ATALA III. Esparru juridikorako hurbilketa
1. Sarrera
Kapitulu honetan familia-arloari lotutako esparru juridikoaren testuingurua azalduko dugu, EAEn familiarentzako politika publikoen garapenean hein handiagoan edo txikiagoan eragina duena hain zuzen ere.
Arau garrantzitsuenak aurkeztuko ditugu laburki, bai familiari zuzendutakoak bai familian eragin handia daukaten sektoreko arauak, eta, jarraian, txosten honetako aurreko atal batzuetan adierazitako ikerketaren bideak aipatuko ditugu.
Kapitulu honek familiei laguntzeko neurriak antolatzen diren esparru juridikoa zedarritu nahi du, baita familien eta haren premien bilakaerarako egokitzapena eta aurreko kapituluan identifikatutako gizarte-aldaketekiko bat etortze maila ere.
Horren guztiaren bidez, dauden neurri juridikoak EAEko familien premiei erantzuna emateko gai diren aztertu nahi da, egiturari dagokionez behintzat –hurrengo kapituluan politika publikoen garapen zehatzak aztertuko baitugu–.
Azkenik, EAEko arau-esparruaren ezaugarri nagusiak identifikatzen saiatuko gara, neurri zehatzak hobeto ulertzeko helburuarekin (txosten honetan geroago analizatuko baititugu).
2. Nazioarteko araudia
Aurreratu daiteke Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalakdagoeneko jasotzen dituela, 16. artikuluan, familiari buruzko lehen aipamenak, honakoa dio-eta: “Gizonek eta emakumeek (…) ezkondu eta familia osatzeko eskubidea dute, inolako murrizketarik gabe, arraza, naziotasuna edo erlijioarengatik; halaber, eskubide berberak izango dituzte, ezkontzako unean, ezkontzak iraun bitartean eta ezkontza desegitean”. Horrez gain, “ezkongaien adostasun askeaz eta osoaz baino ezin izango da ezkondu. (…) Familia gizartearen elementu naturala eta funtsezkoa da eta gizartearen eta estatuaren babesa jasotzeko eskubidea dauka”.
1948ko aipamen bat denez, adierazpen hori familiaren eredu klasiko baterantz zuzentzen da. Dena den, nazioarteko ordenan ezartzen duen parametroak, jarraian ikusiko dugunez, zalantzarik gabe familiak gure ingurunean daukan esparru juridikoari eragiten dio.
3. Europar Batasuneko araudia
Azpimarratu behar da Europar Batasuneko Zuzenbidearen arloan ez dagoela familiak arautzen dituen esparru espezifikorik. Hala ere, joan den mendeko hirurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran sortzen hasi ziren erregulazio batzuk egon badaude; horiek familia-eredu guztiei hein handiagoan edo txikiagoan eragiten diete, familiak gizarte-egituraketan daukan funtsezko eginkizuna nahiz zeregin hori ahalik eta hoberen gauzatzeko hainbat eremutan laguntza publikoa jasotzeko beharra onartzen baititu. Zehazki, Europar Batasunak arautzeko egiten dituen ahaleginek lanbidea, familiako bizitza eta norberaren bizitza bateratzeko politiketan, haurdunaldian eta seme-alabak haztean dauden eskubideen babesean eta aiten eta amen zaintzako erantzunkidetasunaren sustapenean jartzen dute arreta nagusiki.
Oro har, lehenik eta behin Europako Gizarte-gutuna azpimarratu behar dugu, 16. artikuluan honakoa jasotzen baitu: “familiak babes soziala, juridikoa eta ekonomikoa jasotzeko eskubidea dauka”. Horrela, gizarte-egituraketan daukan funtsezko eginkizuna onartzen du, baita familiek haien eginkizunak errazteko ahalegin publikoen jasotzaileak izateko daukaten eskubidea ere: “Familia –gizartearen funtsezko zelula baita– erabat garatzeko ezinbestekoak diren bizi-baldintzak lortze aldera, alderdi kontratugileek familiaren babes ekonomikoa, juridikoa eta soziala sustatzeko konpromisoa hartzen dute, bereziki gizarte– eta familia-prestazioen bidez, zerga-xedapenen bidez, familien premietara egokitutako etxebizitzak eraikitzeko laguntzen bidez, ezkonberrientzako laguntzen bidez edo beste edozein neurri egokiren bidez”.
Zehazkiago, Europar Batasuneko herrialdeetako arauketa nazionaletan eragin nabarmena daukaten eta familiako bizitzari indarrez eragiten dioten erkidegoko araudiak ditugu. Arau horiek gurasotasun-baimenen arloan, haurdunaldia babesteko arloan eta beste arlo batzuetan babestera bideratzen dira (adibidez, Kontseiluaren 1996ko ekainaren 3ko 96/34/CE Zuzentarauaren –UNICEk, CEEPek eta ESKk gurasotasun-baimenari buruz egindako esparru-akordioari buruzkoaren– bidez edo Kontseiluaren 1992ko urriaren 19ko 92/85 Zuzentarauaren –lanean haurdun dagoen, erditu den edo edoskitzaroan dagoen langilearen segurtasunaren eta osasunaren hobekuntza sustatzeko neurrien aplikazioari buruzkoaren– bidez).
Zorroztasun-maila txikiago batez, lanbidea eta familiako bizitza bateratzea eta gurasotasun positiboa ere babestu egin dira, bai gomendioen bidez (hala nola Ministroen Batzordeak gurasotasuna positiboki gauzatzen laguntzeko politiken inguruan estatu kideei, Europako Kontseiluarekin bat etorriz, egindako Rec (2006) 19 Gomendioa) bai ondorioen bidez (esate baterako, Lisboako Europako Kontseiluaren 2000ko martxoaren 23ko eta 24ko ondorioak. Lehendakaritzaren ondorioak. Aukera-berdintasunaren alderdi guztiak, lanbidea eta familiako bizitza bateratzeko bidea ematen dutenak barne, hobetzeko garrantzia), bai komunikazioen bidez (esaterako, Batzordearen komunikazioa Europako Parlamentuarentzat, Kontseiluarentzat, Europako Ekonomia eta Gizarte Lantaldearentzat eta Eskualdeetako Lantaldearentzat. Oreka hobe bat lanbidean: lanbidea, bizitza pribatua eta familiako bizitza bateratzeko laguntza gehiago).
4. Estatuko esparru juridikoa
Estatuko arau-esparruari begiratzen badiogu, erakundeek ere familia babesteko egin dituzten ahaleginak ikusiko ditugu. Ahaleginok oso argiak dira Espainiako Konstituziotik aurrera, bereziki horren 39. artikuluari dagokionez, botere publikoek familia funtsezko hiru eremutan (gizartea, ekonomia eta zuzenbidea) babesteko betebeharra daukatela jasotzen baitu. Elementu hori estatuko administrazioek gerora egin dituzten ahalegin guztiak markatu ditu, arau goien horren oharrei jarraitu behar baitiete. Hain zuzen ere, konstituzioak honakoak ezartzen ditu:
Botere publikoen betebeharra: “familiaren gizarte–, ekonomia– eta zuzenbide-babesa segurtatzen dute”.
Gurasoen betebeharra: “ezkontzaren barne ala kanpo izandako seme-alabei era guztietako laguntza eskaini behar diete, adingabeak direnean eta zuzenbidean hori eskatzen den gainerako kasuetan”.
Haurren eskubidea: “euren eskubideen aldeko nazioarteko itunetan aurreikusitako babesa izango dute”.
Era berean, Espainiako Konstituzioak honakoak jasotzen ditu era osagarrian bi artikulutan, familietan eragin handia daukaten arloei dagokienez, hala nola lana eta hezkuntza (botere publikoei hezkuntzarako eta irakaskuntzarako eskubidea bermatzeko mandatu bat ezarriz –27. artikulua–): zuzenbide-berdintasun osoz ezkontzeko eskubidea (32. artikulua) eta lanagatik norberaren eta norbere familiaren premiak asetzeko nahikoa den ordainsari baterako sarbidea (35. artikulua).
Gainera, legeria zibilak –hori ere kontsulta daiteke bibliografian era zabalagoan– familiei laguntzeko politika publikoen antolaketari eragiten dion arau-esparru bat ezarri du orobat, ezkontza-harremanei (ezkontza, dibortzioa) edo familiaren barruko antolaketari (gurasoen eta seme-alaben arteko harremana, guraso-ahala eta biloben eta aitona-amonen arteko harremanak) lotutako elementuak arautu baititu.
Horrek guztia geroko politika publikoen garapenaren oinarria ezarri du, estatuak familiekiko dauzkan betebeharrak ez ezik antolatzeko moduak eta erregistratutako barne-harremanetako motak ere arautu baitira; izan ere, azken horiek onartuta dauden familia-ereduen eta horiekin hartu beharreko konpromisoen oinarriak dira
Azkenik, aipatu behar dugu familia ugariak babesteari buruzko legeria egon badagoela, estatuan ere bai. Zenbaitetan erreformatu egin da familia ugariaren kontzeptua garatu eta zabaltzeko (abenduaren 23ko 21/1986 Legetik, abenduaren 30eko 42/1994 Legetik eta apirilaren 14ko 8/1998 Legetik gaur egun indarrean dagoen Familia Ugariak Babesteari buruzko azaroaren 18ko 40/2003 Legera arte). Erreforma horiek familia ugariaren kontzeptua birfomulatzea ekarri dute; horrek seme-alaben kopuruaren betekizunean izan du eragina (murriztu egin baita) eta legezko familia-kategoria horretan mendetasun-kasuak sartu ditu. Gaur egun, aipatutako legearen arabera, familia ugaria da hiru seme-alaba edo gehiago dauzkana, edo bi seme-alaba dauzkana horietako batek mendetasunen bat badu. Seme edo alaba nagusia adin-mugara heltzen denean, familiak familia ugariko titulua edukitzeko eskubidea galtzen du, eta, horren ondorioz, eratorritako abantailak ere bai. Hala ere, txosten hau idazteko unean, Osasun, Gizarte Zerbitzu eta Berdintasun Ministerioa hori zabaltzea aztertzen ari da1.
Araudi hori bat dator familiaren eginkizunen onarpenarekin –aurreko kapituluetan adierazi den bezala– eta, beraz, familiek beraien eginkizunak gauzatzeko laguntza publikoa behar dutela onartzearekin ere bai, bereziki tamaina handiagoa daukaten eta ekonomiari eta denboraren antolaketari lotutako zailtasunak dituzten familien kasuetan.
Dena den, eta txostenean ikusiko den moduan familientzako baliabide publikoak eskuarki oso urriak diren arren, nabarmendu daiteke familia ugariek babes berezia eskaintzen dien berariazko legezko onarpen bat daukaten familia-tipologietako bat direla. Babes hori hainbat eremutarako prestazio eta laguntza espezifikoen bidez egikaritzen da (tasa akademikoak, garraiorako bekak, zerga-onurak, etab.).
1 Proposamen hori Osasun, Gizarte Zerbitzu eta Berdintasun ministroak, Ana Matok, iragarri zuen 2013ko uztailaren 17an. Gaur egungo araudiaren aldaketa eskatuko du eta hurrengo Familia Planaren zati bat izango da (aurreikuspenei jarraiki, plana 2014ko lehen seihilekoan onartuko da). Espainiako Gobernua (2013).
5. EAEko esparru juridikoa
5.1. Autonomia Estatutua
Euskadiko Autonomia Estatutua, abenduaren 18ko 3/1979 Lege Organikoak onartutakoa, EAEko eskumenak jasotzen dituen erreferentziako esparru juridikoa da. 1979. urtetik aldatu ez denez, familiei laguntzeko politika publikoak instituzionalizatzeko prozesuaren aurrekoa da eta ez du berariaz jasotzen familiaren arloko eskumena (gerora beste autonomia-erkidego batzuetan sortu ziren beste estatutu batzuek hala egiten dute).
Beraz, estatutuan ez da eskumenik zehazten ezta familiaren arloko jardun zehatzak berariaz babesten dituen titulurik gaitu ere. Hala ere, horrek ez du esan nahi EAEk familia-erakundeari buruzko berezko jardunik garatu ez duenik. Esate baterako, 9. artikuluak zehazten du euskal botere publikoak, haien eskumenen arabera, herritarren eskubideen eta betebeharren erabilera egokia babesteko arduradunak direla, enplegua, aukera-berdintasuna eta herritarren partaidetzaren arloetan besteak beste. 10. artikuluak, aldiz, bakarreko eskumeneko arloak jasotzen ditu, hala nola gizarte-laguntza, ekonomiaren sustapena, etxebizitza, aisia, kirola eta komunitatearen garapena.
Euskadiko Estatutuan familia babestu beharreko alderdi gisa espezifikoki jasota ez egotea familiaren arloko zeharkako ikuspuntuaren instituzionalizazio berantiarrean islatuta egon daiteke nolabait. Izan ere, horren ondorioz, XXI. mendean sartuta egon arte, familian eragina eduki duten baina familiak babesteko ikuspegi batetik antolatu ez diren sektoreko neurriak egon dira.
Egoera horretan inflexio-puntu argi bat egon da 13/2008 Legea indarrean sartutakoan. Dena den, horren aurretik, familiei laguntzeko erakundeen arteko lehenengo planak norabide horretan emandako lehen urratsak dira.
5.2. 13/2008 Legea, abenduaren 12koa, Familiei Laguntzekoa
2008ko amaieran, Eusko Legebiltzarrak Familiei Laguntzeko abenduaren 12ko 13/2008 Legea onartu zuen, familiaren eta haren kideen ongizatea eta bizi-kalitatea hobetzera bideratuta dagoen familia-politika integral baterako testuingurua eta oinarriak ezartzeko helburuarekin. Lege horrek orientazio integral bat lortu nahi du bai zuzentzen zaien familia motetan bai jasotzen dituen neurrietan.
Alde batetik, legeak familia moten bilakaeraren berri eman du eta lehen ahalegin bat egin du familia-eredu berriei legitimitatea emateko eta eredu tradizionalagoen tratu bera jasoko dutela bermatzeko. Halaber, eta gizarte zerbitzuen legearen parean, arreta berezia jarri du ahultasun bereziko egoeretan dauden familietan (kategorizazio horren barruan guraso bakarreko familiak, genero-indarkeriaren biktimenak eta familia ugariak daude); beraz, horiek lege-esparruaren barruan araututa, definituta eta onartuta geratu dira.
Beste aldetik, gurasoek seme-alaba adingabeen zaintza eta mantenua bermatzeko daukaten eginkizuna onartu du eta adierazi du seme-alabak dituen pertsona orok unitate ekonomiko independente gisa horiek artatzeko baliabide ekonomiko eta zerbitzu nahikoak eduki behar dituela, hirugarrenen laguntzara jo behar izan gabe. Horrekin bat eginez, aurreko kapituluetan aipatu denez eta hainbat egilek adierazi dutenez, legez garatu beharreko neurri batzuk antolatu dira familiei beraien eginkizunak ahalik eta baldintza hoberenetan gauzatzen laguntzeko.
Azkenik, lanbidea, familiako bizitza eta norberaren bizitza bateratzeari emandako garrantzia azpimarratu nahi dugu (isla espezifikoa edukiko du neurri zehatzen garapenean, hurrengo kapituluan ikusiko denez). Gizonek etxeko lanetan eta seme-alaben zaintzan eta hezkuntzan erantzukizuna partekatzeko ekintza positiboak sustatu nahi dira eta enpresak eta bereziki enpresaburuen elkarteak eta erakunde sindikalak tartean sartu nahi dira, lanbidea, familiako bizitza eta norberaren bizitza bateratzeko neurriak aplika ditzaten; horretarako, neurri horiek enpresarentzat eta gizartearentzat dakartzaten abantailei buruz kontzientziatu behar dira.
5.3. Familiei Laguntzeko 13/2008 Legearen arau-garapena
Familiei laguntzeko euskal legea familien premia berriei erantzuten dieten eta legezko xedapenetako batzuk zehazten dituzten zenbait arautegiren bidez garatu da, bereziki seme-alabengatiko laguntzen eta lanbidea eta familiako bizitza bateratzeko laguntzen esparruan. Arau-garapen horiek jarraitutasuna eman diote Eusko Jaurlaritzak lege horren aurretik hasi zuen arauzko esku-hartze bati, bereziki seme-alabak dituzten familiei laguntza ekonomikoa emateko eta bateratzen laguntzeko aipatutako laguntzei dagokienez. Jarraian, neurri horiek arautzen dituzten araudiak agerian jarriko ditugu, esku-hartzeko irizpide materialean arreta jarriz, aintzat hartu gabe arau horietako bat familiei laguntzeko euskal legea baino lehen aldarrikatu den ala ez. Azpimarragarrienen artean honakoak nabarmendu daitezke:
Lanbidea eta familiako bizitza bateratzeko laguntzak:
Lanbidea eta familiako bizitza bateratzeko 177/2010 Dekretua
Ekainaren 29ko 177/2010 Dekretuak, familia eta lana bateragarri egiteko laguntzei buruzkoak, berariaz onartu du familiek lanbidea eta familiako bizitza bateratzeko premia daukatela, eta aurreko kapituluan aztertu ditugun gizarte-aldaketako elementu askorekin (dekretua “gizartearen eta lan-munduaren aldaketez” ari da) bat dator.
Hain zuzen ere, dekretuak Eusko Jaurlaritzak bateratzea errazteko daukan beharrezko eginkizuna gain hartzen du, eta familietan dauden rolen banaketari ez ezik enpresen ekoizpen-ereduei ere eragin behar dien kultura-aldaketa batean aurrena izan da.
Era berean, bateratzea gizonen eta emakumeen erantzukizun partekatuko elementu gisa sustatzeaz gain, osasun-egoera oso larrian dauden pertsonak ere sartu ditu bateratzean. Hortaz, bateratzearekin lotzen den haurren esparrua gainditu eta beste talde batzuek familian daukaten eragina onartu du, txosten honetan egitea erabaki den moduan.
Helburu horiek seme-alabak eta/edo mendetasun-egoeran edo osasun-egoera larrian dauden senideak zaintzeko eszedentzia edo lanaldi-murrizketa eskatu duten langileentzako laguntzen eskaintzaren bidez bideratu dira. Halaber, eszedentzia edo lanaldi-murrizketa (arestian aipatutako kasuetan) eskatu duten langileak ordezkatzeko laguntzak eta seme-alaba adingabeak zaintzeko langileak kontratatzeko laguntzak eskaini dira.
“Gehien balioesten dugun indargunea da antzeman dugula azken urteotan lanbidea, familiako bizitza eta norberaren bizitza bateratzeari lotutako hobekuntzak egon direla. Zentzu horretan, garrantzitsua da arautzen duen araudia betetzen dela bermatzeko lan egiten jarraitzea”.
(Gizarte-erakundeekin izandako elkarrizketak)
Seme-alaben jaiotzagatiko edo adopzioagatiko laguntzak:
Seme-alaben jaiotzengatiko laguntzei buruzko 255/2006 Dekretua
Abenduaren 19ko 255/2006 Dekretua, seme-alabak dituzten familientzako diru-laguntzak arautzen dituena, familiei laguntza publikoa ematen dien tresnetako bat da eta politika publikoak pixkanaka gizartearen bilakaerara egokitzen ari direla erakusten du.
Dekretu horrek hiru laguntza-mota arautzen ditu (ardurapeko seme eta/edo alabagatiko, erditze, adopzio nazional anizkoitz eta nazioarteko adopzioagatiko laguntzak), eta familiari buruz aurrekoetan erabilitakoak baino ikuspegi malguago bat dauka. Izan ere, familia-unitatearen zein aita eta ama kontzeptuen definizio zabalago bat xedatu du, egitate biologiko soilari baino gehiago dagozkien eginkizunei lotuta baitago. Gainera, familia-unitatearen barruan bizi diren adingabe guztiei tratamendu berbera eman die, eskatzailearekin daukaten harremana zein den ere, seme-alabatasunekoa, biologikoa edo adopziozkoa nahiz adoptatu baino lehen familian harrera egitearen ondoriozkoa.
“Oso era positiboan baloratu dugu jaiotzagatiko laguntzetan hartutako edo adoptatutako seme-alabak barne hartzea. Araudiak guraso izateko hainbat modu xedatu ditu. Hau da, familia adopziogileak biologikoekin parekatuta daude, tutoretzapean adingabeak dituzten pertsonak bezala”.
(Gizarte-erakundeekin izandako elkarrizketak)
Gizarte-partaidetzarako, kontsultarako eta familiaren arloko politikei jarraipena egiteko tresnen antolaketa:
Familia Euskal Kontseiluaren 53/2012 Dekretua
Familia Euskal Kontseiluaren apirilaren 17ko 53/2012 Dekretuaren bidez, kontseilu hori eratu da, batez ere organo aholku-emaile gisa (proposamenak hartu eta entzun ere egiten dituen arren) eta familia-eremuko gizarte-agenteek familiei eragiten dieten politika publikoen diseinuan duten parte-hartzea eta lankidetza bideratzeko gune gisa. Gune horretan Eusko Jaurlaritzak, foru-aldundiek, udalek eta irabazi-asmorik gabeko erakunde pribatuek daukate ordezkapena, lau bideren bitartez: Osoko Bilkura, Familiaren Sail arteko Batzordea, Familiaren Erakunde arteko Bilkura eta Familiaren Batzorde Iraunkorra.
Mota horretako tresnak EAEko gizarte-politiken euskal ereduaren ezaugarri bereizgarriak dira, bertan sozietate zibilaren presentzia nabarmena baita eta jarduera garrantzitsua baitauka bai proposamenei dagokienez baita kudeaketa zuzenari dagokionez ere.
Hala ere, baliteke azken urteotan ezaugarri hori desagertzen ari izatea, txosten honetarako landa-lanean hirugarren sektoreko erakundeek erakutsitakoaren arabera. Izan ere, erakunde horiek haien presentzia txikiagotzen ari dela uste dute, bereziki erabaki garrantzitsuak hartzeko kontsultari eta haien jarduera babesteko bide ekonomikoei dagokienez.
“Elkarteek jasotako laguntzek, erakundeekin adostuta ez badaude, ziurgabetasun-maila altua daukate”.
(Gizarte-erakundeekin izandako elkarrizketak)
Familien Euskal Behatokia sortu eta arautzen duen 309/2010 Dekretua
Arestian aipatutakoarekin bat eginez, Familien Euskal Behatokia sortu eta arautzen duen azaroaren 23ko 309/2010 Dekretuaren hasierako adierazpenak ere familietan eragina izan duten gizarte-aldaketa asko aipatu ditu, eta horren ondorioz onartu du erakunde publikoek familien eremuko esku-hartzea zabaldu eta sakondu behar dutela.
Horretarako, behatokiaren eginkizuna EAEn familiaren errealitatea, egoera eta problematika etengabe aztertzea da, baita Familiei Laguntzeko 13/2008 Legearen aplikazioan garaturiko politiken inpaktua aztertzea ere, horiek berrikusi eta gaur egun familia-mota guztien premiek, ikusi dugunez, daukaten etengabeko bilakaerara egokitu ahal izateko.
Familia-errentak zenbatzeko parametro komunen eta haztatuen sorrera:
Familia-politiken eremuan familia-errenta estandarizatzeko sistemari buruzko 154/2012 Dekretua
154/2012 Dekretuak Familiei Laguntzeko 13/2008 Legearen xedapen bat bete du, alegia, familiei laguntzeko politika publikoen eremuan familia-errenta estandarizatzeko sistema bat ezartzeko beharrari buruzkoa.
Hala ere, familiei arreta emateko euskal esparrua eskuarki sistema unibertsal bat ez denez, Familiei Laguntzeko 13/2008 Legearen lege-garapenak bereziki ahultasun handieneko egoeran dauden familientzako babesean eta arretan sakondu du.
Bertan, familia-unitateari dagokion baliokidetasun-koefiziente baten bidez, familia-errenta estandarizatzeko sistema bat ezarri da, hain zuzen ere, familia-egoera eta –mota guztiak ekitatez tratatu ahal izateko. Sistema horiek familientzako diru-laguntzetan edo familiei laguntzeko zerbitzuetan aplikatzekoak dira (adibidez, jaiotzen, adopzioaren, harreraren eta lanbidea eta familiako bizitza bateratzearen arloan), baldin eta familia-unitatearen maila ekonomikoa laguntza edo zerbitzu horietara iristeko baldintza bada edo prestazio horren zenbatekoa zehazteko irizpidea bada. Izan ere, diru-sarreren maila berbera duten baina osaera desberdina duten familia-unitateek ez dute izaten gaitasun ekonomiko berbera.
5.4. Familiaren arloan eragina daukaten beste xedapen batzuk
Familiei laguntzeko euskal legea familien premia berriei erantzuten dieten eta legezko xedapenetako batzuk zehazten dituzten zenbait arautegiren bidez garatu da, bereziki seme-alabengatiko laguntzen eta lanbidea eta familiako bizitza bateratzeko laguntzen esparruan. Arau-garapen horiek jarraitutasuna eman diote Eusko Jaurlaritzak lege horren aurretik hasi zuen arauzko esku-hartze bati, bereziki seme-alabak dituzten familiei laguntza ekonomikoa emateko eta bateratzen laguntzeko aipatutako laguntzei dagokienez. Jarraian, neurri horiek arautzen dituzten araudiak agerian jarriko ditugu, esku-hartzeko irizpide materialean arreta jarriz, aintzat hartu gabe arau horietako bat familiei laguntzeko euskal legea baino lehen aldarrikatu den ala ez. Azpimarragarrienen artean honakoak nabarmendu daitezke:
Lanbidea eta familiako bizitza bateratzeko laguntzak:
Lanbidea eta familiako bizitza bateratzeko 177/2010 Dekretua
Ekainaren 29ko 177/2010 Dekretuak, familia eta lana bateragarri egiteko laguntzei buruzkoak, berariaz onartu du familiek lanbidea eta familiako bizitza bateratzeko premia daukatela, eta aurreko kapituluan aztertu ditugun gizarte-aldaketako elementu askorekin (dekretua “gizartearen eta lan-munduaren aldaketez” ari da) bat dator.
Hain zuzen ere, dekretuak Eusko Jaurlaritzak bateratzea errazteko daukan beharrezko eginkizuna gain hartzen du, eta familietan dauden rolen banaketari ez ezik enpresen ekoizpen-ereduei ere eragin behar dien kultura-aldaketa batean aurrena izan da.
Era berean, bateratzea gizonen eta emakumeen erantzukizun partekatuko elementu gisa sustatzeaz gain, osasun-egoera oso larrian dauden pertsonak ere sartu ditu bateratzean. Hortaz, bateratzearekin lotzen den haurren esparrua gainditu eta beste talde batzuek familian daukaten eragina onartu du, txosten honetan egitea erabaki den moduan.
Helburu horiek seme-alabak eta/edo mendetasun-egoeran edo osasun-egoera larrian dauden senideak zaintzeko eszedentzia edo lanaldi-murrizketa eskatu duten langileentzako laguntzen eskaintzaren bidez bideratu dira. Halaber, eszedentzia edo lanaldi-murrizketa (arestian aipatutako kasuetan) eskatu duten langileak ordezkatzeko laguntzak eta seme-alaba adingabeak zaintzeko langileak kontratatzeko laguntzak eskaini dira.
“Gehien balioesten dugun indargunea da antzeman dugula azken urteotan lanbidea, familiako bizitza eta norberaren bizitza bateratzeari lotutako hobekuntzak egon direla. Zentzu horretan, garrantzitsua da arautzen duen araudia betetzen dela bermatzeko lan egiten jarraitzea”.
(Gizarte-erakundeekin izandako elkarrizketak)
Seme-alaben jaiotzagatiko edo adopzioagatiko laguntzak:
Seme-alaben jaiotzengatiko laguntzei buruzko 255/2006 Dekretua
Abenduaren 19ko 255/2006 Dekretua, seme-alabak dituzten familientzako diru-laguntzak arautzen dituena, familiei laguntza publikoa ematen dien tresnetako bat da eta politika publikoak pixkanaka gizartearen bilakaerara egokitzen ari direla erakusten du.
Dekretu horrek hiru laguntza-mota arautzen ditu (ardurapeko seme eta/edo alabagatiko, erditze, adopzio nazional anizkoitz eta nazioarteko adopzioagatiko laguntzak), eta familiari buruz aurrekoetan erabilitakoak baino ikuspegi malguago bat dauka. Izan ere, familia-unitatearen zein aita eta ama kontzeptuen definizio zabalago bat xedatu du, egitate biologiko soilari baino gehiago dagozkien eginkizunei lotuta baitago. Gainera, familia-unitatearen barruan bizi diren adingabe guztiei tratamendu berbera eman die, eskatzailearekin daukaten harremana zein den ere, seme-alabatasunekoa, biologikoa edo adopziozkoa nahiz adoptatu baino lehen familian harrera egitearen ondoriozkoa.
“Oso era positiboan baloratu dugu jaiotzagatiko laguntzetan hartutako edo adoptatutako seme-alabak barne hartzea. Araudiak guraso izateko hainbat modu xedatu ditu. Hau da, familia adopziogileak biologikoekin parekatuta daude, tutoretzapean adingabeak dituzten pertsonak bezala”.
(Gizarte-erakundeekin izandako elkarrizketak)
Gizarte-partaidetzarako, kontsultarako eta familiaren arloko politikei jarraipena egiteko tresnen antolaketa:
Familia Euskal Kontseiluaren 53/2012 Dekretua
Familia Euskal Kontseiluaren apirilaren 17ko 53/2012 Dekretuaren bidez, kontseilu hori eratu da, batez ere organo aholku-emaile gisa (proposamenak hartu eta entzun ere egiten dituen arren) eta familia-eremuko gizarte-agenteek familiei eragiten dieten politika publikoen diseinuan duten parte-hartzea eta lankidetza bideratzeko gune gisa. Gune horretan Eusko Jaurlaritzak, foru-aldundiek, udalek eta irabazi-asmorik gabeko erakunde pribatuek daukate ordezkapena, lau bideren bitartez: Osoko Bilkura, Familiaren Sail arteko Batzordea, Familiaren Erakunde arteko Bilkura eta Familiaren Batzorde Iraunkorra.
Mota horretako tresnak EAEko gizarte-politiken euskal ereduaren ezaugarri bereizgarriak dira, bertan sozietate zibilaren presentzia nabarmena baita eta jarduera garrantzitsua baitauka bai proposamenei dagokienez baita kudeaketa zuzenari dagokionez ere.
Hala ere, baliteke azken urteotan ezaugarri hori desagertzen ari izatea, txosten honetarako landa-lanean hirugarren sektoreko erakundeek erakutsitakoaren arabera. Izan ere, erakunde horiek haien presentzia txikiagotzen ari dela uste dute, bereziki erabaki garrantzitsuak hartzeko kontsultari eta haien jarduera babesteko bide ekonomikoei dagokienez.
“Elkarteek jasotako laguntzek, erakundeekin adostuta ez badaude, ziurgabetasun-maila altua daukate”.
(Gizarte-erakundeekin izandako elkarrizketak)
Familien Euskal Behatokia sortu eta arautzen duen 309/2010 Dekretua
Arestian aipatutakoarekin bat eginez, Familien Euskal Behatokia sortu eta arautzen duen azaroaren 23ko 309/2010 Dekretuaren hasierako adierazpenak ere familietan eragina izan duten gizarte-aldaketa asko aipatu ditu, eta horren ondorioz onartu du erakunde publikoek familien eremuko esku-hartzea zabaldu eta sakondu behar dutela.
Horretarako, behatokiaren eginkizuna EAEn familiaren errealitatea, egoera eta problematika etengabe aztertzea da, baita Familiei Laguntzeko 13/2008 Legearen aplikazioan garaturiko politiken inpaktua aztertzea ere, horiek berrikusi eta gaur egun familia-mota guztien premiek, ikusi dugunez, daukaten etengabeko bilakaerara egokitu ahal izateko.
Familia-errentak zenbatzeko parametro komunen eta haztatuen sorrera:
Familia-politiken eremuan familia-errenta estandarizatzeko sistemari buruzko 154/2012 Dekretua
154/2012 Dekretuak Familiei Laguntzeko 13/2008 Legearen xedapen bat bete du, alegia, familiei laguntzeko politika publikoen eremuan familia-errenta estandarizatzeko sistema bat ezartzeko beharrari buruzkoa.
Hala ere, familiei arreta emateko euskal esparrua eskuarki sistema unibertsal bat ez denez, Familiei Laguntzeko 13/2008 Legearen lege-garapenak bereziki ahultasun handieneko egoeran dauden familientzako babesean eta arretan sakondu du.
Bertan, familia-unitateari dagokion baliokidetasun-koefiziente baten bidez, familia-errenta estandarizatzeko sistema bat ezarri da, hain zuzen ere, familia-egoera eta –mota guztiak ekitatez tratatu ahal izateko. Sistema horiek familientzako diru-laguntzetan edo familiei laguntzeko zerbitzuetan aplikatzekoak dira (adibidez, jaiotzen, adopzioaren, harreraren eta lanbidea eta familiako bizitza bateratzearen arloan), baldin eta familia-unitatearen maila ekonomikoa laguntza edo zerbitzu horietara iristeko baldintza bada edo prestazio horren zenbatekoa zehazteko irizpidea bada. Izan ere, diru-sarreren maila berbera duten baina osaera desberdina duten familia-unitateek ez dute izaten gaitasun ekonomiko berbera.
5.5. Arautzeko beste tresna batzuk
Azkenik, garrantzitsua da arautzeko beste tresna batzuen zeregina azpimarratzea, izaera praktikoagoa dutenez hurrengo kapituluan xehetasun gehiagoz aztertuko diren arren. Erakundeen arteko planez ari gara.
Familiei laguntzeko politika publikoetako lehen mugarria, beharbada, 2001ean argitaratu zen Seme-alabak dituzten Familiei Laguntzeko Erakunde arteko lehen Plana da. Familiei laguntzeko politikatzat har daitezkeenak Eusko Jaurlaritzako, erakundeetako eta foru– eta udal-administrazioetako sailetan zeharka sartzeko lehen saiakera da. Horretarako, planak Batzorde Iraunkor Sektorial bat eta Familia Erakundeen Batzorde bat ezarri ditu. 2006. urtean, lan hori hedatu egin zen, 2006-2010 urteetarako EAEn Familiei Laguntzeko Erakundeen arteko II. Plana argitaratuz.
Gaur egun, 2011-2015 aldirako Erakundeen arteko III. Plana dago indarrean. Orain dela gutxi 2014-2015 urteetarako plan horretako jardunak lehenetsi dira, geroago azalduko dugun bezala.
6. Ondorioak
Azken hamarkadotan, familiak arautzen dituen arau-esparruak eboluzionatu egin du, nagusiki ezkontzan oinarritutako ikuskera batetik harreman-mota berriak legitimatzen dituen ikusmolde batera pasatu baita; horrela, mota guztiei tratamendu bera ematen zaie –oro har– eta familiei beren eginkizunak betetzeko eskubideak eta laguntzak onartzen zaizkie.
Tradizionalki, legezko eta erregelamenduzko hainbat xedapenek familiaren zereginak gizarte-eraikuntzan daukan nagusitasuna eta esleitzen zaizkion eginkizunak onartu dituzte, baita esparru publikotik laguntza jasotzeko beharra ere; elementu horiek oinarrizkoak dira familiek laguntza-eskakizunetan legitimazioa eduki ditzaten eta, hortaz, laguntzeko neurri eragileak gara daitezen.
Hala ere, azken hamarkadotan aldaketa handi bat egon da politika publikoen joeran –jadanik aipatu diren gizarte-bilakaerako faktoreekin bat eginez–. Horrela, ikusi da arau zaharrenek ez dutela bereziki familiako ikuspegia xedatzen, ez estatuan ez EAEn (esaterako, Euskal Herriko Autonomia Estatutuak), edo familia-antolaketako ereduen interpretazio murriztaile bat egiten dutela (adibidez, Espainiako Konstituzioak).
Aitzitik, arautzeko tresna berriek familien zeharkako ikuspegi bat sartu dute (horrek sektoreko arauketetan eragina izango du) eta, aldi berean, familien aniztasuna, familiei neurri zehatzen bidez laguntzeko beharra eta familia-eredu guztiak errespetatzeko beharra onartzea erabaki dute (batez ere ahultasun handieneko inguruabarretan daudenen babes berezia bilatzen dute).
Legezko ahalegin berrienen artean, azpimarra dezakegu Europar Batasuneko Zuzenbidearen esparruan familia-politikei esplizituki heltzen ez bazaie ere –besteak beste, Erkidegoko subsidiariotasun-printzipioa dela-eta– arauketa puntual batzuek familia-ereduen aniztasuna onartu egiten dutela. Arauketa horiek lanbidea, familiako bizitza eta norberaren bizitza bateratzeko politiken aldeko, erantzunkidetasunaren sustapenaren aldeko eta pertsonak lan-ingurunean haurdunaldian eta edoskitzaroan babestearen aldeko apustua egiten dute.
EAEn mende honen hasieran hasi da familiei laguntzeko neurrien ikuspegi integratzailea instituzionalizatzen, eta 2008. urtean ahalegin publikoak ordenatu eta jarduteko norabide berean bideratu dira, Familiei Laguntzeko 13/2008 Legearen bitartez. Bestalde, EAEko arautzeko ekimenak, eskuarki, lehen aipatutako Europako ildo orokorrekin lerrokatuta daude, bereziki bateratzeari, familia-ereduen aniztasuna onartzeari eta erantzunkidetasuna sustatzeari dagokienez; horrela, autonomia-erkidegoak arlo horietan esku-hartze publikoa izateko esparru juridiko egonkor bat dauka. Are gehiago, Familiei Laguntzeko 13/2008 Legearen garapenetik sortutako jardunek gaur egun familiaren arloko euskal arau-esparru batez hitz egiteko bidea ematen duten berezko ezaugarri batzuk dauzkate, bai haien bat etortzeagatik bai izaera sektorialeko zenbait arauk familietan eduki dezaketen ondorioa ikuspegi integratzaile batez berriro ordenatzeko egin duten ekarpenagatik.
Zentzu horretan, sektoreko neurri jakin batzuek familientzat daukaten garrantzia nabarmendu nahi izan dugu, esate baterako gizarte zerbitzuen, hezkuntzaren, kulturaren, kirolaren, aisialdiaren, etxebizitzaren edo garraioaren arauketari dagokionez.
Gainera, ikusi dugu Euskadin bateratzeko politikak haurrak dituzten familietara ez ezik mendeko pertsonen zaintzak eta osasun-egoera oso larriko kasuek sortzen dituzten familia-premietara ere bideratuta daudela dagoeneko.
Era berean, egiaztatu dugu Familiei Laguntzeko 13/2008 Legetik eratorritako neurrietako askok ez daukatela izaera unibertsalistarik; aitzitik, eskuragarri dauden baliabide ekonomikoen arabera aktibatzen dira eta familia ahulenak babesteko haztapen-irizpideak ezarri ere egiten dute.
Azkenik, orobat antzeman dugu Euskadin sozietate zibilak kontsultak eta proposamenak egiten dituen eragile gisa parte har dezan organoak edo tresnak antolatu direla eta gizarte zerbitzuen esparruan garatuagoak daudela (oso garrantzitsuak dira familietan eragin handia daukaten neurrietarako). Hala ere, landa-lanean kontsultatu dugun hirugarren sektoreko zati batek uste zuen bide horien garrantzia azken urteotan murriztu zela, eta erabakiak hartzerakoan haien ahotsak zeukan garrantzia galtzen ari zelako sentsazioa zuen.
Dena den, eta euskal arau-esparrua familia-aniztasuna onartzeari eta familia-mota guztien eskubideak bermatzeari dagokionez ingurune aurreratua dela baiezta daitekeen arren, garapen horretarako esleitutako baliabide zehatzik ez dagoenez (hurrengo kapituluan ikusiko den moduan), oraindik ez du bere indar osoa garatu.
Horrek guztiak ondorioztarazten digu EAEn familia-aniztasuna babestera eta onartzera bideratuta dagoen, laguntzei dagokienez unibertsalista ez den eta haurrak dituzten familiei laguntzeko tresna indartsurik ez daukan arau-esparru bat daukala. Azken hori era negatiboan balora daiteke herri-administrazioak EAEko biztanleriaren zahartzea geldiarazteko eduki dezakeen eginkizunaren ikuspuntutik, era berean hurrengo kapituluan ikusiko denez.