzen dituzten tokiko administrazioak.
“Gure ustez, lurralde-antolamendua izango da arazorik handiena. Hori konpontzen ez bada, ezingo dugu aurrera egin. Inguruko udalerriekin harremanetan egotera behartzen ditugu udalerriak eta hori udal autonomiaren aurka doa”.
“Udalerri bateko baliabideak inguruko beste udalerriren batean erroldatutako pertsona batek erabiliko dituela ulertzea zaila da, eskualde horretan aldez aurretik finantza-akordiorik ezarri ez bada. Nola konpon daiteke egoera hori?”
“Nork behar dezake udalerri bat mankomunatzera bertako herritarrek zerbitzu baterako sarbidea izan dezaten, udalerriak mankomunatu nahi ez badu? Herritarrak eskubidez erabil dezakeen zerbitzua eskaintzea ez da udal autonomia, zerbitzua bai edo bai eskaini behar delako. Baina mankomunizazio baten bidez egitea udal autonomiaren baitan legoke. Eta zer gertatzen da mankomunatu nahi ez duen eta zerbitzu hori eskaini ezin duen udalerri batean bizi den herritarrarekin? Eskubidea ezerezean gelditzen da”.
Lurralde-antolamenduari dagokionez baita ere, elkarrizketatu diren pertsona batzuek Gizarte Zerbitzuen Lurralde-mapak egiteko orduan udalen iritzia kontuan hartzea beharrezkoa dela azpimarratu dute. Horrekin lotuta, batzuek haien lurraldeetan lurralde-mapak egiteko orduan ez dela informaziorik eman kritikatu dute. Horrez gain, udal administrazioek mapa horiek zehazteko orduan izandako parte-hartze eskasa kritikatu dute.
“Ez dakigu lortutako akordioak zertan dautzan, momentuz ez gaituzte kontuan izan antolamendurako”.
“Aldundiek mapak udalerriak aintzat hartu gabe egin ahal izateak kezkatzen gaitu”.
Lurralde-antolamenduaren harira, interesgarriak diren beste gai ere jorratu ziren azkenean. Alde batetik, elkarrizketatutako pertsona batzuek oinarrizko gizarte-unitateen kokapena eta udal handien kasuan deszentralizatzeko beharra aipatu zituzten. Gizarte Zerbitzuen Legeak eta Mapak ez dute kokapen fisiko zehatz eta bereizia duen oinarrizko gizarte-unitaterik sortzeko obligazioa ezartzen, hiru mila edo bost mila biztanleko. Hala ere, udalerririk handienen kasuan komenigarria litzateke deszentralizatzen saiatzea, bai zentroen kokapenari dagokionez eta bai horien antolaera funtzionalari dagokionez.
Udalerri batzuetan dauden zenbait baliabideren metaketari –batez ere gizarte-bazterkeriarekin erlazionatuta daudenei−, eta hiriburuen mugakideak diren edo haietatik hurbil dauden udalerri batzuek beraien erantzukizunak hiriburuen kargu utzi izanari ere egiten zaie erreferentzia. Horrekin lotuta, kontsultatutako pertsona batzuen esanetan, udalek ezin dituzte Gizarte Zerbitzuen Legearen esparruan esleitu zaizkien eskumen berriak behar bezala bere gain hartu, sistemaren erakunde-arkitekturagatik eta batez ere ez dagoelako sistema hori arautzen duen erakunderik. Zehatzago esateko, baliabide-sare zabala garatzearen alde egin duten udal batzuk baliabide horiek ixteko arriskuan daudela aipatu da, beste udalerri batzuetan horrelako sarerik garatu ez delako eta beraz, azken udalerri horietan lehen mailako arreta emateko gizarte zerbitzuek estali ez duten eskari osoa haien gain hartu behar dutelako. Egoera horren ondorioz, baliabide berriak sortzen ari dira, baita horiek garatzeko ahalmen ekonomikoa eta borondate politikoa dituzten udalerri batzuetan ere. Beraz, sistemaren egungo funtzionamenduarekin eskumen berriak bere gain hartzen dituzten udalerriak zigortzen ari gara eta gainera, ez ditugu hala egiten ez duten udalerriak zigortzen.
“Herritar guztientzako zerbitzuak eskaini behar dira edozein udalerritan. Zerbitzu jakin batzuk martxan jartzeko adorea edo borondate teknikoa duten udalek zerbitzuak sortzen ari direla dakite eta inguruko udalek ez dakite nola egiten ari diren baina beste horiei heltzen zaizkie inguruko udalerrietako biztanleak. Pertsonak zenbat eta bazterkeria-egoera larriagoan egon, gehiago gertatzen dira horrelakoak”.
“Gizarte-bazterkeriaren kasuan, jendea udal bakoitzak eskaintzen dionaren arabera mugitzen da. Ondorioz, zerbitzuak martxan jartzen dituzten udalek kendu egiten dituzte, ‘zu (beste udal batzuk) ez zara gauza bera egiten ari’ diotelako. Beraz, lurraldeko edozein lekutan herritar guztien beharrizanei erantzuten dien lege baten inguruan ari bagara, erantzunen arteko kohesioa lortu behar dugu eta ez baliabideak eskaintzearen ikuspuntutik bakarrik, ikuspuntu metodologiko batetik ere bai. Galdera honakoa litzateke: nor arduratuko da prozesu hori orientatzeaz, gidatzeaz eta buruan izateaz?”
2.4.5.Zerbitzu jakin batzuen baterako kudeaketarako formulak lortzeko aukera
Lehen mailako arretaren eta bigarren mailakoaren arteko mugak zehazteko dauden arazoak eta udalaren erantzukizuna diren eta udalaz gainduko lurralde-eremuan dauden taldeak sortzeko zailtasunek eragindako arazoak neurri batean konpon daitezke, zerbitzu jakin batzuen kudeaketa partekatua egiteko formulen bitartez. Ildo horretatik, aurreko kapituluan azaldu dugu Tokiko Erakundeei buruzko Legeak udalen arteko elkartze-formula horiei lehentasuna ematen ez badie ere, ez dituela baztertzen. Ez du erakundeak sortzeko aukera ere baztertzen, administrazioen arteko partzuergoak adibidez, maila desberdinetako administrazioak batzen dituztenak, zerbitzu jakin batzuk eskaintzeko.
Eztabaidatzeko taldeetan parte hartu duten pertsona batzuek Arabako kuadrillekin izandako esperientzia –hartzen duten lurralde osoan gizarte zerbitzuak kudeatzeko aurrekontu komuna dute– eta lurralde horretako landa-eremuko eguneko zentroekin izandakoa ekarri dituzte gogora. Antzeko bidetik, kostuak konpentsatzeko mekanismoen inguruan ere aritu ziren, arestian aipatu ditugunak. Mekanismo horiek funtsezkoak dira udalaz gaindiko taldeak sortzeko eta horrela, baliabideak behar bezain hurbil izatea bermatuko da eta udalik txikienak ez dira eremu edo eskualde mailan mantendu daitezkeen baliabideak beraien kabuz sortzera behartuta egongo:
“Baliabide bat ez duen udal batek beste udal baten bidez eta taldekatzeko beharrizanik gabe eskaini ahal izateko beharrezkoak diren mekanismoak bultzatu behar dira. Hori garrantzitsua da azpiegituren defizita konpontzeko eta eguneko, gaueko eta ostatu hartzeko zerbitzuak eskaintzeko gaitu ezin dituzten udalerri askoren egoera konpontzeko”.
“Gizarte Zerbitzuen Erakunde Arteko Organoak bultzatutako akordioen eta protokoloen bidez bultzatu beharko litzateke hori guztia. Horrek funtzionatzen ez badu, sistemak ez du funtzionatuko”.
Batzuen ustez, Katalogoan ageri diren zerbitzuak horien garapenerako aurreikusitako eremu geografikoetan eta biztanleria-eremuetan eskaini ahalko lirateke horrelako formulen bidez. Dena den, kontsultatutako pertsona gehienen ustez horrelako lankidetza-formulak bigarren mailakoak izan beharko lirateke eta batzuetan gizarte zerbitzuak mankomunizatzea arriskutsua izan daitekeela azpimarratu dute:
“[Horrelako formuletara jotzea] beharrezkoa iruditzen zait sistema garatzeko fase honetan, zerbitzu edo udal jakin batzuen kasuan. Baina ez dut uste behin betiko eredua denik”.
“Mankomunitateak garatzea litzateke aproposena, baina ez da beharrezkoa zerbitzu guztien kasuan. Zerbitzu bakar bat kudeatzeko mankomunitateak edo partzuergoak sor litezke”.
“Bazterkeriaren arloan kudeaketa-agindu bat ondo etor liteke (ikuspegi juridikotik formularik egokiena ote den ez dakidan arren), edo lankidetza-hitzarmen bat. Arlo horretan joan-etorri asko daude maila desberdinetako zerbitzuen artean eta hori gutxi balitz, lehen mailako eta bigarren mailako zerbitzuak (eguneko zerbitzuak, adibidez) lurralde-antolamenduaren bi maila desberdinetara atxikita daude. Horrek are gehiago zailtzen ditu gauzak. Baterako kudeaketa egitea edo kudeaketa lagatzea ere ideia ona litzateke eguneko eta gaueko arreta emateko zerbitzuetarako”.
“Badago kudeaketa-aginduen inguruan kezkatzen nauen gauza bat: kudeaketa bera. Esate baterako, topagunearen kasuan, Eusko Jaurlaritzaren kudeaketa-agindua zena, ez dugu arazorik izan. Baina gobernuak kudeaketa eta erabakiak hartzeko eskumena haien osotasunean eskuordetu zituelako. Alabaina, planteatzen ari garen kasu honetan, lehen mailako arreta emateko zerbitzuei bigarren mailako arreta kudeatzeko agintzen bazaie edo alderantziz, baliabidea kudeatzeko eta erabakiak hartzeko ere autonomia egon behar da. Beste modu batera esanda, ezin da finantza-agindu bat bakarrik izan eta gero baliabidearen kudeaketaren inguruko erabakiak hartzeko eskubidea gorde”.
“Mankomunitateek ez dituzte udalak ordezkatu behar baina nire ustez horrelako irtenbideak aintzat hartzea komeni da, bigarren mailako irtenbide modura betiere”.
“Desabantailak ere badituen arren, lurralde-elkarketak honako abantailak ditu. Batera jarduteko aukera ematen du eta neurri batean, eskumen maila txikien eta eskumen maila garrantzitsuen arteko desorekak sortutako arazoak konpontzen laguntzen du horrek. Gainera, elkarketa horren oinarri modura funtzionatzen duten udalerriak herritarrak ordezkatzen dituzten hurbileko administrazio modura mantendu daitezke. Desabantaila nagusia honakoa da: esparru horretan, oso zaila da udalerri txikien eta udalerri ertain edo handien arteko botere-oreka egokia mantentzea. Ondorioz, askotan antzeko tamaina duten udalerriak elkartzen dira eta beraz, elkarketa txikiak izaten dira”.
Sor daitezkeen mankomunitate batzuek bolumenarekin eta tamainarekin dituzten arazoak direla-eta, honakoak konbinatzea ahalbidetzen duen tamaina izan behar dute: a) eskumenak eraginkortasunez gauzatzea eta beraz, baliabide publikoetan egindako inbertsioa eta baliabideen erabilera eraginkorrak izatea, tokiko administrazioaren eta herritarren arteko hurbiltasuna eta nortasuna arriskuan jarri gabe; b) lurralde-justiziaren printzipioa errespetatzea, udalerrien arteko desberdintasunak murriztuz; eta c) udal autonomiaren printzipioa, tokiko politika bertako herritarren desira, lehentasun eta eskaeretara egokitzea dakarrena.
2.4.6.Udalen arteko koordinazioa eta udalerrien ordezkaritza
Gizarte Zerbitzuen Legeak, xedapen gehigarrietan, EUDELi ematen dio Gizarte Zerbitzuen Erakunde Arteko Organoan eta Gizarte Zerbitzuen Euskal Kontseiluan Euskal Autonomia Erkidegoko udalerriak ordezkatzeko eskumena. Hala ere, elkarrizketetan eta eztabaidarako taldeetan esan dutenez, udalerrien arteko koordinazioan, udalek gainerako erakundeen aurrean izandako ordezkaritzan eta udalerriek izaera teknikoa duten eta esku hartzeko eredu komun bat sortzearekin erlazionatutako funtzio batzuk batera eta modu koordinatuan gauzatzea ahalbidetuko luketen baterako plataformak sortzeko orduan hutsuneak egon dira, batez ere lurralde jakin batzuetan.
Hala, elkarrizketetan parte hartu duten pertsona batzuen ustez, EUDELen ordezkaritza falta izan da udalek izandako zailtasunetako bat eta dirudienez, gai hori jorratu den eztabaidarako taldean behintzat, bat datoz Zorroaren negoziazio-prozesuan udalak ez direla ondo ordezkatuta egon esaterakoan.
“Udal ordezkaritzarako egituren ahultasuna da beste kontu garrantzitsu bat. Gipuzkoan bereziki, azken legegintzaldian zehar ikusi da EUDELek zilegitasun krisi handia izan duela. Zilegitasun krisi horren ondorioz, udal ordezkaritza ere ahuldu egin da sistema eratzeko moduaren inguruan izandako eztabaidetan. Gai hori oso garrantzitsua da sistema nola antolatzen ari garen ikusteko”.
“GKE moduan, EUDELek zerbitzu publikoen inguruko gaietan erabakiak hartzeko ahalmen handiegia dauka”.
“Udalak umotu egin beharko lirateke eta EUDELek gauza bera egin beharko luke. EUDELek baliabide gehiago jarri beharko lituzke, jarrera komun bat sustatzeko eta udalak sortzen den ezagutza partekatzera eta esku hartzeko eredu komun bat garatzera bultzatzeko. Egia da sistemaren gobernua ahula dela baina udalak dira parterik ahulena eta ez gobernua. Azken horren betetzen ditu arautzeko eta antolatzeko funtzioak. Argi dago zentzu horretan gobernuaren ahalmen teknikoa indartu beharra dagoela eta horixe aurreikusten da Gizarte Zerbitzuen Planean, baina gobernua badabil arlo horretan egin beharrekoa egiten”.
“Gure lurraldean udalek elkarren artean komunikatzeko arazo larriak izan dituzte beti. Ezinezkoa da guztiekin negoziatzea. EUDELek ordezkaritza-arazoak ditu eta beharrezkoa da elkarrizketarako foroak sortzea, sistema lurralde mailan garatzeko akordio jakin batzuk lortzeko”.
Dena den, beste batzuek gogorarazi dutenez, EUDELen biltzarrean onetsi zen Zorroaren Dekretua eta horrek esan nahi du kide diren udalerri guztiak ordezkatuta egon zirela sistema arautzen duen oinarrizko araudiari oniritzia emateko orduan.
Nolanahi ere, EUDELek ordezkatzeko duen gaitasunaz haratago, kontsultatu ditugun pertsonek izaera teknikoa duten foroak edo erakundeak sortzeko eskatu dute, horien bidez gizarte zerbitzuen corpus bat eta eredu komun bat eduki ahal izateko, aldi berean udalerriak haien artean lankidetzan aritzea, esperimentatzea, berritzea eta elkarrengandik ikastea ahalbidetuko lukeena.
“Ikuspegi pragmatiko batetik begiratuta, eredu zentralizatuagoak garatzea zaila dela ikusita –Autonomia Erkidego mailakoak zein lurralde mailakoak−, udalerri mailan guztiok batera erabakiak hartzeko egiturak sortzearekin pozik geratuko nintzateke. Ez naiz koordinazioaz ari, guztion artean erabakiak hartzeaz baizik, oraingo zatiketa ekiditeko, koordainketarako formulak diseinatzeko orduan edo aurreko erakundeekin negoziatzeko orduan, esate baterako. Irtenbiderik pragmatikoena guztion artean erabakiak hartzeko udal espazio bat diseinatzen saiatzea dela uste dut”.
“Ezinezkoa da sistema bat osatzea 250 udalen parte-hartzearekin. Udalak ordezkatzeko eta antolatzeko modu berriak behar dira. Eusko Jaurlaritzak udal desberdinen antolamendurako formula berritzaileak bultzatu beharko lituzke. Zentzu horretan izandako esperientziak ikusgarri egin beharko lituzke, gutxienez”.
“Udalek ez diete gainerako udalei erreparatzen, haiek nola antolatu diren ikusteko, ezarritako eskumenak betetzea eta beharrizanei erantzutea ahalbidetzen duten irtenbide berritzaileak bilatzeko antolamenduaren aldetik, edo zerbitzuak eskaintzeko orduan elkarren osagarri izateko aukerak dauden ikusteko. Gai horretan berritzaileak izan behar dira, irtenbide berritzaileak bilatu behar dira”.
2.4.7.Koordinazioa gizarte-babeseko beste sistema batzuekin eta gizarte-ekintzako hirugarren sektorearekin
Elkarrizketa eta eztabaida-taldeetan, bigarren mailako eta hirugarren mailako gizarte-zerbitzuen arteko koordinazioari buruzko auziaz gain, gizarte-babeseko beste sistema batzuekiko (osasuna, enplegua, justizia, diru-sarrerak bermatzeko errenta…) koordinazioa, batetik, eta hirugarren sektoreko erakundeekiko koordinazioa, bestetik, jorratu zen.
Gizarte-babeseko gainerako sistemekiko koordinazioari dagokionez, elkarrizketatutako pertsona askok adierazi dute harremanak ez daudela behar bezala araututa edo protokolizatuta; hori dela eta, kasu gehienetan, harremanak zuzenean parte hartzen duten pertsonen prestatutasunaren edo borondate onaren menpekoak izaten dira. Horregatik, ezinbestekotzat jotzen da koordinazioa lantzeko guneen sorrera bultzatzea eta administrazioen arteko komunikazio-bideak nahiz jarduketa-protokoloak eratzea, halakorik ez den artean, sistemen arteko koordinazioa eskasa baita maila teknikoan. Egungo egoera aintzat hartuta, esan beharra dago profesional bakoitzak berariazko irtenbideak aurkitu behar ditu koordinazioa landu behar den kasu bakoitzean. Elkarrizketatutako pertsonen esanetan, oso garrantzizkoa da, bereziki, administrazio bakoitzeko erabakimen politikoa duten mailen arteko guneak eratzea.
“Batzuetan, koordinazioa maila teknikoan gertatzen da eta kasuak bai koordinatzen dira, baina maila politikoan ez da koordinaziorik lantzen. Esate baterako, 2008an lankidetza-hitzarmena itundu zen Lanbide zerbitzuarekin, baina gure udalak ez du aurten arte sinatu”.
Gizarte-zerbitzuen sistemaren eta gizarte-babeseko gainerako zerbitzuen arteko aldebiko koordinazio-guneak garatzeko mugarik handienetakoa dugu, hain zuzen ere, lehenengoaren antolaketa-egituraren desberdintasuna, gainerako zerbitzuenaren aldean. Arestian esan dugunez, Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren ezaugarri nagusietako bat da deszentralizazio handia eta zatiketa esanguratsua, gainerako gizarte-babeseko sistemena baino askoz handiagoa. Horren ondorioz, askotan, zaila da egitura bietako solaskide egokiak aurkitzea baterako ekimenak abian jartzeko. Mota horretako ekimenen plangintza-egileek eta koordinatzaileek aipatutako eragozpena aintzat hartu behar dute; izan ere, Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemak ez dauzka gizarte-babeseko gainerako sistemek badauzkaten egitura bertikaleko komunikazio-, koordinazio- eta erabakimen-guneak eta, beraz, informazio-fluxuak bideratzeko eta erabakiak hartzeko moduak desberdinak dira gizarte-zerbitzuen sistemaren barruan. Gai horri dagokionez, pertsona batzuek adierazi zuten, berriro ere, Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistema zentralizatuagoa abian jartzeak abantailak izango lituzkeela.
“Nire ustez, Gizakidetzak abantaila handia izango luke, superegiturak berdintzearena, alegia. Izan ere, gizarte-osasuneko koordinazioaz edo gizarte-hezkuntzako koordinazioaz dihardugunean, egiatan, solaskidea Osakidetza edo Hezkuntza Saila dira”.
Beste alde batetik, pertsona batzuen iritziz, gizarte-zerbitzuen sistema oso sendoa da gizarte-babeseko gainerako sistemen aldean, batez ere, udal mailako zerbitzuen plangintza eta kudeaketa egiteko autonomiari dagokionez. Izan ere, gizarte-babeseko gainerako sistemek ez dute autonomia hori, baina guztiz baliagarria da jarduketak tokiko testuinguruaren arabera egokitzeko. Hain zuzen ere, sistemen arteko koordinazioa lantzeko alderdi garrantzitsuetako bat dugu tokiko koordinazio-modu malguagoak eratzea, egungo sistema zentralizatuen prozeduren eta erabakiak hartzeko kanalen zurruntasunak oztopatzen baitu lehen mailako gizarte-zerbitzuekiko koordinazioa, tokiko biztanleei eragiten dieten arazoei erantzuteko orduan.
“Beharrezkoa da sistema guztiek tokiko ikuspegia izatea. Hezkuntza- eta osasun-sistemek ia ez dutelako aukerarik ematen tokiko inguruabarretara egokitzeko. Hala ere, gizarte-zerbitzuak tokiko beharrizanei jarraiki antolatzen dira eta, beraz, hobeto erantzuten diete lurraldeko bereizgarriei”.
“Osasun- eta hezkuntza-arloko lehen mailako arretan, autonomia eta kudeatzeko marjina askoz mugatuagoak dira. Gizarte-zerbitzuen lehen mailako arretan, jarduteko aukera handiagoa daukagu”.
Nolanahi ere den, tokiko koordinazioa ahalbidetzeko tresna eta guneen eza dela eta, lehen mailako arreta eskaintzen duten gizarte-zerbitzuak behartuta daude, ezinbestean, gainerako gizarte-babeseko sistemen koordinazio-nahietara makurtzera, baterako arazoei aurre egiteko politiken inguruko eskakizunei dagokienez. Pertsona batzuek aipatu dutenez, egoerak sorrarazten duen sentsazioaren ondorioz, batzuetan ematen du lehen mailako arretako gizarte-zerbitzuen parte-hartzea manipulatuta dagoela koordinazio-guneetan.
“Gizarte-zerbitzuak gizarte-babeseko gainerako zerbitzuen errauskine dira. Izan ere, gizarte-zerbitzuak beti izan dira beste sistema batzuen menpekoak eta, beste sistema batzuetara ate joka joan izan garenean, ezin izan digute arretarik egin, haienean jardunean zeudelako. Gu, berriz, beti prest egon gara beste sistema batzuei laguntzeko hala eskatu digutenean. Erritmoak, jarraibideak eta beharrizanak beti antolatzen dira gainerako sistemek behar dutenean. Esate baterako, osasun-sistema nahikoa garatuta zegoen eta, bat-batean, konturatu ziren eremu soziosanitarioa antolatu gabe zegoela. Orduan, gure atean jo zuten eta han gaude gu, arlo soziosanitarioan lanean, bertako lan egiteko modua antolatu nahian, gure etxea oraindik ere txukun ez dagoela. Enplegu-sistemarekin antzekoa gertatu da. Azkenean, bi lekutan gaude, baina batean ere ez bete-betean”.
“Gizarte-arloa guztietara hedatzen da. Osasun-arlora, hezkuntza-arlora… Orain dela gutxira arte, sistema bakoitza nahikoa estankoa izan da, baina, egiatan, gainerako sistemek gizarte-zerbitzuen sistemara jo dute beste aukerarik izan ez dutenean edo bertako sistemetan konpontzen ez dakiten disfuntzioak identifikatzen dituztenean”.
“Lehenengoz, sistema bakoitzak konpon ditzala bere arazoak. Gero, arazo guztiak konpondutakoan, sistemen arteko koordinazioa eta protokoloa onak izango dira. Bada, osasun-sistemaren asmoa baldin bada hango arazoak konpontzea gizarte-zerbitzuen sistema baliatuz -eta gauza bera diot hezkuntza, enplegu edo etxebizitzari lotutako sistemekin-, azkenean, gizarte-zerbitzuen sistema ez da garatuko eta koordinazioa ez da berdintasun-egoeran gauzatuko. Eta horren ondorioz, azkenean, sistema bat beti izango da beste sistema baten morroi”.
Lehen mailako arreta eskaintzen duten gizarte-zerbitzuen egitura deszentralizatuak ere badakartza koordinazio-oztopoak; izan ere, zuzendaritza bakarra ez dagoenez, oso zaila da sisteman parte hartzen duten eragile guztiek era batera eta aho batez erantzutea koordinazio-tresnak garatzeko edo baterako bilguneetan parte hartzeko gizarte-babeseko beste zerbitzu batzuekin.
“Lanbide zerbitzuarekin zailtasunak izan dira koordinazioan eta horiek antzeman dira, baina ez da inolako bide arauturik egon zailtasunak aztertzeko. Nolanahi ere, jakin badakigu Lanbidekoek borondatea izan dutela gurekin elkarlanean aritzeko”.
Azken batean, argi ikusten da gizarte-babeseko sistemen erakunde-arkitekturaren arteko aldeek zenbait disfuntzio sorrarazten dituztela erakundeen arteko koordinazioaren arloan. Lehen mailako arreta eskaintzen duten gizarte-zerbitzuek gehiegizko zatiketa dute eta, gainera, lidergorik ezak nabarmen zailtzen ditu, batetik, beste sistema batzuekiko solaskidetza eta, bestetik, hartutako erabakiak lurralde osoan azkar eta era batekotasunez garatzeko ahalmena; egitura zentralizatua duten sistemek, berriz, zurruntasun larriegia dute udalerrietan gertatzen diren gizarte-arazoei -eta beraz, udalerrian bertan berebiziko garrantzia duten arazoei-azkartasun eta bizitasunez erantzuteko.
Alabaina, aipatu ditugun zailtasun guztiak ez dira egiturazkoak. Kontsulta egindako pertsona batzuek zalantza egiten dute lehen mailako arretako gizarte-zerbitzuen sistemek gaitasun tekniko eta giza baliabide nahikorik ote duten parte-hartzeari behar bezala ekiteko beste sistema batzuekiko koordinazio-guneetan, bai eta koordinazio-gune horietan hartutako erabakien ondorioz sortzen diren eginkizunak gauzatzeko ere. Beste alde batetik, esan da udalerri batzuetan, oraindik ere, gabezia eta disfuntzio nabariak daudela oinarrizko gizarte-zerbitzuen gutxieneko zerbitzuak ematerakoan (informazioa, ebaluazioa, diagnostikoa eta orientazioa) eta, horrenbestez, ez da egokitzat jotzen barne antolamendutan hastea edo beste eginkizun batzuei ekiteko ardura hartzea arazo horiek konponduta ez dauden artean.
“Tresna piloa ematen digute eremu soziosanitarioari atxikitako hainbat arloan esku hartzeko, hala nola, adinekoen aurkako tratu txarrak, laguntza goiztiarra edo beharrizan bereziak dituzten haurrentzako laguntza integratua. Lan horiek guztiak, hein handi batean, beste sistema batetik eskatu dizkigute, baina ez dakit lehen mailako arretako gizarte-zerbitzuen sistema egoera tekniko onenean dagoen eskari horiei guztiei erantzuteko. Gainera, bi sistemen antolaketa-egituren arteko aldeak direla eta, ezin da koordinazio eraginkorrik ziurtatu, ezta gizarte-zerbitzuen sistemak dauzkan baliabideak beste sistema baten beharrizanen esanetara jarriko ez direnik”.
Azkenik, elkarrizketatuek aipatu dute ez dagoela gizarte-arloko esku hartzeari lotutako figurarik gizarte-babeseko gainerako sistemetan. Pertsona batzuen iritziz, mota horretako figura profesionalak egonez gero, sistemen arteko zubi-lana errazago egin liteke osasun- etxeetan, ikastetxeetan edo laneratzeko eta gizarteratzeko zerbitzuetan gertatzen diren gizarte-arazoei heltzeko. Beste alde batetik, egokia litzateke esandako figura horiek sentiberatze-ekintzak egitea eta gizarte-babeseko gainerako sistemetako langileen prestakuntza kudeatzea, langileak esparruan esparruko gizarte-arazoak antzematen eta kudeatzen gaitzeko helburuz. Ikuspegi horretatik, elkarrizketatutako pertsona askok diote gizarte-babeseko gainerako sistemetako langileek ez dituztela behar bezala ezagutzen udalen gizarte-zerbitzuek zer-nolako eskumenak dituzten eta zer lan egiten duten.
“Lan- eta gizarte-arloetako profesionalak aritu beharko lirateke gizarte-babeseko gainerako sistemetan. Beharbada, ikastetxeetan gizarte-langileak jardun beharko luke, eta osasun-etxeetan ere gizarte-langileak lan egin beharko luke sistema soziosanitarioa koordinatzeko. Horrek izugarri ahalbidetuko luke koordinazioa, maila berdintsuagoan arituko ginatekeelako eta, bestetik, alde handia dagoelako mediku batekin koordinatzetik gizarte-langile batekin koordinatzera”.
“Beste arazo aipagarri bat dugu ikastetxeek ez dutela aitortzen gizarte-zerbitzuetako profesionalek egindako lana. Ez dute egiten den lana behar bezala ezagutzen eta, horregatik, ez da lan hori aitortzen”.
Osasun-sistemarekiko koordinazioari dagokionez, elkarrizketatutako pertsonak batzuek onuragarritzat jotzen dituzte eremu soziosanitarioa sortu zenetik egin diren aurrerapenak eta gaur egun ematen zaien bultzada; ildo horretan, esan beharra dago lan-tresna ugari garatu direla (lankidetza-protokoloak, kalteberatasun eta gizarte-ahultasuneko egoerak antzeman eta diagnostikatzeko berariazko tresnak eta abar). Nolanahi ere den, elkarrizketatutako pertsonek ez dute oso argi edo ez dakite arreta soziosanitarioa nola bilakatuko den edo, azkenean, nola uztartuko den Euskal Autonomia Erkidegoko gizarte-babeseko sistemaren barruan.
“Eremu soziosanitarioan hainbat lantalde, batzorde eta abarretan parte hartzeko eskatzen digute, baina oso sentsazio lausoak izan ditugu. Parte hartzen ari gara, baina ez dugu argi ikusten norantz goazen, ez dugu multzoa edo makroa ikusten. Beraz, nire ustez, eremu hori suspertu beharko genuke, bilgune askotan parte hartzen ari garelako, baina hori ez da nahikoa, kohesio globalez jantzi behar dugu eremu soziosanitario osoa”.
Aipatutako eremuan, lehentasunezkotzat jotzen diren arazoak ondokoak dira: buruko osasunaren gizarte-arreta eta menpekotasuna duten adinekoentzako arreta etxebizitzan. Pertsona batzuen arabera, etxeko arreta-zerbitzuaren balizko eraberritzea edo birdiseinatzea (ikusi 2.3.3.b atala) aukera bikaina da zerbitzu soziosanitario mistoaren sorrera bultzatu eta laneko zamak zein etxez etxeko arretaren kostuak modu zuzenagoan banatzeko osasun-sistemaren eta lehen mailako arreta eskaintzen duten gizarte-zerbitzuen artean. Izan ere, menpekotasun-egoeran dauden pertsonei etxean bertan arreta emateari eta/edo gaixotasun kronikoak dituzten lagunei arreta emateari dagokionez, profesional gehienak bat datoz Osakidetzak eskaintzen duen zerbitzua ez dela nahikoa eta, horregatik, etxeko arreta-zerbitzua baliatzen da behar baino askoz gehiagotan zainketa jakin batzuk eskaintzeko. Dena dela, etxeko arreta-zerbitzuaren egungo diseinua ez da egokia, ez bitartekoei dagokionez, ezta helburuei dagokienez ere, etxean bizitzen jarraitzen duten menpekotasun-egoera larria duten pertsonek behar dituzten zainketak emateko.
“Etxez etxeko laguntza-zerbitzua funtsezko zerbitzua izan liteke behar den moduko zerbitzu soziosanitarioa antolatzeko. Zerbitzu horrek egoera askori erantzun liezaieke eta, gainera, hutsuneak betetzeko eginkizun gehienak bere gain har litzake, baina gaur egun ez ditu garatzen muga asko jartzen zaizkiolako gaur egun eskaintzen den zerbitzuari”.
“Menpekotasun-egoera larria dutenentzat, osasun-zerbitzu sendoa eskaini behar da, ez gizarte-zerbitzua; izan ere, halako kasuetan, norbanakoentzako arretaren edukia osasun-arlokoa da guztiz. Gaur egun, berriz, etxeko zerbitzua baliatzen ari da osasun-sarearen gabeziak estaltzeko. Eta horregatik, zerbitzuaren jarraipena, familientzako laguntza eta abar galtzen dira. Beraz, lan-zamaren banaketa askoz zuzenagoa izan beharko litzateke gizarte-zerbitzuen sistemaren eta osasun-sistemaren artean”.
“Etxeko arreta-zerbitzuan lan gogorra egiten ari gara; fitxa soziosanitarioa hor dago eta, gure aburuz, aurrerapen garrantzitsua da jarduketak koordinatzeko. Dena dela, oso neurri desberdinak dituzten bi sistema daudenez, badirudi arrain handiak txikia jaten duela eta, batez ere, Osakidetzak guk baino askoz ere baliabide gehiago dituela. Aukera garbia da, osasun-sistemarekin elkarlanean lan egin behar dugulako, baina ez dakit nik egoera onean ote gauden eta, gainera, proposatutako koordinazio-bideak onenak ote diren. Nire iritziz, zerbitzua gaur egun eskaintzen den moduan, gure nortasuna margultzen ari da eta gizarte-lana garatzeko aukera galtzen ari gara”.
Buruko osasuneko zerbitzuek buruko gaixotasunak dituzten pertsonei eta gizarte-bazterketa pairatzen duten pertsonei ematen dieten arreta ere kezkagarria da eta, hori konpontzeko, koordinazio eraginkorragoa ezarri beharko litzateke gizarte-sistemaren eta osasun-sistemaren artean. Esan beharra dago ekimen interesgarriak jarri direla abian arlo horretan –Osakidetzak eta Bilboko Udalak elkarlanean garatu duten etxerik gabeko eta buruko osasuneko asaldurak dituzten pertsonentzako psikiatriako arreta-zerbitzua aipagarria da−, baina azpimarratzen dute halako esperientziak bakanak eta unean unekoak direla.
Hezkuntza-sistemari gagozkiola, elkarrizketatuak bat datoz koordinazioa oso urria dela sistema horrekin. Gainera, pertsona gehienek uste dute gizarte-zerbitzuek gaur egun arretarik egiten ez dieten arazo ugari gertatzen direla eskolako esparruan (gutxiengo etnikoak gizarteratzea, eskolako jazarpena eta berdinen arteko indarkeria, adibide batzuk aipatzearren) eta arazo horiek guztiek beharko lituzketela esku-hartze sozialari eta komunitate-lanari lotutako jarduketak abian jartzea.
“Hezkuntza-arloarekin urrats asko egin behar dira oraindik ere. Geuk, udalerrian bertan, antzeman dugu arazoak daudela ikastetxeetan, gizarte-arazo ugari gertatzen direla eta arazo batzuk lehertzear daudela. Beraz, bildu behar dugu zer egiten dugun erabakitzeko; beharbada, ikastetxe horietan diskriminazio positiboa lantzeko neurriak hartu behar dira”.
Alde batetik, aipatzen da behar-beharrezkoa dela babesgabetasun-arriskuan dauden adingabeentzako esku-hartzea eraberritu behar dela, eskolako eremuak inplikazio handiagoa har dezan halako kasuei arreta egin eta horien jarraipena gauzatzeko. Beste alde batetik, goranzko joera duten gizarte-arazoak antzeman dira, hala nola, bullying deiturikoa edo eskolako jazarpena. Arazo horietan, beharrezkoa da gizarte-zerbitzuen sistemako profesionalek parte har dezaten, halako arazoek eskolako ordutegitik kanpo ere irauten dutelako eta komunitate-esparruan eragina dutelako. Pertsona batzuek adierazi dutenez, haien iritziz, gizarte-zerbitzuak eskolako jazarpenaren arazotik at geratu dira, poliziaren mesedetan. Izan ere, gaur egun, poliziak gauzatzen ditu arlo horretako prebentzio-jarduketa eta esku-hartze gehienak.
“Bullying deritzonari dagokionez, Ertzaintza ari da ikastetxeetara joaten arazoa konpontzera. Eta lan-arlo hori ere galtzen ari gara. Ertzaintza joaten da ikastetxeetara eskolako jazarpenari buruz hitz egitera, eta gizarte-zerbitzuak nahiz esku-hartze komunitarioan lan egiten duten profesionalak eremu horretatik kanpo geratu dira. Egoerak zer pentsatu ematen du”.
Beste auzi garrantzitsu bat dugu helduentzako hezkuntza zerbitzuen koordinazio eta plangintzatik kanpo ez uztea, Tresna horrek berebiziko garrantzia duelako pertsonen gizarteratzean, batez ere, atzerriko jatorria duten pertsonei dagokienez.
“Hezkuntza-sistemarekin batera, ez da adingabeekin bakarrik lan egin behar; helduentzako hezkuntza iraunkorra ere landu behar da. Helduen hezkuntza iraunkorra dela eta, hezkuntza-sistema eskariari erantzuteko gauza ez denean, gure gain (lehen mailako arreta eskaintzen duten zerbitzuen gain) geratzen da eskariari erantzutea. Eta ez da ezer gertatzen, baina aurretiaz jakin behar dugu, arazoari heltzeko plangintza egin eta behar bezala erantzuteko”.
Enpleguari eta diru-sarrerak bermatzeko errentari buruzko auziei dagokienez, Lanbide zerbitzuarekiko koordinazio-arazoak sakontasunez jorratu dira honako agiri honen 2.2.3. atalean. Nolanahi ere, gogorarazi behar dugu hiru arazo nagusi antzeman direla: jarraipen eza lehen mailako arretako gizarte-zerbitzuek eta Lanbide zerbitzuak eskaintzen duten arretaren artean; hartzaileen gizarte-zailtasunak aintzat hartzen ez dituzten diru-sarrerak bermatzeko errentaren etendurak, nahiz eta gizarte-zerbitzuek behar bezala egiaztatu, prestazioa jasotzeko beharrezkoak diren administrazio-betekizun guztiak betetzea zailtzen dutelako; eta gizarteratzea eta laneratzea ahalbidetzeko tresna eta planen gabezia gizarte-bazterketa pairatzen duten pertsona eta gizataldeentzat, horiek direlako laneratzeko zailtasun gehien dutenak.
Lehen arazoaz den bezainbatean, argi dago Lanbideren eta udalen gizarte-zerbitzuen arteko lankidetza-protokoloaren ezarpena ez dela behar bezainbestekoa. Hala, tresna horren ezarpena eta eraginkortasuna ez da berdina lurralde osoan. Horrez gain, elkarrizketatuek aipatu dute diru-sarrerak bermatzeko errenta jasotzen duten pertsona batzuek akonpainamendua behar dutela, gaur egun, bi administrazioen artean gera daitezkeelako eta prestazioa jasotzeko eskubidea galdu, Lanbide zerbitzuarekin sinatu den Enplegurako Akordio Pertsonalari atxikitako alderdietako bat urratzen duelako edo, bestela, udalen gizarte-zerbitzuekin sinatutako Norbanakoaren Arreta Planari atxikitako alderdietako bat urratzen duelako. Etendurei dagokienez, elkarrizketatutako pertsona batzuek azaldu dute diru-sarrerak bermatzeko errenta kudeatzeko irizpide malguagoak ezarri beharko liratekeela eta, batez ere, prestazioaren etendurak mugatu edo amaitu beharko liratekeela. Izan ere, pertsonek prestazioa jasotzeari uzten diotenean, familia-unitateen diru-sarreren gabeziari oinarrizko gizarte-zerbitzuek erantzun behar diote, kasu gehienetan, gizarte-larrialdiko laguntzak (GLL) erabiliz.
Beste alde batetik, egiaztatu da gizarteratzeko zailtasun gehien duten gizataldeentzat egiten diren babestutako gizarte-laneko programen garapena ez dela nahikoa. Arreta-hutsune horrek agerian uzten du arestian aipatu dugun gizarte-bazterkeriaren arloko ereduaren garapen eskasa –hots, kalterik gehien hartzen duen gizataldeetako batek pairatutakoa–. Eredu horretan, gizarteratzeko eta laneratzeko ekimenak uztartzeko beharrizanaren garrantzia nabarmentzen den arren, geroago ez dira behar beste tresna eta programa garatzen gizarteratzea enpleguaren bidez ahalbidetzeko.
Amaitzeko, hirugarren sektoreko erakundeekiko koordinazioari dagokionez, esan behar da gogoeta ugarik badihardutela erakunde horiek gizarte-zerbitzuen arloan garatzen dituzten programak finantzatzeko era eta moduez; bada, batzuetan, aipatutako erakundeek zerbitzuen eskaintzaren barruko jarduerak garatzen dituzte, hau da, erantzukizun publikoko jarduerak. Elkarrizketatuek diotenez, diru-laguntzen ildoko finantzabideak irauten du eta horrek eragotzi egiten du zerbitzuen edukiak eta ebaluazio-adierazleak argiro zehaztea. Beste alde batetik, nabarmendu dute Gizarte Zerbitzuei buruzko Legean jasota dauden ituntze-ereduak ez direla batere garatu. Langileen inguruko alderdiak aztertu direnean esan denez, elkarrizketatutako pertsona batzuek gaitzetsi dute udal askok joera handiegi dutela irizpide ekonomikoak lehenesteko zerbitzuak kontratatzeko administrazio-baldintzen agirian, horrek eragin handia baitauka zerbitzuaren kalitatean eta, gainera, tamaina handiko merkataritza-sozietateei bidea errazten baitie merkatuan lehiatzeko, nahiz eta, teorian behintzat, gertaera hori kontraesankorra den lurraldean sustraiturik dagoen komunitate-eredu baten apustuaren aldeko politikarekin.
Elkarrizketatutako beste pertsona batzuek nabarmendu dute behar-beharrezkoa dela hirugarren sektoreko erakundeek diseinatzen eta eskaintzen dituzten zerbitzuak Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistemaren prestazio eta zerbitzuen zorroari buruzko Dekretuak ezarritako baldintza eta betekizunetara egokitzea eta, ildo horretan, administrazioak onartu eta ezarritako esku-hartzearen eredura eta horren garapenera, legeak xedatutako gizarte zerbitzuetarako eskubide subjektiboaren printzipioa betetzen dela bermatuta. Kontu horrek arazoak sortzen ditu, zerbitzu asko eta asko itundu edo azpikontratu direlako hirugarren sektoreko erakundeekin eta, gaur egun, ez dute beste erakunde batzuen inolako lehiarik, eskaintzen den zerbitzuari dagokionez nahiz zerbitzu jakin batzuetan egun dagoen eskariari osoro erantzuteko ahalmenari dagokionez. Horiek horrela, hirugarren sektoreko erakundeek negoziatzeko marjina handia erabil dezakete; administrazioak, aldiz, menpekotasun-egoeran geratzen dira eta, askotan behartuta daude zerbitzugintza onartzera legez ezarritako baldintzetan ez, beste batzuetan edo baldintza eskasagoetan. Jakina denez, Gizarte Zerbitzuei buruzko Legearen garapen ezak ez du lagundu egoera hobetzen; aitzitik, arautu gabeko ingurumaria iraunarazi du eta esku-hartze sozialaren eredu erkidea nagusitu da sistema osoarentzat.
“Administrazioak hirugarren sektorera jotzen du merkeagoa eta malguagoa delako, horrela da. Hala eta guztiz ere, egindako lana ebaluatu behar da eta lortutako emaitzak ere ebaluatu behar dira, baina jarraipen- eta ikuskapen-lana beti ez da gauzatzen. Bestalde, batzuetan, hitzarmenak sinatu dira antolakunde batzuekin, baina batek ez dauka argi zergatik diruz laguntzen dieten halako zerbitzuak emateagatik”.
Elkarrizketatutako beste pertsona batzuek adierazi dute beharrezkoa dela argitzea hirugarren sektoreko erakundeek hartu behar duten eginkizuna gizarte-zerbitzuek gauzatzen duten norbanakoaren akonpainamenduari dagokionez, Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak ezarritako esku-hartzearen inguruan.
“Banakako akonpainamenduari eta kasuen kudeaketari dagokienez, hirugarren sektoreak egin dezakeenari buruzko ikuspegi batzuk-batzuk daude. Gai hori eta beste batzuk sakonago jorratu behar dira eta, hartara, erantzukizun publikoa zer den argitu behar da; erakundeek hausnarketa egin behar dute, baina toki-erakundeek ere gogoeta egin behar dute legeak ezarritako eredu mistoak dakarrenaren inguruan, arlo publiko eta pribatuaren arteko lankidetza optimizatzeko, hirugarren sektorearen gaitasunak baliatzeko edo arreta-ereduarekin uztartzeko”.
Nolanahi ere, elkarrizketatutako pertsona batzuek aipatu dute azken urteotan aurrerapen nabarmenak gertatu direla hirugarren sektorearen eta herri-administrazioen arteko harremanak bideratzen. Ildo horretan, Gizarte Zerbitzuen Plan Estrategikoan jasotako neurriak aipatu dira, eta Euskadiko Hirugarren Sektore Sozialari buruzko maiatzaren 12ko, 6/2016 Legearen onarpena. Azkenaren helburuak, besteak beste, badira sektore publikoaren eta hirugarren gizarte-sektorearen arteko lankidetza bultzatzea gizarteko esku-hartzearen esparru guztietan eta lankidetza-bide hori eta beste batzuk garatzea herri-erantzukizuneko gizarte-zerbitzuak hornitzeko eta interes orokorreko beste jarduera batzuk gauzatzeko xedez.
2.4.8.Udalen gizarte-zerbitzuen finantzaketa
Elkarrizketatutako pertsona batzuen iritziz, udalen gizarte-zerbitzuen finantzaketa eragozpen handiena da zerbitzu horiek gara daitezen; hala ere, galdetegietan finantzaketaren gaia beren- beregi jorratzen zen arren, finantzaketaren auzia ez da sarritan azaleratu elkarrizketetan eta eztabaida-taldeetan. Dena dela, oldez edo moldez aipatu diren alderdiak ondokoak dira:
-Elkarrizketatutako pertsona batzuek gogorarazi dute Gizarte Zerbitzuei buruzko Legeak berak ezin izan zuela behar bezala konpondu auzi hori eta, zerbitzuen finantzaketari dagokionez, legearen zehaztugabetasunari leporatu diote gerora sortu diren arazo askoren errua (“Finantzaketa arazo iraunkorra da eta legeak ez du konpondu; legeak ez du konpondu; aitzitik, Bizkaian behintzat, aldundiak ezarritako erabakiak gailendu dira eta horiek kalte nabarmena egin diote udalei”).
-Arestian azaldu dugunez, elkarrizketatutako pertsona batzuen aburuz, lehen mailako arretako gizarte-zerbitzuak garatzeko xedez, udalez gaindiko erakundeek toki-erakundeei ematen dieten laguntzaren giltzarria (2.4.3. atalean aztertu dugu gai hori) udalen finantza-nahikotasuna bermatzea da. Izan ere, elkarrizketatuen iritziz, udalez gaindiko erakundeak lehen mailako arreta-zerbitzuak finkatzen ahalegintzen ari dira gogotik, hurrengo atalean jasotzen den funts ekonomikoa dela bide:
“Udalez gaindiko erakundeak udalen gizarte-zerbitzuak garatzen laguntzen ari dira 2014ko abenduaren 19an adostu zen akordioaren bidez. Akordio hori EUDELekin batera ondu zen, gizarte-zerbitzuen erakunde arteko organoaren barruan, Gizarte-zerbitzuen zorroari buruzko Dekretuaren eremuan. Hain zuzen ere, Gizarte-zerbitzuen zorroari buruzko Dekretuaren hirugarren xedapen gehigarriak ‘funtsa’ edo finantza-arloko lankidetza-era arautzen du egonkortu gabekotzat jotzen diren zerbitzuak eta prestazio ekonomikoak bultzatzeko, horiek funtsezkoak baitira Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistema eraz hedatzeko. Herri Dirubideen Euskal Kontseiluak emango duen zuzkidura horri esker, EUDELen bultzadaz, tresna batzuk sustatuko ditu udalen menpeko ostatu eta eguneko arretari atxikitako zerbitzuetan egin beharreko inbertsioak ahalbidetzeko eta, ahal den neurrian, azpiegiturak eraikitzeko kostuak eta horien finantzaketa (interesak) murriztuko ditu”.
-Elkarrizketa eta eztabaida-talde batzuetan, eztabaida piztu da udalen gizarte-zerbitzuen finantzaketak izaera finalista izan behar ote duen, hau da, baldintza batzuk betetzearen truke eman behar ote den zerbitzu jakin batzuk finantzatzeko helburuz. Ildo horretan, esan beharra dago elkarrizketatutako pertsona batzuk baldintzapeko finantzaketa-era horien aldekoak direla:
“Nire eskarmentuan oinarrituta, finantzaketak izaera finalista izan ezean, azkenean udal gastuaren beste beharrizan batzuetara bideratzen da”.
“Behar-beharrezkoa dugu oinarrizko gizarte-zerbitzuak batera finantzatzeko eredua garatzen aurrera egitea. Eredu horren arabera, udalek hainbat alderditan oinarritutako eskakizunak bete beharko lituzkete, hala nola, zerbitzuak hornitzea estandar batzuk beteta, hornidurari lotutako kalitatezko adierazleak erabiltzea (hedadura eta trinkotasuna), udalaren gastu-mailari eustea, langileria zuzkitzea edo prozesuen eta azpiegituren kalitateari lotutako elementuak aintzat hartzea”.
Auzi horren inguruan, adierazi behar dugu 2009. urtean argitaratu zen Arartekoaren oinarrizko gizarte-zerbitzuei buruzko txosten bereziak argiro aldezten zuela baldintzapeko finantzaketa-erak abian jartzea. Hala eta guztiz ere, badirudi elkarrizketatutako pertsonek nahiago dutela baldintzarik gabeko finantzaketa, izaera finalistarik ez daukana, hau da, baliabideak jardun-arloetan esleitzerakoan, udalen autonomia errespetatzen duena. Ildo beretik, elkarrizketatutako pertsona batzuek baztertu egin dute gizarte-zerbitzuen finantzaketaz eztabaidatzea eta gogorarazi dute arazoak udal eskumenen multzoaren finantzaketari eragiten diola –oro har, baliabide ekonomiko publikoen erakundeen arteko banaketa edo partiketari−, ez ordea, udalen gizarte-zerbitzuen berariazko finantzaketari. Auzi horri dagokionez, pertsona batzuek ñabardurak egin dituzte eta, horien iritziz, finantzaketa-era finalistak edo baldintzapekoak baliatzeko aukera azter liteke, aldi baterakoak eta/edo programa bereziak finantzatzea helburu izango luketenak (“Udalaren gizarte ekintza legearen eskumenen barruan zedarriztatu behar da eta horren finantzaketa finantzaketa-era orokorretatik eratorri behar da; nire ustez, finantzaketa- era horiek handitu daitezke, baina ekarpen batzuk helburu horretara baldintzatuta. ‘Funts berezi’ baten bidezko finantzaketa egokia da, bakar-bakarrik, epe mugatuz garatzen den inbertsio-programa bat gauzatzeko”).
-Bestalde, desadostasunak agertu dira Gizarte-zerbitzuen zorroari buruzko Dekretuak arautzen duen aparteko funtsaren irismenaren inguruan eta, batez ere, funts horren erabilerak gizarte-zerbitzuei buruzko finantzaketaren eztabaidari azkena ematen dion neurriaren inguruan. Egia da, oro har, funtsa eratzea urrats garrantzitsutzat jotzen dela (“Herri Dirubideen Euskal Kontseiluak gizarte-zerbitzuei hertsiki lotutako erabakia hartu izana eta funts bereziaren eraketa proposatu izana, funtsaren zenbatekoa txikia izanik ere, abiapuntu ona da”), baina aurkako iritziak azaldu dira funts horren irismenaren inguruan (era berean zalantzak agertu dira funtsa banatzeko irizpideen inguruan): pertsona batzuen iritziz, auzia ebatzita eta konponduta dago; beste batzuentzat, aldiz, funtsaren zenbatekoa oso mugatua denez, behin-behineko irtenbidetzat jotzen dute eta, nolanahi ere, ez-osotzat.
“Funtsak ez du arazoa konpontzen, zati txikia besterik ez da; funtsaren eginkizun nagusia da gutxien garatu diren garapenaren zati bat ahalbidetzea. Lortu beharko genukeena zera da: eragile guztiek ahalmena izan dezaten bakoitzari dagozkion eskumenak finantzatzeko”.
“Hitzarmenari azkena eman diote eta horrela utzi behar da. Horiexek hitzartu ziren eta orain ez dauka zentzurik berriro lantzeak. Epe ertain-luzean berriro landu daiteke, baina horixe da adostu zuten akordioa eta, epe laburrean, pentsatu behar da joko-arauak emanda daudela”.
-Azkenik, elkarrizketatutako pertsona batzuek adierazi dute gizarte-zerbitzuak finantzatzeko auziak arloan eskumenak dituzten administrazio guzti-guztiei eragiten diela –udalei, foru aldundiari edo erkidegoko gobernuari− eta arazoaren funtsa badatzala administrazioek erabakitzen dituzten aurrekontuko lehentasunetan. Horren haritik, udalaren ordezkari politikoen borondate politikoaren gaineko aipamena egin da:
“Egia da finantzaketaren auzia ez dela ebatzi; izan ere, erabakitako funtsen zenbatekoa txikia da eta, zerbait izatekoetan, aldeko keinua da. Nolanahi ere, eztabaidaren muina ezin da udalen gizarte-zerbitzuen finantzaketa izan. Finantzaketa dena delakoa da. Udalaren gastu-lehentasunez jardun behar dugu”.